«ՄԵՂՎԻ ՆՄԱՆ ԱՐԴԱ՛Ր ԵՎ ԱՍՏՂԻ ՆՄԱՆ ԳԵՂԵՑԻ՛Կ ԱՊՐԵՑԵՔ…» / Լիլիթ ԱՆՏՈՆՅԱՆ

Սամվել Բեգլարյանի գեղարվեստական արձակն իրականության հետ փոխհարաբերություններում, որպես համակարգ, նախընտրում է բնաշխարհի կենսապատումը, մարդուն, որի էթնիկ ազնվականության պոռթկումն արտահայտվում է ներքին ազատության անսահմանության զգացմամբ, որը նաև արդյունքն է պատմաշրջանի ռեալիստական փորձի գեղարվեստական խոր և օրգանական յուրացման: Բեգլարյան արձակագրի հոգու ու մտքի ձեռքբերման նստվածքներում բնապատմական հարյուրավոր շերտերի կուտակումներ կան, բանահյուսական խորունկ երանգներ: Ականատեես պատմողի հոգևոր լիարժեք ինքնարտահայտումը և մարդկային կերտվածքի ամբողջականության պատկերումը նրա գեղարվեստական պատումի առանձին մենաշնորհներից են, որոնցով մի գերիմաստ աշխարհ է ստեղծում: Այս գեղագիտության բաղադրիչները ոչ միայն գրողի հիշողության և արյան մեջ են, այլև հայրենիի կանաչփեշ անտառներում, սարերի գագաթներին, առավոտյան հնձված խոտհարքներում, ի վերջո, բնաշխարհի կեցության ընդհանրացումներում:
Ս. Բեգլարյանի կանքի փիլիսոփայությունը սովորաբար ելնում է առարկայորեն էմպիրիկ դիտարկումից: Դա հպանցիկ հայացքի ոսպնյակով թվում է պոետիկայի ձևաչափի վերջնական արտահայտություն, սակայն ամփոփվելով «հյուլեի մեջ՝ աշխարհը», «տիեզերքի անսահմանության մեջ՝ ոգեղենիկ անեղծը» և այլ բնապաշտական եզրահանգումներում, անմիջապես պատկերացում է տալիս գրողի կենսարժևորման բնականոն մեխանիզմներից դուրս գործող վերիմաստավորումների մասին: Դրանք աղերսվում են անհամեմատ լայն չափումների, ինչպիսիք են տիեզերական անսահմանության ընկալումը՝ իբրև երկրային կյանքի շարունակություն, հոգևորի անեզրության ինքնեղ նկատառումը, համաքրիստոնեական բարոյափիլիսոփայության ստուգությունը գրական պատումի սահմանում և այլն: «Մեծ աշխարհը այստեղից հեռու՞ էր, թե՞ սա էր մեծ աշխարհի կենտրոնը… դժվար է ասել»,- գրում է նա «Միցարում»: «Մեծ» ու «փոքր» աշխարհների հարաբերականության մասին հարցադրումը Ս. Բեգլարյանի ստեղծագործություններում առանցքային կարևորության և աշխարհայացքային նշանակության տարր է: Նրա համոզմամբ՝ մեծը պանթեիստականն է և համամարդկայինը, ինչպես ոգին՝ նյութի համեմատությամբ, աստղազարդ երկինքը՝ մեղսագործ երկրի: Ուշագրավ է, որ նշյալ հարթության վրա ենթատեքստային վերլուծություններում գրողի դիրքորոշումը, ելնելով բացառապես կենսահաստատման սկզբունքից, շեշտում է այն միտքը, որ «մեծ» աշխարհը, ամենից առաջ, մարդու հոգևոր և ֆիզիկական ինքնիշխանության տարածքն է, ոչ թե դրանից դուրս. «Մեծ աշխարհը այստեղից հեռու՞ էր, թե՞ սա էր մեծ աշխարհի կենտրոնը… դժվար է ասել: Ճշմարիտն ասած՝ դա Սահակի համար միևնույն էր, շատ քիչ բան կար այս մեծ աշխարհում, որ հետաքրքրում էր նրան՝ կյանքի 60 տարվա կողակցի՝ Մարիամի տանջող հոդացավը, երեք որդիների առողջությունն ու գործերի հաջողությունը և իր քառասուն փեթականոց մեղվանոցը»: Խաղաղ կենսակերպությունը՝ որպես կյանքի նպատակ, գրողի համար նույն նշանակությունն ունի, ինչ ներդաշնակությունը, որը փակ ներաշխարհի և բաց արտաշխարհի միջև է (հասկանալի է, որ այն խոցելի է): «Միցարի» հերոսը՝ Սահակը, պատահական դիպվածով եկվոր ուսանողների աստղադիտակով տիեզերական անսահման գեղեցկության ականատեսն է դառնում, և մարդը կորցնում է հոգու խաղաղությունը: Վե՛րջ ներդաշնակության էմպիրիկ իմունիտետին: Սա երկրորդ չափումն է, որի կառուցվածքային բաղադրիչը հաճախ ենք հանդիպում Ս. Բեգլարյանի պատմվածքներում: Երկրորդ չափում է, որովհետև իրականությունն ու մարդկային հարաբերությունները նոր դիտանկյունից ստուգության ենթարկելու հնարավորություն է ընձեռում (գրական ավանդույթը թումանյանական է, գործում է դեռևս «Երկաթուղին» պատմվածքից). «Էս անսահմանության մեջ, էս անծիրության մեջ Երկիրը ո՞նց կարող է մենակ լինել, պետք է որ ընկեր ունենա, զույգ ունենա: …Կին արարածը զույգ կրծքեր ունի ու էդ զույգ կրծքերով էլ սնում, պահում է աշխարհը, մարդուս աչքերը զույգ են ու էդ զույգ աչքերով էլ տեսնում է լույսը, կյանքը…»: Հեղինակային հանրագումար խոսքը կոդավորված է, զգացվում է երկխոսական, ներքին ձայնի առկայությունը, որը հնչում է տողատակից: Սահակը դրամա է ապրում տիեզերքի անձնավորման և աշխարհի ապականվածության հակադրությունից. Խմորում, որը հանգիստ չի տալիս շինականին: Իր չափով և կարողության համեմատ՝ նա էլ է հայտնաբերում չարիքի արմատը. «Ադամը խնձոր գողացավ ու դրանից աշխարհը մի քիչ կեղտոտվեց…Կայենը սպանեց Աբելին… Մարդ Աստծո, մաքո՛ւր ապրեցեք, ազնի՛վ ապրեցեք, մեղվի նման արդա՛ր ու աստղի նման գեղեցի՛կ ապրեցեք…»: Այսպես ակամայից մարգարտաշար ճշմարտություն է քարոզում «Միցար» պատմվածքի Սահակը: Իդեալի, կատարյալի շրջանառությունը սովորական ընտանեկան հանգամանքներում, առտնին շահագրգռություների շրջանակում հենց այն անսովորն է, որը Սահակի և Մարիամի միջև երբևէ չէր եղել: Ավանդական հարաբերությունների այդօրինակ ձախողումը դառնում է պատմվածքի հանգուցալուծումը: Գրողն առաջին պլան է ուղղորդում գյուղական իդիլիայի նահանջի գաղափարը, որ վաղուց անտի գործառվող իրողություն է: ժամանակակից մարտահրավերները, ուրբանիզացիան, սոցիալ- մշակութային բազմաբնույթ փոխարկումները անհետևանք չեն անցնում բնաշխարհի մարդու ու նահապետական իրավահարաբերությունների կողքից: Չնայած պարզ է, որ բնաշխարհի՝ թեկուզև նահանջող իդիլիան պաշտում է Սամվել Բեգլարյան արձակագիրը, որի ժառանգն է ի բնե, ճակատագրով և ազատ կամքի ընտրությամբ: Բավարար չափով խորհող է նա՝ ընդունելու համար, որ, այնուամենայնիվ, «մեծ», ներդաշնակ, ավանդույթների ինքնիշխանության աշխարհի մասին հայեցակետն արդեն որոշակիորեն հնացած է, բոլորովին էլ՝ ոչ միանշանակ է իրագործելի: Նրա պատմվածքներում խորհողի այդ հայացքը ենթարկված է բարոկկոյի, և դա բնական է, քանզի համապատասխանում է արդի պատմաշրջանին, ծագում նրա հիմնախնդիրներից: Արդարամիտ է Ս. Բեգլարյանն իր ստեղծագործություններում, կարելի է ասել անգամ՝ կենտրոնաձիգ է գաղափարական ամբողջի համակարգվածության իմաստով: Նա, հինավուրց երկրի քաղաքացին լինելով, հոգու ու տաք սրտի միջով է անցկացնում արդիական խնդիրների շանթերն ու շառաչները: Նույնպիսի այրվող տագնապով են գրված «Այլևս ետ չեկավ», «Խոպան», «Այցելություն» և այլ երկեր, որոնք հաստատում են, թե որքա՛ն ամուր կապերով է զոդված ժողովրդին, նրա հեռավոր ու մոտ պատմությանը, տարբեր ռեժիմների հալածանքների պատմություններին, ժամից ժամ ահագնացող տագնապներին: Ս. Բեգլարյանն անմասն չէ ո՛չ ստալինյան բռնապետության տարիների ողբերգություններից, ո՛չ հետխորհրդային շրջանի՝ դեպի արևմուտք գաղթի պատճառների քննարկումներից, ո՛չ քաղցր դրամի համար կործանվող մարդկային ճակատագրերի տառապանքներից: Էական է, որ այս ամենը նա բացահայտում է շարժման ընթացքի մեջ և գրական պրոֆեսիոնալ մակարդակով: Եվ միշտ արձակագրի միտքն այնտեղ է, որտեղ ցավ կա: