ԱՍԱՑՈՂԸ
Մի հեռավոր, աշխարհից կտրված
լեռնային գյուղում,- արծվաբույն սարերի,
անդնդախոր ձորերի, կապույտ հարթությունների,
արևի և հովի զրույցներում,- ջրերի և քամիների,
մայրամուտների և ծեգերի շնչառության մեջ.
գարնան գիշեր-աչքերով, գանգուր մազերով`
ծնվեց մի տղա: Մայրը նրան սուր ունկեր պարգևեց,
հայրը` ակներ, որ նա տեսնի ու լսի, աշխարհի անլսելի
ու անտեսանելի գունավոր երազներն ու ձայները,
որ գոց թաքնված են շատերից` ժայռերի քարե
փչակներում, հարյուրամյա կաղնիների «ծոցերում»
վայրի մեղուների ընտանիքների պես:
Տղան` տարի-տարի մեծացավ, հասակ քաշեց.
գառների ու ուլերի, մատղաշ հորթերի ու մտրուկների,
թռչունների ու հավքերի, թիթեռների ու
մեղուների շրջապատում,- նրանց ամենօրյա
մայունների, բառաչների, ճռվողյունների
ու բզեզների կանչերով ծեփված,
կաթեցված նրանց էություններով,- չէ՞ որ նրանք
իր հացուջուրը եղան, իր գիրն ու բանը:
Առաջին այբուբենը սովորեց ու թլվատ արտասանեց`
քարերի ու ժայռերի վրա դաջված, ապուպապերի
նշանագիր-սեպագրերով, և տղան ինքն իրեն սկսեց`
վերծանել նրանց համր իմաստները` խոսեցնել
փակ-գոց լեզուները: Նկարեն կենդանակերպ
գրերի մեջ տեսավ մի ողջ մարդկային պատմություն
և շերտ-շերտ նստած դարերի ասքն ընթերցել
մարդկանց համար` նմանակելով թռչուններին
ու ջրերին, աղբյուրներին ու հովերին, թիթեռներին
ու գառներին, և աշխարհը զարմացած-բերանբաց.
ականջաբաց լսեց նրան. հիացմունքի մեջ,-
ջրհեղեղյան ժամանակների զրույցները,
պատումները, վեպքերը բանավոր և տղայի
անունը կնքեց` Ասացող: Իսկ այդ հայտնատեսությունը
ի՞նչ էր ընդհանրապես, ի՞նչ խորհուրդ էր բարբառում:
Նա մի թեթև-աննշան բարձրացրել էր
շատ լավ մոռացված, անհիշատակ ու անհուշ գաղտնիքի
վրա ընկած ժամանակների քողը
և մարդկանց թոթովել` կյանքի և կեցության
աննկարելի ու անպատմելի հեքիաթը, որի
նախերգանքը սկսվում էր սուրբգրական Լեռից,
իսկ վերջերգը` կորչում էր պատմության հեռուներում:
* * *
Սերը գալիս է գարնանը,
առանց հարցնելու և լուր տալու:
Գալիս է անսպասելի ու հանկարծ
և ողողում աշխարհը` իր զարմանալի
թարմությամբ ու միամտությամբ:
…Եվ դու էլ եկար գարնան ետևից,
երբ ես քնած էի, դաշտերում պառկած
ձյուների պես` անխռով ու մոռացյալ
անհոգության բարուրներում:
Ձյուների պես վեր թռա քնից,
ամպերի թունդ որոտներից,
անձրևների տարափներից,
հավքերի վերադարձներից:
Սարերը փռեցին իրենց փեշերը
և առաջին ձնծաղիկը երևաց…
Հետո եկան մյուսները և լանջերը
թվացին աստղազարդ երկինք:
Ես եկա քեզ ընդառաջ
և մինչև հիմա գալիս եմ… տեղ հասնելու ակնկալիքով,-
քո ոտնահետքերից` նարգիզներն ու քրքումներն են
ամեն պահ բուսնում ու շողազարկում,
որոնք էլ պատմում են` մեր սիրո մասին,
մի այնպիսի լեզվով, որ հասկանալի է միայն մեզ:
…Կգա ամառը, հետո աշունը
իր ոսկեփթիթ օրերով և նորից հավքերը
ճամփա կելնեն,- աղբյուրներն ու ջրերը
կըքնեն, իսկ մեզ ծանոթ ամպերը,
կըգոռգոռան վշտից, որ մենք աշխարհում չենք.
քնել ենք բույսերի պես` սպասելով
հաջորդ գարնանը, որ կգա առանց մեզ:
ՑԱՎԸ
…Երբ գիշերները անքուն էի մնում,
աչքերս բաց լուսացընում,- սիրտս ցավում էր,
առօրյան ճնշում էր` անիմաստ ու ձանձրալի,
և կյանքը դառնում էր` դատարկ-սնամեջ գինու փարչ,
կորցնելով իր հետաքրքրություններն ու հմայքները:
Դեղահաբերն ու մահլամները չէին օգնում, որ
հրամցվում էին ինձ, որպես փրկություն,
թեև նրանց պատրաստման գաղտնիքները
մայրս ավելի վաղ գիտեր: Գիտեր այն, ինչ
շատերը գրքերի վրա սովորում էին
տարիներ ի վեր ու չէին տիրապետում նրանց
դարավոր-վաղնջական գոց եղանակին,
թե որ բույսի եփուկը` խառնել մեկ ուրիշ տեսակին,
վրան ավելացրած այլ պատրաստուկներ
և ստանալ ցավի բուժման ճիշտ պատասխանը:
Մայրս հարցնում էր` «Որդի ջան, որտե՞ղդ է ցավում,
ցավի տեղը գիտե՞ս, գիտե՞ս որ դրսում աշուն է`
տերևաթափ,- անտառն էլ է հիվանդ հառաչում,- սարերն
ու քարերը, ջրերն ու ամպերը, հովերն ու աղբյուրները
անդարմանելի հիվանդ են, դրա հետևանքով դու էլ ես
հիվանդ, չէ՞ որ մարդը բնության մի մասնիկն է`
մի բուռ գուղձ հողը, այն էլ շնչավոր, շաղախված Աստծո
արցունքներով, չարի ու բարու «համեմունքներով»:
Երբ ժամանակը գալիս է հեռանալու,
Վերնայինը ցավերը
ճամփում է մեզ, որպես սուրհանդակ` վերջի համար»:
Մայրս էլ էր հաճախ տնքում ու վռնչում: Նա իր ցավը
ցույց չէր տալիս մեզ, թաքցնում էր բոլորից,
որպեսզի կողքի ապրող-շնչավորները չնեղվեին,
հեշտ տանեին ցավերի տված մորմոքները,
«աննինջ լուծը»:
Հիշում եմ նրա առածանի խոսքը` «Բնության մեջ
ցավի բույնը մարդու մեջ է միայն, ոչ մի բույս ու
կենդանի, ոչ մի արարած, սարուքար, ամպուքամի, ոչ ոք,
ոչ ոք չի կարող տանել ցավի ծանր-ահավորությունը և
մարդը իր հողե վտիտ ուսերով այն տարավ մինչև հիմա:
Ես էլ այդ ցավի տերն եմ և մենք ամենքս»:
Եվ մի ձմեռնամուտի մահը նրան փաթաթեց ճերմակ
սավանների մեջ, որպես հրեշտակ ու ճամփեց երկինք.
ցավի ետևից…
* * *
Դրսում աշուն է:
Ծառերը դեղնել են, տերև-սաղարթները
թափվում,- խշշում է խաշամը, մառախուղ մուժը,
ամպերի քոչը, լցվել են ձորերը
և ծանր շնչում են: Թռչունների և հավքերի
վերջին երամները հավաքվել են
գետեզերքների ու լճերի ափերին,
վերջին հրաժեշտի համաժողովին և իրենց ձայներով
լցրել են կապույտ-ցուրտ միջոցը:
Ես հիշում եմ, մի այսպիսի աշնանը, մենք
հանդիպեցինք պատահաբար: Քո աչքերում
հանգել էին պատանի տարիների կրակները,
որոնք վառվում էին կրքով ու գգվանքով,-
շուրթերիդ մեղքն էր թրթռում` մազերիդ` հովերի
շոյանքը. հասակդ ի վար ծաղիկ էր թափվում
ինչպես ձեր դռան դեղձենու ծառը: Դու սիրում
էիր ինձ, ես այդ հետո հասկացա, այն էլ ուշացած,
երբ ձեր դուռն էին ծեծում օտարները,
երբ ես տարված էի ուրիշով, երբ այդ ուրիշն էլ`
մի ուրիշով և այսպես շարունակ` կյանքի թելին
մենք շարված էինք հուլունքների պես`
մեկս մյուսին կապված Երկնայինի ձեռքով:
Տարիներ հետո, երբ վերադարձա քո տարածքները,
այն արդեն դատարկված էր քեզնից,- դու իմ սիրո
վշտից, որպես վրեժ գնացել էիր չսիրած Մեկի հետ
պսակի, որն էլ հեչ արժանի չէր քեզ:
Ինչպես գնացքն է հեռանում անժամանակ,
ինչպես կարկուտն է խփում գիշերով, ինչպես ամպն է
տրաքում ձմռանը, ինչպես… էլ համեմատություններ
չեմ գտնում, որ նկարագրեմ այժմյան վիճակս:
Ես, որ մետաֆորների ու պատկերների անտառ էի,
բառերի ծփուն ծովեր` ցամաքել եմ ու չորացել:
Հիմա նստել եմ ձեր դռան քարին և վրաս
տարիների մոռացության ձյունն է իջնում` փաթիլ-փաթիլ
խառնըվում գլխիս ճերմակների հետ: Ո՛չ արտասուք
կա և ո՛չ էլ հառաչանք, որ բերում են ամպերը
ծովի մենավոր ափերից, ուր ճայերն են ճչում:
Ներսում ու դրսում` իմ աշխարհում համատարած
ցուրտ է,- ես մրսում եմ քո կարոտից`
վերադարձի՛ր,- ասում եմ
ես, ասում են հովն ու քամին, հավքն ու թռչունը,
մեղուն ու թիթեռը և թոշնող ծաղիկները,
որոնց լեզուները
թլվատվել են` կակազում են, մեգն ու
մշուշն էլ ծածկում են
այն ճամփաները, որոնցով անցել ենք` անվերադարձ:
* * *
Ես եկել էի գնչուների գյուղից
աչքերիս մեջ գարնան գիշերների թաց մութը,
շուրթերիս` երգող ջութակների համը, ունկերիս
նրանց թախծոտ մեղեդիները` շաղված լուսնալույսով:
Գնչուների կանայք գեղեցիկ էին, աղջիկները` սևաչյա,
վայրի հայացքներով և գիտեին հմայելու մի գաղտնիք,
որին ոչ ոք հասու չէր:
Նրանց ծիծաղները հիշեցնում էին
սարի աղբյուրների քրքիջը կամ հովատակ ձիերի
անզուսպ վրինջը, որի արձագանքը ունկերիս մեջ է
մինչև հիմա, արծաթ զանգերի ղողանջի պես:
Սիրում էի գնչուներին, նրանց վարքն ու բարքը,
նրանց երգերում` ազատ դաշտերի,
կապույտ ճամփաների
և ինքնասույզ հեռուների, խաբված սերերի, բոցվող
խարույկների, լքված վրանների, խանդի ու սիրո, գիրկ-
ծոց կրքերի, վրեժի և արյան,- մասին էր պատմըվում:
Այստեղ քաղաքում, ես դարձել էի
վեհերոտ ու անվստահ,
լեզուս կակազում էր, կապ ընկնում աղջիկների մոտ,
երեսըս շիկնում մայրամուտի պես,- մանավանդ Մեկի,
որի հագած չիթ շորը շատ էր հիշեցնում
մեր բլուրներին նստած աստղազարդ երկինքը
կամ ձորերում փթթող հոնի ծառերը, որոնք
ձեռ-ձեռի տված բարձրանում էին դեպի գյուղ:
Իմ գունաթափ-մաշված հին հագուստները շատ էին
խեղճացնում` հագած-կապած, հորով-մորով
պարսպված, քաղաքի տղաների առաջ, որոնց
մանկությունը «կուշտ» էր, իսկ ես` կիսաքաղց
«ծաղիկ ծախող», գառնարած մի տղեկ, որ ընկել էր
այդ շրջապատը, որ խորթ էր իրեն ու անսովոր:
Օրերս մթնեցնում էի սրա-նրա սեղանների
մոտ և երգեր գրում մայրիկիս և մեր սարերի,
դաշտերի ու հանդերի մասին:
Տղաները սկզբնական շրջանում ինձ «ձեռ» էին
առնում, և ես կարծում էի, այդպես է նրանց բնական
վիճակը, խոսելաձևը,- ազատ ու անկախ, ինքնավարի…
Բայց նրանք կամաց-կամաց ընտելացան ինձ,
իմ քաշվող ու ամոթխած բնավորությանը, ես էլ
մերվեցի նրանց հետ, ընկերացա…
Նրանք սիրեցին ինձ, իմ միամիտ պահվածքի
և անկեղծության համար,- տղաները առավել, իսկ
աղջիկները` ավելի քիչ, ավելի քույրավարի, ավելի
ներողամիտ, բացի այն Մեկից, որն էլ ուղղակի
օր չէր տալիս ինձ, ամենուր «հալածում» էր` ծաղրի
ենթարկում, հարկի-անհարկի, առանց պատճառի
ու հետևանքի,- միայն նրա հետ լեզու չգտա
և մութ մնաց այդ վերաբերմունքի իմաստը,-
ի՞նչ էր ուզում ինձանից այդ սիրունիկ էակը,
որի շուրթերին «չարությունն» ու
հեգնանքը բույն էին դրել:
Անցան մեր դպրոցական անհոգ տարիները,-
կյանքի գնացքը ամեն մեկիս տարավ մի կողմ,
կորցըրեցինք իրար` հոգս, ընտանիք, աշխատանք,
հազար ու մեկ բաներ` ճակատագրի անցուդարձերում:
ժամանակը արծաթել էր մեր մազերը…
Մի օր էլ պատահաբար տեսա նրան: Անցել էին
տարիներ: Մոտեցա, բարևեցի: Նա ժպտաց
մեղմ ու բարի:
Մտածեցի գուցե «խաղում» է էլի,- չէի մոռացել նրա
խայթող կատակները, որ հորդում էին ժամանակին,
և ինձ գցում ծիծաղելի վիճակի մեջ, դեմքիս`
կարմիր ծեփում:
Հարցրի` ընկեր ունե՞ս,- պատասխանն էր` ո՛չ:
Ապա թախծոտ մրմնջաց.
-իմ ընկերը մնաց դպրոցական վերջին դասարանում,
նստարանի վրա, դարձավ երկտարեցի: Իմ երկիմաստ
կատակները չհասկացավ: Իմ ծիծաղի տակ նա ծաղր
տեսավ, իմ արցունքի մեջ` խնդուք, դրա պատճառով
էլ մնացի նրա հետ` մինչև այսօր մեն-մենակ,
միայն նրան հավատարիմ,
ինչպես գարնան արագիլը իր բնում`
կողակցին կորցնելուց հետո:
