Իմ հին ծանոթին` Արցախյան հերոսամարտի առաջին օրվա մասնակցին ու վերջին օրվա հաղթողին ես պատահաբար հանդիպեցի` այգու հեռավոր անկյունում միայնակ նստած ծխում էր: Մեր անակնկալ հանդիպումը ջերմ էր, այգուց ելանք ու մոտակա բացօթյա սրճարանում նստեցինք մի-մի գավաթ սուրճի: Հիասթափության անթաքույց մի երանգ, հոգու խռովքի ինչ-որ մի թրթիռ կար նրա դեմքին: Հետաքրքրասիրությանս ակունքը մեկ բառով փակեց, ասաց. «Բեզարել եմ»: Խոսակցության արանքում նա իր թաքցրած դժգոհությունը անհասցե օդավորեց, բայց աստիճանաբար իմ ներկայությանն ընտելացավ ու ինչ-որ մի պահի վերջնականապես բաց թողեց մտքի տուտերը. «Էդ լածիրակը,- ասաց,- երեկ մեկ, էսօր` երկու…»:
«Լածիրակը»` ուսանողական նստարանից նոր կտրված ու մերօրյա կախարդական փայտիկով ազատամարտիկի գլխին պետ կարգված ինքնահավան պիժոնը, խոսքի խաղաղ հունից ելել, չափն անցել ու իր հոր տարիքի մարդու երեսին գոռացել էր. «Դե զզվացրի՛ր, էլի, կարող ա՞ ինձ համար ես կռվել, թող չկռվեիր»: Ու մի վայրկյանում անձնազոհության և նվիրումի առասպելը կազմաքանդել, քամուն էր տվել: Ասաց. «Ես իմ կյանքում ոչ մի բանից չեմ սարսափել, թշնամու գերազանցությունից երբեք չեմ վախեցել, ես՝ իր կրծքի տակ երկիր ու այդ երկրի հանդեպ սեր ու պաշտամունք չունեցող մեր աթոռավորից եմ սարսափում»:
Դա ընդամենը հիասթափության նախապատմությունն էր, որի շարունակությունը մեր զրույցն էր: Ասացի. «Ո՞վ է այդ տղան»: Ասաց. «Հորը գիտեմ. նախկինում ակտիվ կոմսոմոլ էր, պատերազմն սկսվեց` Ամերիկա գնաց, պատերազմը վերջացավ` շնչակտուր եկավ ու թամադա կարգվեց ալան-թալանի գլխին: Ու հիմա նրա չափը չափազանցն է»: Ինքս իմ մեջ նեղսրտելով ասացի. «Դու այսօրվա տերն ես, քո ժամանակի հերոսն ես, հարամ շնչի կոկորդը քո բռի մեջ պահած տղա ես, վախը վաղուց գետնել ու վախի գլխին քո երեխայի վաղվա օրվա հույսի գմբեթն ես դրել, բայց ահա եկել, քո ասած լածիրակի առաջ ծուռվիզ կանգնել ես, և հայացքդ նրա բարեհաճ ողորմածությանն է: Ջիվանու խոսքը հիշո՞ւմ ես. «Պատվիս ու կրոնիս, հացիս մի՛ դիպչի»: Քո կարծիքով ո՞վ է քո պատվին տեր կանգնելու. Ջիվանի՞ն, ով իր մոմը իր հոգու վանքում վառել ու անմահացել է, թե՞ քո պատվի ապավինումը նախախնամության քմահաճույքին ես հանձնել»: Նա թեթևակի ժպտում էր, հետո, մի տեսակ հուշի տրվելով, ասաց. «Սուրբ անուն հիշեցիր: Թշնամու կրակը, լինել-չլինելու հարափոփոխ մղձավանջը մեզ հաճախ խրամատի հատակին էր գամում, ու մեզ գետնից պոկողը մեր ականջներում զնգացող «Ձախորդ օրերի» սթափեցնող-ապրեցնող մեղեդին էր: Եվ դա անցյալ չէր ու ապագայի հանդեպ լավատեսության ղողանջ էր: Կյանքը մաշվել ու դարձել էր չնչին մի բան, բայց մահը պիտի արժանապատիվ լիներ, ու մեր թիկունքներում հանգած մեր մեծերի ոգիները խրամատներում կուչ եկած փալասե տիկնիկներից անգամ տղամարդ էին կոփում: Դիմացի լույսը դեռ ենթադրվում էր, լույսը դեռ հավատի խեցու մեջ էր, մեր թիկունքներում անթեղված լույսն, այնինչ, ամեն պահի ու միշտ էր մեր վրա վառ: Ու մենք հաղթեցինք, և այդ հաղթանակը, առաջին հերթին, նրանցն էր, որովհետև այդ կռիվը նրանք էին սկսել ու կիսատ թողել, որովհետև նրանք էին ամենաշատը երազել այդ հաղթանակի մասին: Իսկ այսօր ահա մի մատ փսլնքոտը…»: Նա ծխախոտ վառեց, ներսն արդեն ալեկոծվել էր, ասաց. «Ու հիմա ես և իմ նմանները շփոթված ենք. քոչարի բռնելու պես թև թևի տվինք, միացանք, հրաբխի թափով մեր խորքում եռացինք ու մեզ տվինք կրակի բերան: Եվ մահվան դարպասն անցնելով՝ թուրքի հարամ շունչը վանեցինք մեր երկրից, մեր կանանց ու աղջիկների ոտուփեշից, մեր արդար հացից ու հաղթանակած եկանք: Մեզ ցնծությամբ դիմավորեցին ու փառքի դրոշի տակ ներքաշեցին, ասացին` ձեր մեծարման ժամն էլ կգա, ասացին` տաշած քարը գետնին չի մնա, հետո հիշեցին ու ասացին` ախր, գետինն էլ է մերը, ու տաշած քարերով սալահատակ սարքեցին իրենց ոտքերի տակ»: Նրա հոգու խռովքն արդեն անսանձ էր դառնում, ու ես խաղաղեցման արահետով գնացի, ասացի. «Մեր հողը հարամու կճղակներից ազատագրել, եկել՝ մոծակի խայթից ես վիրավորվում»: Նա դարձյալ նեղսրտեց, ասաց. «Էդ քո ասած հողը մեզ համար ապրելո՞ւ տարածք է, թե՞ ծիածանի գոտի»: Ես, նրա խոսքի ենթաշերտն ընկալելով, փորձեցի մեղմել խռովքի թափը. «Դու և քո տեսակը մեր ազգի պատմության այսօրվա էջը ոսկե տառերով գրեցիք, քո հաղթանակը ինչո՞ւ ես նույնացնում երես առած թուլի զառանցանքի հետ: Դու և քո տեսակը մեզ ներկա տվեցիք, որ մենք մեր անցյալը չմոռանանք»: Նա ներքուստ թեպետ շոյվեց, բայց, այնուամենայնիվ, նորից իր մտքին անդրադարձավ ու տխրությամբ հավելեց. «Քո ասած ներկան ես չեմ ընկալում, որովհետև ես այդ ներկայի մեջ օտար փուշ եմ, որովհետև իմ անունը մութ ու խավարի հետ է նույնացվում, սով ու զրկանքի հետ է նույնացվում, ինձ տեսնում` իրենց չապրած օրերն են մտաբերում, ես այլևս մարդ չեմ` գեհենի հուշ ու խավարի լուսանկար եմ նրանց համար, ինձպեսների ներկայությունը հարամում է նրանց վայելքը, և աստիճանաբար համր արհամարհանքը կերպարանք է առնում սպանիչ թափով: Սա ներկան է, ես ներկայի մի մասնիկն եմ, բայց ահա իմ կյանքն իմ գլխին աղետ է դարձել, ու չկա շրջադարձ, չկա հավասարակշռություն, որովհետև չկա վսեմը` ԳԱՂԱՓԱՐԸ, մնացել է միայն նյութը, և երկրի գաղափարն իր մեջ չկրող այդ կոմսոմոլի և նրա նմանների երախն արդեն երկրի փորոտիքն է լափում… Իսկ ես ընդամենը վկան եմ հոգևոր ամայացման, վեհի ու նվիրականի փոշիացման, իսկ արանքում հաղթանակի փայլն է խունանում. համատարած թացուչորի շփոթ է ու շերտավորված ընչաքաղցություն` իրենք իրենց ծափուծիծաղի մեջ, մենք` մեր սակավացած արյան ցավուզրկանքի ճիրաններում, մեր ունեցածը քամին տարավ, իրենց չունեցածը դղյակ ու պալատ ծնեց, հայրենիքը մեզ համար գաղափար, իսկ նրանք հայրենիքը իրենց համար ծվատեցին, մեջ-մեջ արին, տնամերձ սարքեցին, իսկ դու ասում ես, որ ես այսօրվա տերն եմ: Այսօրվա ինչի՞ն և ո՞ւմ եմ տեր. ի՞նձ, որ աշնան ծառի սպասման մեջ եմ ու իմ խոսքն իմ գլխին ողորմաթաս է, թե՞ տղայիս, որ հոր կողքին որբի պես է մեծանում…»: Ես դարձյալ փորձեցի վիրավորանքի դեմն առնել, ասացի. «Գաղափարի վեհությունից ես խոսում, բայց ահա տանում, նյութի գետնաքարշ հաշվարկում գաղափարը ջրիկացնում ես: Դու պատմություն ես, նա` մի օրվա թիթեռ, քո պարտեզի ծաղկահոտը ինչո՞ւ ես բորենու լեշահոտով ապականում»: Հոգոց հանեց, ասաց. «Հեշտ ես խոսում: Ես եթե ձիավոր եմ` այսօր եմ ձիավոր, բայց ահա նրանք ինձ ու իմ նմաններին ձիուց արհամարհանքով իջեցնում, ասում են. «Մի քիչ էլ մենք նստենք, էդ հաճույքը մի քիչ էլ մենք վայելենք, իսկ դուք ձեզ համար քայլեք` օգտակար է…»: Եվ դա նրանից է, որ ես և իմ նմանները մտրակից օգտվելու արվեստը չըմբռնեցինք. խփում ենք` դաստակներս են ցավում, չենք խփում` ձին է մեր գոյությունն անտեսում, աջ ենք գնում` ձին ենք կորցնում, ձախ ենք գնում` մեզ ենք կորցնում, որովհետև մարդ արարածին ուղղված խորհուրդն ենք մոռանում` ձի նստելիս Աստծուն մի՛ մոռանա, ձիուց իջնելիս` ձիուն մի՛ մոռանա: Եվ հետո` մտրակ տվողը մտրակի զորության գաղտնիքն էլ պիտի հետը տա, եթե չի տվել` ուրեմն համարիր, որ դու քո ժամանակից դուրս գոյություն ես, նույնը թե` ժայռի ծերպին կպած կակաչ. կա, անգիտակից հրճվանքի մեջ է, մեկ էլ` քամին խփեց, թերթիկը տարավ՝ չկա, չի եղել: Կակաչը երեկ էլ էր կակաչ, հազար տարի առաջ էլ, հիմա ո՞րն է կակաչի ժամանակը: Ես մի բուռ հողի ու մի բուռ թասիբի համար եմ կռվել ու քո ասելով` իմ ժամանակի հերոսն եմ, այսինքն՝ իմ ժամանակի կռողն ու կոփողն եմ, բայց իմ կողքին տռզող փսլնքոտը իմ վաստակի հովանու տակ է տռզում, ու ախորժակի համին ընկած նրա զարմը իմ ժամանակից ու երևակայությունից դուրս` ուրիշ հարթության վրա է. մեկմեկու համար կանք ու, միաժամանակ, չկանք, օտար ենք: Ասենք ու պատկերացնենք. արևի տակ կապած ձին ինքն իր փակ լռության խորքում ամփոփվել, ձիավարի մտածում է: Ճանճը եկել նստել է արցունքի կաթիլին ու, ձիու գոյության մասին մոռացած, տրվել է ինքնամոռաց վայելումի: Ձին գլուխը թափահարում է, ճանճը թռչում, պտտվում ու նորից գալիս նստում է արցունքի կաթիլին: Ձին նորից է գլուխը թափահարում, ճանճը թռչում, պտտվում ու դարձյալ գալիս նստում է արցունքի կաթիլին: Եվ դա վաղնջական պատկեր է. ճանճն ու ձին իրար հետ են, բայց իրար հետ կապ չունեն, տարբեր գոյություններ են: Իսկ պատկերը մարդկության միլիոն տարվա փորձով հաստատված լեզվանի խոհ է. մեկի երջանկությունը մյուսի արցունքի մեջ է: Մեր ժամանակի մեջ ու մեզանից միլիոն տարի առաջ ճշտված իրողություն է»:
Ասացի. «Միլիոն տարվա էդ աղետը մեր արյան մեջ անընդհատ պտտվում ու մեր հոգու տունը քանդում է, մեր ապրած օրերի մեջ մեզ դարձնում է պատանդ ու գերի, պատեպատ խփելով մեր միտքն ու վարքն են ուզում փոխել, բայց ավելի ենք խրվում` ճահճում խեղդվողի պես: Եվ տապալող թևաթափությամբ դժգոհության մեր ճիչն ենք հղում` որոշակի հասցեով ու անհասցե: Եվ, ի վերջո, Աստծո պարգևած շքեղ կյանքը գետնաքարշ ապրելու հետ շփոթելով արդարանում ենք` սուտ բան է, մարդ պիտի բախտ ունենա: Բայց, ախր, մարդ մի պուճուր էլ ինքն է իր բախտի տերը»: «Էդ մի պուճուր բախտը մի պուճուր արդարության մեջ պիտի որոնես,- ասաց,- իսկ մեզ սև շրջանակով արդարություն է մատուցվում, և հենց դա էլ մեր մեջ սպանում է Աստվածայինը` հավատը. մարդիկ` կայացած գիտնական, թե հմուտ արհեստավոր, իրենց կյանքը երեկվա կռվում գրավ դրած ազատամարտիկ, թե մանկավարժ, մահվան փոսին նայող հալիվոր, թե հույսերով բողբոջած ջահել աղջիկ` պանդխտության ճամփան են բռնում: Ճամպրուկները կապում ու գնում են` հույսն աչքերում ցամաքած, անհասցե, անհեռանկար… Իրենց երկրում հավատը կորցրել ու գնում են օտար ափերում հավատ որոնելու, որովհետև իրենց երկրում ձին նրանց տակից քաշել-տարել ու սլացքի վեհությունը նրանց մեջ սպանել են: Ու թողել են պատմության թնջուկներում քուջուջ անելու անհեռանկար զբաղմունքը: Ճակատի կնճիռ, թե տառապանքի սարդոստայն` փաստը մնում է փաստ, որ մեր պատմության գունագեղ պաստառի վրա պետականությունը կարկատանի պես տեղ-տեղ է ներկա, որովհետև իրենց մեջ պետական մտածողություն կրողներն են քիչ ու կարկատանի հնամաշությամբ` խեղճ. գիտեն, որ վերջում թացը խառնվելու է չորին, ու թևաթափ անճարությամբ իրենց տալիս են բնազդի քմահաճույքին…»: «Ու հեքիաթն ավարտվում է»,- ասացի: «Բայց երկնքից երեք խնձոր չի ընկնում,- հավելեց,- որովհետև հեքիաթի խնձորներն հիմա մեկ առ մեկ սեփականաշնորհված են»:
Նա պռնկե-պռունկ լցված էր ու պիտի խոսեր, սիրտը դատարկեր, և ես հասկացա, որ իմաստ չունի նրա խոսքի դեմն առնելը: Ես չխոսեցի այլևս, թողեցի, որ ինքը խոսի: Ու նա խոսեց, շատ երկար խոսեց: Ու անսպասելի լռեց: Մենք ելանք սրճարանից ու անձրևած ամպի խաղաղությամբ կողք-կողքի քայլեցինք: Այդպես խաղաղությամբ էլ բաժանվեցինք: Նա գնաց, ու շարունակությունը իմ խոհն էր. ինչո՞ւ այսպես հանկարծակի ու մեկեն անտարբեր դարձանք իրար նկատմանբ: «Ցավդ տանեմ»-ի ժողովուրդը այս ի՞նչ թեթևությամբ է մոռանում իր երբեմնի փայփայած արժեքները, իր իղձերն ու նվիրական երազանքները, այս ի՞նչ խանդավառությամբ է տեր կանգնում անարմատ եվրոպացու վարքին. թափ առած սրընթաց արշավում ենք կաղ ու տկար մարդու կողքով, նշիկներն ուռած երեխայի աչքերի մեջ նայելով պաղպաղակ ենք ուտում, սա ի՞նչ նոր վարք է, թե՞ ես եմ հին մարդ… Ճյուղի վրա նստած` ճյուղը կտրում ենք. սա նորօրյա՞ հնարք է, թե՞ կույր աշուղի հորինած զառանցանք: Ախր, ընդամենը երեկ նրանք` կռվող տղերքը, մեր աչքի լույսն էին, մեր սերը նրանց հանդեպ այս ինչքա՞ն կարճ տևեց: Անցյալն այս ի՞նչ թեթևությամբ ենք ծրարում մեր մեջ: Հազարումի արժեք կորցրինք ու եկանք հասանք մարդկային արժեքին ու հիմա, առանց մեզ հաշիվ տալու, մարդկային արժեքն ենք փոշիացնում: Ու մեր հոգին ամայացնում ենք: Բայց, ախր, հոգին Աստծո մասնիկն է մեր մեջ, հոգին Աստծո օրհնությամբ է մեր միսուարյունը շաղախում, մենք այս ի՞նչ վտանգավոր խաղ ենք խաղում մեր գլխին…
Գուցե ժամանա՞կն է հիշելու, որ անցյալ չունեցողը ներկա չի ունենա, իսկ միայն ներկայով ապրողն էլ ապագա չի ունենա…
Վահան ՍԱՂԱԹԵԼՅԱՆ / ՉԱՓԻՑ ԴԵՊԻ ՉԱՓԱԶԱՆՑԸ. Կամ` «Պատվիս ու կրոնիս, հացիս մի՛ դիպչի»
