ՆԱԽ ԾԻՏԻԿԸ, ՀԵՏՈ ՄՆԱՑԱԾԸ / Աշխեն ԱԲԱԶՅԱՆ

Ջրածիտ էր, որին նաև սարածիտ ենք անվանում, որովհետև մեր սարերում դրանք համատարած են: Գյուղական գորշ ծտերից տարբերվում են և՛ մեծությամբ, և՛ գույնով: Սպիտակ են, միայն թևերն ու պոչն են թեթևակի սևին տալիս: Մյուս առավելությունն էլ այն է, որ միշտ ջրերի վրա են կանգնում (անվանումն այդտեղից է ծագել), պոչն ու թևերն էլ անընդհատ տմբտմբում են` կարծես տիրոջից անկախ: Այդ ծտերից մեկը մի օր, երեկոյան կողմ, երբ աշխատանքից վերադարձել, ընտանիքով փոքր եղբորս տանն էինք սովորականի պես հավաքված, մեկ էլ ուժգին թակեց ապակեպատ պատշգամբի փեղկը: Մի քանի անգամ:
– Սա ինչ-որ բան է ուզում մեզ հասկացնել:- Հորս խոսքերը մի տեսակ խորհրդավոր հնչեցին:
– Սրա քաշն ի՞նչ է, որ ինչ հասկացնի,- եղբայրս հեգնեց:
Այդ ժամանակ էր, որ երևանաբնակ եղբորս 14-ամյա որդու մոտ սկսվել էին ինչ-որ տարօրինակ երևույթներ, մի բժշկից մյուսի մոտ էին տանում, անալիզները կրկին ստուգում` ախտորոշումը ճշտելու համար:
Ծտի «այցելությունն» ու թակոցները հաճախակի դարձան, և ցավն այն էր, որ ամեն անգամ նրա հեռանալուց հետո միջքաղաքային հեռախոսը հնչում էր, և նոր տագնապալի լուր էինք լսում երեխայի առողջության մասին: Վիճակը գնալով վատանում էր: Ողջ ընտանիքով շունչներս պահած հեռախոսի զանգին էինք սպասում` նոր ու լավ լուր ստանալու հույսով: Իսկ զանգից առաջ համարյա նույն ժամին ծիտն էր ապակին կտցահարում: Երեկոն միասին անցկացնելուց հետո բաժանվում էինք` բարի գիշեր մաղթելով միմյանց, ապա ես ու ծնողներս գնում էինք հայրական տուն` գիշերելու:
Եվ… 1979-ի ապրիլի 25-ն էր: Շրջանային թերթի պատասխանատու քարտուղարն էի, Ժուռնալիստների միությունում այդ օրվա օրակարգում նաև մեր թերթի գյուղատնտեսական բաժնի հարցն էր: Նախապես տեղյակ էին պահել և հայտնել, որ քննարկմանը մասնակցելու համար պետք է Երևան ժամանեն խմբագիրը, պատասխանատու քարտուղարը, գյուղբաժնի վարիչը և նույն բաժնի գրական աշխատողը: Պայմանավորվեցինք առավոտյան ժամը 10-ին դուրս գալ, նշանակված ժամին լինել Ժուռնալիստների միությունում, ավարտել և վերադառնալ:
Օրը նոր էր աչքերը թարթում, օրվա հետ ես էլ եմ քնից արթնանում, երբ, ով զարմանք, պատուհանի ապակին թակում է նույն ծիտը: Մահճակալս հենց պատուհանի տակ է, կարծես նպատակադրված, շատ անհետաձգելի և կարևոր գործով ինձ մոտ է շտապել: Աչքերս ավելի լայն եմ բացում, ուզում եմ ինքս ինձ համոզել, որ իրականություն չէ, բայց… Այո, նույն կտցահարումը, նույն ծիտը: Այս անգամ իմ հայրական տան պատուհանին, հենց ինձ ուղղված: Մայրս, որ սովորականի պես շուտ էր արթնացել, հորս այգիները ճամփել, ներս մտավ, լսեց թակոցն ու տեսավ թակողին:
– Հիմա էլ այստեղ է եկել,- ասացի:
– Հիմա ի՞նչ է ուզում,- նույն զարմանքը պատեց մորս:
Ինչևէ, թռչնակն իր «առաքելությունն» ավարտեց, ես էլ շտապեցի ավտոբուսի կանգառ` շրջկենտրոն աշխատանքի գնալու: Աշխատավայրում եմ, դեռ մի ժամ կա մինչև Երևան մեկնելը, խմբագրից թույլտվություն եմ խնդրում.
– Մի քանի րոպեով բնակարանս մտնեմ, վերցնելու բան կա:
Թույլատրում է: Ամեն ինչ կատարում եմ ակամա, ինքնաբերաբար: Գործողություններ եմ կատարում առանց ինձ հաշիվ տալու. լողանում եմ, նոր ներքնազգեստներ հագնում, ինձ կարգավորում և դուրս գալիս:
Խմբագրության «Վիլիս» մեքենայով ուղևորվում ենք մայրաքաղաք: Նախաճաշելու ենք ճանապարհին: Ուտելիքի պաշար ենք վերցրել ավելի, քան հարկավոր է: Իջևան չհասած, քաղաքի մուտքի մոտ գտնվող ռեստորանում ենք վայելում նախաճաշը: Բարիքներով լցնում ենք սեղանը, ուտելիքը դասավորում ըստ տեսակների: Կողքի սեղանից, երևում է նրանք էլ են խմբով, ճաշարանի աշխատողից պանիր են խնդրում, նա էլ.
– Չունենք:
– Բա նրանց որտեղի՞ց,- մեր կողմն են ցույց տալիս:
– Իրենցն է,- կարճ պատասխանում է ու հեռանում:
Ես մեր լիքն ու առատ սեղանից ափսեի մեջ պանիր եմ դնում այնքան, որ նրանց լիուլի կբավարարի, տալիս եմ գրական աշխատողին, տանում, անխոս դնում է նրանց սեղանին: Մենք սկսում ենք ու արագ ավարտում մեր համով նախաճաշը, իսկ կողքի սեղանից անընդհատ մեր կողմն են նայում, սպասարկող տղային նորից կանչում և համարյա շշուկով հարցնում.
– Ովքե՞ր են:
– Չգիտեմ:
Բարձր տրամադրությամբ դուրս ենք գալիս ու շարունակում մեր ճանապարհը: Նախ Իջևանն ենք անցնում, ապա Դիլիջանը: Ոլորաններում մառախուղը տեղը զիջել էր ձնախառն անձրևի խոշոր փաթիլներին: Գետինը լավ թաց էր: Մտնում ենք Սևանի խճուղի: Ես, որ առջևում էի նստած, շրջվում եմ ու ծիծաղաշարժ պատմություն սկսում` տրամադրություններս ավելի բարձրացնելու նպատակով: Մեկ էլ մեքենայի տարօրինակ շարժում եմ զգում և չեմ հասկանում՝ ինչ է կատարվում: Թխկոց-շխկոց և… Մնացածը լռություն:
ՏԵՍԱՐԱՆ ԱՌԱՋԻՆ: Վերևից եմ դիտում. ընկած եմ ասֆալտին` կծկված, կողքի վրա պառկած: Բարձրակրունկ կոշիկիս մեկը մետրաչափ հեռու է ինձանից, մյուսը չեմ տեսնում: Գրական աշխատողը մոտենում է ինձ, քիչ խոնարհվում, ապա դեմքը կնճռոտելով, գլուխը տարուբերելով, հեռանում:
ՏԵՍԱՐԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ: Վարորդն ինձ թևերի վրա է առել և հեկեկում է, նույնիսկ արցունքներն եմ տեսնում: Ընդամենը 21 տարեկան էր, նոր նշանված: Ես համարյա նրա կրկնակի քաշն ունեի: Նայում եմ ու զարմանում, ո՞նց է ինձ պահում:
ՏԵՍԱՐԱՆ ԵՐՐՈՐԴ: Ճերմակ շղարշների մեջ բարձրանում եմ, հա բարձրանում: Լույս, լույս, լույս: Երկրի վրա իմ ապրած կյանքում նման լուսավորվածություն չեմ տեսել: Մարմինս չեմ զգում, միայն մտքով եմ թևերս թափահարում և երջանկության աննկարագրելի պոռթկումով արտաբերում այս մի երկու բառը.
– Ի՜նչ երանություն է մահը… Ի՜նչ երանություն է մահը…
Ես նույնիսկ փետուրի ու տերևի կշիռը չունեի: Ես երազային թեթևությամբ ճախրում էի լույսերի անսահմանության միջով, բարձրանում ու բարձրանում և կրկնում էի անվերջ.
– Ի՜նչ երանություն է մահը… Ի՜նչ երանություն է մահը…
Ավելի քաղցր ու երանելի զգացում չեմ ունեցել, քան այդ պահը, նաև ավելի մեծ ափսոսանք չեմ ապրել, ինչպես այն պահին, երբ երանությունը հալվեց ու անէացավ, փոխվեց՝ դառնալով տհաճություն ու հիասթափություն… Աղմուկ, աղաղակ, ցուրտ, գոռում-գոչյուն: Ովքե՞ր են, ի՞նչ են ուզում, չեմ հասկանում: Բոլորը, ասես խոսքները մեկ արած, ճչում են, ծղրտում, լսելիքս ծանրաբեռնում ինձ անծանոթ բառակապակցություններով:
– Ավարիա, վթար, շուտ արեք,- ո՞վ է ում շտապեցնում, ըմբռնել չեմ կարող:
– Ինչո՞ւ ինձ իջեցրիք,- շուրթերս մի կերպ արտահայտում են զայրույթս, ինչ շրջապատողները չեն ընկալում, իսկ մեկն էլ, չգիտեմ, հարցնո՞ւմ է, թե՞ խնդրում.
– Աչքերդ բացիր, մի՛ վախենա, դու կարող ես խոսել:
Բժիշկն էր, ես արդեն հիվանդանոցում եմ` Սևանի հիվանդանոցում, ինձ ուշքի են բերել: Շրջապատված եմ բժիշկներով, հիվանդանոցի ողջ անձնակազմով, նույնիսկ հիվանդներով ու նրանց այցելուներով: Ի՞նչ է պատահել: Ավտովթար Սևանի խճուղում` «Իշխան» ռեստորանի առջև: Մեքենայի հետևի ձախ անիվը դուրս է ընկել, մեքենան հավասարակշռությունը կորցրել է, երկու անգամ շրջվել: Առաջին պտույտին տղամարդկանց ծանրությունից հետևի դուռը բացվել է, նրանց նետել սիզամարգի ցեխի մեջ: Վայրէջքը փափուկ է եղել, և նրանց ոչինչ չի պատահել: Վարորդին ղեկն է պահել և դարձյալ անվնաս է մնացել, իսկ ինձ երկրորդ պտույտին թողել է ասֆալտին ու ջարդուխուրդ վիճակով կանգնել: Այսինքն՝ տուժողը միայն ես եմ եղել: Կոտրվել էին թիակս, յոթը կող, ծնկիս ոսկորը` բոլորը աջակողմյան, նաև բազմաթիվ վերքեր: Ասում էին երրորդ պտույտին մեքենան ջուրն էր ընկնելու:
Հինգ օր Սևանի հիվանդանոցում պառկելուց հետո հարազատներս ինձ տեղափոխեցին մեր շրջանային հիվանդանոց` Նոյեմբերյան: Բուժումս մեջքի վրա անշարժ պառկելն էր: Ապաքինվելուց հետո առաջին օրը, երբ աշխատանքի գնացի, սեղան էին բացել: Նախ գրական աշխատողին հարցրի.
– Սերյոժա, ինչո՞ւ ինձ մոտեցար, մի քիչ խոնարհվեցիր և նոպա ունեցողի պես հանկարծակի դեմքդ խոժոռելով հեռացար:
Նախ շատ զարմացավ, ապա պատասխանելու փոխարեն ինքը հարցրեց.
– Ձեզ ո՞վ ասաց: Այդ մասին ոչ մեկին չեմ պատմել: Այնպես եք նկարագրում, կարծես կողքիս եք եղել:
– Ես տեսա: Նույնիսկ կոշիկս տեսա:
Եվ Սերյոժան պարզաբանեց.
– Մոտեցա շորդ ուղղեմ, դեմքդ ծեփի գույնի էր: Կորցրի ինձ, երկար չէի կարողանում նայել: Երբ քիչ-քիչ ուշքի եկա, քաջալերեցի ինձ, ապա զգեստդ կարգի բերեցի:
Հիմա էլ անցնում եմ վարորդին:
– Լևոն, թե կարող ես, այս պահին ինձ թևերիդ վրա բարձրացրու:
Հավաքվածներն աշխուժանում են, Լևոնը զարմացած է:
– Այդպես մի՛ նայիր, չէ՞ որ ինձ թևերիդ վրա էիր առել և լաց էիր լինում: Ինչո՞ւ:
– Բայց այդ մասին ոչ ոքի չեմ պատմել, ո՞վ ասաց,- զարմանքը հաղթահարելով հարցնում է Լևոնը:
– Ես տեսա:
Հիմա էլ Լևոնն է պարզաբանում.
– Պատկերացնո՞ւմ եք իմ վիճակը: Տեղս էնքան նեղ էր, որ չեմ հասկացել ինչ ուժ է իջել վրաս: Ծանրություն չեմ զգացել… Անզորությունից լաց էի լինում: Մի «Գազ-24» եկավ, խնդրեցի օգնել, վարորդը հանգիստ մերժեց. «Ախպեր ջան, ինձ հետ գործ չունես»:
Հիվանդանոցում ինձ տեսության եկողները, ինչպես նաև ապաքինվելուց հետո հանդիպողները համարյա նույն ավանդական հարցն էին տալիս.
– Ո՞ւմ էիր մի կտոր հաց տվել, որ, փառք Աստծու, ավելի վատթարից փրկվեցիր:
– Հաց չեմ տվել, պանիր եմ տվել,- պատասխանում էի և կատակով ավելացնում,- երևում է պանրի մեջ էլ զորություն կա:
Այդ լույսը միշտ ինձ հետ է թե՛ արևոտ, թե՛ գորշ եղանակին: Դա ուրիշ պայծառություն էր, ոչ երբեք նման մեր տեսածներին` նույնիսկ երազում: Ափսոս, երկինք չհասա, երկնքի արքայությանը, թեկուզ թռուցիկ, չարժանացա: Չտեսա Բարձրյալին, ինչպես այդ վիճակում գտնվող շատերին է բախտ վիճակվել:
Բայց բախտի անիվն այնպես պտտվեց, որ ձայնը լսեցի: 1990-ի մայիսին էր: Ախտորոշեցին հինգ աստիճանի բազմահանգույց խպիպ, այսինքն` զոբ: Վիրահատվեցի Հանրապետական հիվանդանոցում: Վիրահատությունը չորս ժամ տևեց, այսինքն` չորս ժամ անզգա վիճակում եմ եղել: Հետո՝ վերակենդանացման բաժանմունք: Առանց միջամտության, շատ հանգիստ նարկոզից դուրս եմ գալիս, և ակամա ուղեղս է խուժում այն միտքը, որ խաչն էր ինձ զորավիգ, որ խաչի դռանն ենք մատաղ անելու: Հազիվ այսքանը, և նորից աչքերս փակվում են: Մի ձայն մեղմ ու հանդարտ ասում է.
– Ինչո՞ւ ես միտքդ տանջում: Ուր էլ գնաս, իմ դուռն է, ես էլ ընդունում եմ: Կարևորն այն է, որ հասկացար, թե քո փրկությունը որտեղից է եկել:
Այսքանը… Անմիջապես արթնանում եմ, միտքս ավելի է պարզվում, հայացքս շրջում եմ աջուձախ, բուժքույրը նկատում է արթնանալս և ուրախ ու բարձր տրամադրությամբ, որպես մխիթարանք ասե՞մ, թե՞ ինձ հանգստացնող արտահայտություն, ասում.
– Շատ լավ ես: Տեսքդ էլ է լավ: Հլա խոսիր՝ ձայնդ լսեմ:
– Երազ տեսա,- կարծես իրականությունից վերացած, խորհրդավոր շշուկով ասում եմ:
– Ի՞նչ երազ,- հետաքրքրվում է:
– Մտածում էի, թե ո՞ր խաչն է ինձ օգնել և մեր շրջանի փոքր ու մեծ մատուռներն էի հիշում, հետո ինձ ուղղված մի ձայն լսեցի, որ շատ պարզ ասաց. «Միտքդ մի՛ տանջիր, ուր էլ գնաս, իմ դուռն է, ես էլ ընդունում եմ»: Չհասկացա ով էր, ինչու այդպես ջերմորեն արձագանքեց իմ խոհերին:
Բուժքույրը նախ խաչակնքեց, ապա ուրախ լուր լսածի խնդությամբ ու գոհունակությամբ պատասխանեց.
– Աստծու ձայնն է եղել, մեռնեմ զորությանը:
Ակամա կրկնեցի.
– Մեռնեմ զորությանը:

Հ.Գ. Եղբորս որդին այդպես էլ չբուժվեց, ախտորոշումը` արյան քաղցկեղ: Հուղարկավորությունը գյուղում էր` մեր նախնիների գերեզմանատանը: Թռչնակի թակոցը ապակուն այդ երեկո վերջինը եղավ…