ՀԵՆՐԻ ՄԻԼԵՐ
(Հատված վեպից)
Անգլերենից թարգմանեց ԶԱՎԵՆ ԲՈՅԱՋՅԱՆԸ
Յոթ տարի էր, գիշեր թե ցերեկ, միայն նա էր մտքումս: Եթե քրիստոնյան էնքան հավատարիմ լիներ իր Աստծուն, ինչքան ես` նրան, բոլորս այսօր Հիսուս Քրիստոս կլինեինք: Գիշեր թե ցերեկ նրա մասին էի մտածում, նույնիսկ դավաճանելիս: Եվ հիմա, երբ մեկ-մեկ թվում է, թե լիովին ազատվել եմ էդ ամենից, հանկարծ, անկյունն անցնելուն պես փոքրիկ պուրակ է հայտնվում աչքիս` մի քանի ծառ ու նստարան, ամայի տեղ, ուր կանգնել ենք, շրջել, ուր մեկմեկու խելագարության դուռն ենք հասցրել դառը, խանդաբորբ տեսարաններով: Ու միշտ ինչ-որ ամայի տեղ է դա եղել, ասենք, Էստրապադ հրապարակը կամ մզկիթի մոտի անշուք ու տրտում փողոցները, կամ էլ բաց շիրմի նմանվող Բրետյոյ պողոտան, որն իրիկվա տասին արդեն էնքան լռին է ու անկենդան, որ մտածում ես սպանության կամ ինքնասպանության մասին, գոնե մի բանի, ինչը մարդկային դրամայի նշույլ կբերի: Երբ մտածում եմ, որ նա գնացել է, երևի ընդմիշտ գնացել, մի մեծ անդունդ է բացվում իմ առաջ, և ես զգում եմ, որ ընկնում եմ, ընկնում, շարունակ ընկնում անհատակ սև վիհը: Սա արցունքներից վատ է, զղջումից, ցավից կամ մրմուռից խորը: Սա այն խորխորատն է, ուր գահավիժեց սատանան: Ոչ դուրս գալու ճար կա, ոչ լույսի շող, ոչ մարդու ձայն, ոչ ձեռքի հպում:
Քանի-քանի հազար անգամ, գիշերային փողոցներով շրջելիս, հարց եմ տվել ինձ, թե կգա՞ նորից մի օր, երբ նա կողքիս կլինի: Ի՜նչ կարոտալի հայացքներ եմ պարգևել շենքերին ու արձաններին. էնքան անկշտում, հուսակտուր եմ նայել, որ մտքերս դարձել են նույն շենքերի ու արձանների մի մասը, սրանք ներծծված են իմ տառապանքով: Չեմ կարող չվերհիշել նաև, որ էս տրտում, անշուք փողոցներով կողք կողքի քայլելիս, որ հիմա էսպես ներծծված են իմ երազանքով ու անձկությամբ, նա ոչինչ չէր նկատում, ոչինչ չէր զգում. նրա աչքին սրանք նման էին մյուս փողոցներին, գուցե փոքր-ինչ ավելի խղճուկ էին, ոչ ավելին: Նա չէր մտապահում, որ հենց էս անկյունում էի կանգնել` իր հերակալը գետնից վերցնելու կամ էլ կռացել` կոշիկների քուղերը կապելու, իսկ ես հիշում էի, թե ոտքը որտեղ է դրել, և նրա ոտնահետքն ընդմիշտ կմնար էդտեղ, եթե նույնիսկ բոլոր տաճարներն ավերվեին, և ամբողջ եվրոպական քաղաքակրթությունը բնաջնջվեր աշխարհի երեսից:
Մի գիշեր, երբ, անսովոր կսկիծի ու վհատության գիրկն ընկած, քայլում էի Լոմոն փողոցով, որոշ բաներ բացահայտվեցին առանձնակի հստակությամբ: Պատճառը, դառնացած սրտով ու հուսալքված, հաճախակի շրջելն էր էս փողոցով, թե մի երեկո, երբ կանգնած էինք Լյուսիեն Էռ հրապարակում, Մոնայի նետած արտահայտության հուշը, չգիտեմ: «Ինչո՞ւ էն Փարիզը ցույց չես տալիս,- ասաց նա,- որի մասին գրում ես»: Մի բան գիտեմ միայն. էս խոսքերը մտաբերելով` հանկարծ հասկացա, որ անհնար է նրա առաջ բացել ինձ քաջածանոթ Փարիզը, շրջանների չբաժանված Փարիզը, մի Փարիզ, որը երբեք գոյություն չի ունեցել իմ մենությունից, Մոնայի հանդեպ ունեցած տենչանքից դուրս: Ի՜նչ Փարիզ է. հսկայական: Մի ամբողջ կյանք է պետք դա նորից աչք ածելու համար: Էս Փարիզը, որի բանալին միայն ես ունեմ, հազիվ թե պիտանի է զբոսապտույտի համար` թեկուզ լավագույն մտադրություններով. սա մի Փարիզ է, որը պիտի ապրել, զգալ ամեն օր կտտանքի հազարավոր տարբեր ձևերով, մի Փարիզ, որ քաղցկեղի պես աճում է քո մեջ, աճում է ու աճում, մինչև լիովին կխժռի քեզ:
Գլխումս խռնվող էս մտորումների մեջ ոտքերս էի քարշ տալիս Մուֆտար փողոցով, երբ մի ուրիշ տարօրինակ դրվագ հիշեցի անցյալից` էն ուղեցույցից, որի էջերը Մոնան խնդրում էր թերթել, բայց կազմի հաստության պատճառով ուժս չէր պատում բացել: Չգիտես ինչու, որովհետև միտքս էդ ժամանակ տարված էր Սալավենով, ու նրա սրբազան տիրույթներում էի դեգերում, մի խոսքով, չգիտես ինչու, մտաբերեցի, որ մի անգամ, օրնիբուն աչքովս ընկնող հուշատախտակից ոգեշնչված, հանկարծական մղումով մտա «Օրֆիլա» պանսիոնն ու խնդրեցի ցույց տալ Ստրինդբերգի զբաղեցրած սենյակը: Դեռ ոչ մի ահավոր բան չէր եկել գլխիս, թեև արդեն կորցրել էի ամբողջ երկրային ունեցվածքս և գիտեի, թե ինչ է նշանակում սոված թրևել ու վախենալ ոստիկանությունից: Ոչ մի հատիկ ընկեր չունեի Փարիզում, մի հանգամանք, որ թե ընկճում, թե շվարեցնում էր ինձ, որովհետև ուր էլ որ թափառել էի էս աշխարհում, ամենահեշտն ինձ համար ընկեր ճարելն էր եղել: Բայց իրականում ոչ մի սարսափելի բան դեռ չէր կատարվել ինձ հետ: Կարելի է ապրել և առանց ընկերների, ինչպես ապրում են առանց սիրո, անգամ առանց փողի` էդ կարծեցյալ sine qua non-իդ: Իսկ Փարիզում կարելի է ապրել,- ես հայտնաբերե’լ եմ դա,- պարզապես տրտմությամբ ու տառապանքով: Դառնահամ սնունդ է, բայց ոմանց համար երևի ավելի լավը չկա: Ամեն դեպքում, մինչև վարդապետի խազը դեռ չէի հասել: Փորձանքի հետ սիլի-բիլի էի անում: Ահագին ժամանակ ու տրամադրություն ունեի ուրիշների կյանքը խցկվելու, ռոմանտիկայի անհամ ջրերը մտած` ժամավաճառ լինելու համար, ռոմանտիկա, որն ինչքան էլ զզվելի լինի, եթե ամփոփված է գրքի կազմի տակ, հեռահմա ու անանձնական է թվում: Տնից դուրս գալիս գիտակցում էի, որ շուրթերիս հեգնական ժպիտ է խաղում, կարծես ինքս ինձ ասեի. «Չէ’, դեռ «Օրֆիլա» պանսիոնի ժամանակը չի»:
Հետո, իհարկե, հասկացա մի բան, որն ամեն խելագար վաղ թե ուշ հայտնագործում է Փարիզում. դժոխքը տառապյալի պատկերացրածը չի:
Վայ թե ավելի լավ եմ հասկանում հիմա` ինչու էր Մոնան Ստրինդբերգ կարդալիս նման գերագույն հաճույք ստանում: Աչքիս առաջ է. ինչ-որ հրաշալի հատված էր կարդում թե չէ` գլուխը բարձրացնում էր գրքից և ծիծաղից արցունքոտված` ասում. «Դու էլ ես սրա նման գիժ… ուզում ես, որ պատժե’ն քեզ»: Ի՜նչ հաճույք պիտի լինի սադիստի համար իր մազոխիստին գտնելը: Նա կծում էր իրեն` ասես սեփական ատամների սրությունը ստուգելու համար: Մեր ծանոթության սկզբի օրերին Մոնան համակված էր Ստրինդբերգով: Խենթերի այդ հախուռն կառնավալը, որով նա արբեցած է, սեռերի հավիտենական մենամարտը, սարդի անողոքությունը, որը նրան սիրելի է դարձրել խմելուց շլմորած հյուսիսցի ավարաների սրտին. ահա թե ինչը միավորեց ինձ ու Մոնային: Մենք մահվան պար բռնեցինք, ու հորձանուտն ինձ էնքան արագ կուլ տվեց, որ հենց հաջողվեց ջրի երես ելնել, աշխարհն անծանոթ թվաց: Երբ ազատվեցի, երաժշտությունը դադարել էր, կառնավալը` ավարտվել, իսկ ես մաշկված էի մինչև ոսկորներիս ծուծը…
«Օրֆիլա» պանսիոն մտնելուս օրը, դուրս գալով էնտեղից, գնացի գրադարան և Գանգեսի ջրերում ցայվելուց ու կենդանակերպի նշանների շուրջը խորհրդածելուց հետո սկսեցի մտորել այն դժոխքի նշանակության մասին, որը Ստրինդբերգն է պատկերել ամենայն անգթությամբ: Եվ մինչ մտմտում էի, ինձ համար հետզհետե պարզվեց նրա ուխտագնացության գաղտնիքը. պոետը թևածում է երկրի երեսին, իսկ հետո ասես սահմանված է, որ, վերախաղարկելով վաղեմի դրաման, հերոսականորեն իջնի հողի ամենախոր ընդերքը, մթին ու ահազդու օթևան գտնի կետաձկան որովայնում, արյունահեղ կռիվ տա ազատվելու, անցյալից մաքրագործված դուրս լողալու համար` որպես օտար ափին հանգրվանած լուսապայծառ, արնացող արև-աստված: Այլևս գաղտնիք չէր, թե պատճառն ինչ է, որ Ստրինդբերգը կամ մյուսները (Դանտեն, Ռաբլեն, Վան Գոգը և շատ ուրիշներ) ուխտագնացություն են ձեռնարկել Փարիզ: Ես հասկացա, թե ինչու է Փարիզը ձգում տանջահարներին, ցնորատեսներին, մեծ սիրամոլներին: Հասկացա, թե ինչու էստեղ` պտտվող անվի կենտրոնակետում, մարդ ընդունակ է ամենաֆանտաստիկ, անհավանական տեսություններին հարել` դրանք մազաչափ անգամ տարօրինակ չհամարելով, և հենց էստեղ է, որ պատանեկությանդ գրքերը վերընթերցելիս հանելուկները նորանոր իմաստներ են ստանում, ամեն սպիտակ մազիդ հետ` ևս մեկը: Քայլում ես փողոցում ու գիտես, որ խենթ ես, մտագար, որովհետև պարզից էլ պարզ է. քեզ շրջապատող սառն, անզգա դեմքերը միայն գժանոցի հիվանդապահներինը կլինեն: Բոլոր անջրպետներն էստեղ վերանում են, և աշխարհն ի հայտ է գալիս որպես խելահեղ սպանդարան: Հարահոսը ձգվում է մինչև անսահմանություն, բոլոր ծակումուտքերը պինդ փակ են, տրամաբանությունն է մոլեգնում արյունոտ կացնի փայլատակման հետ: Օդը պաղ է ու հեղձուկ, լեզուն` աշխարհակործան: Ոչ մի ելք չկա, ոչ մի փրկություն, բացի մահից: Փակուղի, որի ծայրին կառափնարան է:
Փարիզ, հավերժակա՜ն քաղաք: Հռոմից էլ հավերժական, Նինվեից էլ հոյակերտ: Աշխարհի կենտրոն, որին ձգտում ես կույր ու երերուն տկարամիտի պես չորեքթաթ սողալով: Եվ օվկիանոսի մեջտեղը քշված խցանի նման տարուբերվում ես ջրի երեսին` աղբի ու թափոնքի մեջ, անհաղորդ, անհույս, անտարբեր, նույնիսկ` անցնող Կոլումբոսի հանդեպ: Քաղաքակրթության օրրանները աշխարհի ժահաբույր աղբանոցներն են, դամբարան, որին ծանրահոտ արգանդները պահ են տալիս մսի ու ոսկորների իրենց արյունաշաղախ կապոցները:
Իմ պատսպարանը փողոցներն էին: Ոչ ոք չի հասկանա փողոցների հմայքը, մինչև ստիպված չլինի պատսպարան գտնել փողոցում, մինչև տաշեղ չդառնա, որն ամեն հովիկ դեսուդեն է քշում: Ձմռան մի օր, փողոցով անցնելիս, ծախու շուն ես տեսնում, արտասվելու չափ գթաշարժվում: Փողոցի մյուս կողմում, ուրախ գերեզմանոցի պես, մի խեղճուկրակ հյուղակ է կանգնած, որը կոչվում է «Ճագարների դամբան» հյուրանոց: Սա ծիծաղդ է բերում, մեռնում ես ծիծաղից: Հետո աչքիդ է դիպչում, որ ամենուրեք հյուրանոցներ են` ճագարների, շների, ոջիլների, կայսրերի, նախարարների, վաշխառուների, ձիապահների և այլոց համար: Ու համարյա ամեն երկրորդի անունը «Ապագա» հյուրանոց է: Նորից ես քահ-քահ ծիծաղում: Ինչքա՜ն ապագա հյուրանոցներ: Ոչ մեկն անցյալ չի, վաղակատար կամ հարակատար: Ամեն ինչ Նոյի տարվա է, դարն ապրած, բայց ցցված է ուրախ-զվարթ, ապագայից ուռած-փքված, ինչպես թարախապալար: Ապագայի էս վավաշոտ թրմաքոսից հարբած` Վիոլե հրապարակն եմ օրորաքայլ անցնում. չորս կողմն ամեն բան վարդերանգ մանուշակագույն է ու կապտագորշ, շքամուտքերն էնքան ցածր են, որ միայն թզուկներն ու տնապայները կմտնեն, Զոլայի մռայլ գանգի վերևում ծխնելույզները մաքուր քարածխի քուլաներ են արձակում, մինչ Բրդուճների տիրամայրը կաղամբե ականջներով լուր է դնում գազի բաքերի խլթլթոցին ճամփեզրին պպզած փքուն, գողտրիկ դոդոշների մեջ:
Ինչո՞ւ հանկարծ Թերմոպիլե լեռնանցքը հիշեցի: Որովհետև նույն օրը մի կին սպանդարանի աշխարհակործան լեզվով դիմեց իր շնիկին, և քոթոթը հասկացավ, թե տատմերություն անող էդ ճենճոտ խոզը ինչ էր ասում: Սիրտս ինչքա՜ն նեղվեց: Նույնիսկ ավելի շատ, քան Բրանսիոն փողոցում վաճառքի հանվող վնգվնգան շներին տեսնելիս, որովհետև էնտեղ շները չեն ինձ խղճահարությամբ լցնում, այլ ժանգոտած ճանկերով հսկայական երկաթե ճաղաշարը, որ կարծես դրված լինի իմ և իրավամբ ինձ հասանելիք կյանքի միջև: Վոժիռար սպանդանոցին (ձիու միս մատակարարող սպանդանոց) մերձակա Պերիշո կոչվող փոքրիկ, հաճելի փողոցում տեղ-տեղ արյան հետքեր նկատեցի: Ճիշտ ինչպես խելահեղությամբ բռնված Ստրինդբերգի աչքին էին խորհրդանիշեր ու կանխանշաններ երևում «Օրֆիլա» պանսիոնի հատակի ամեն մի սալի մեջ, էս ցեխոտ, արյունաշաղ փողոցում աննպատակ դնդնալիս անցյալը, ծվեն-ծվեն, անկյանք ու անհոգի, աչքերիս առաջ եկավ` վերահաս սահմռկելի աղետների բոթը գուժելով: Ես հասկացա, որ իմ արյունն է հեղվել, ճանապարհի ցեխի հետ խառնվել, և կասկած չկա` հենց սկզբից, ինչքան որ հիշում եմ ինձ: Մարդ փոքրիկ, աղտեղի մումիայի նման նետվում է աշխարհ, բոլոր ճանապարհները լպրծուն են արյունից, և ոչ ոք չգիտի` ինչու է էդպես: Ամեն ոք իր ուղին է անցնում, ու թեպետ հողը պայթում է բարիքներից, բերքահավաքի ժամանակ չկա, թափորն շտապում է դեպի «Ելք» ցուցանակը, և էնպիսի խուճապ է, փախչել-գնալու աճապարանք, որ թույլերն ու անօգնականները ոտնատակ են ընկնում, տրորվում ցեխի մեջ, և նրանց ճիչերը ոչ ոք չի լսում:
Մարդկանց իմ աշխարհը չքացել էր անհետ: Ես մնացել էի մեն-մենակ, և ընկերներս փողոցներն էին դարձել, իսկ փողոցները խոսում էին ինձ հետ մարդկային տառապանքից, կարոտից, ափսոսանքից, ձախողումից, անպտուղ ճիգերից կազմված դառնատրտում լեզվով: Մի գիշեր, երբ արդեն ինձ լուր էր հասել, որ Մոնան հիվանդ է ու քաղցում է, Բրոկա փողոցի ուղեկամրջի տակով անցնելիս հանկարծ միտքս եկավ. հենց էստեղ էր` էս փոս ընկած փողոցի կեղտի ու մթան մեջ, որ երևի վատ կանխազգացումից սարսափահար Մոնան փարվեց ինձ և դողդոջուն ձայնով աղաչում էր երդվել, թե երբեք իրեն չեմ լքի, երբեք, ինչ էլ որ պատահի: Իսկ դրանից ընդամենը մի քանի օր անց ես կանգնած էի Սեն Լազար կայարանի կառամատույցին ու նայում էի մեկնող գնացքին, որը տանում էր նրան: Մոնան պատուհանից դուրս էր կախվել, ճիշտ ինչպես Նյու Յորքում, երբ հեռանում էի իրենից, և նույն տխուր, անթափանց ժպիտն էր դեմքին, վերջին հայացքն էլ, որ պիտի շատ բան ասեր, մտացրիվ ժպիտից աղավաղված դիմակ էր պարզապես: Ընդամենը մի քանի օր առաջ նա հուսահատորեն ինձ էր փարվել, իսկ հետո ինչ-որ բան պատահեց, մի բան, որ հիմա էլ պարզ չի ինձ համար, և նա իր հոժար կամքով գնացք նստեց ու դարձյալ նայում էր էդ տխուր, խորհրդավոր ժպիտով, որը տարակուսանքի է մատնում ինձ, անարդար է, անբնական և ամենևին վստահություն չի ներշնչում: Եվ ահա, ուղեկամրջի ստվերում կանգնած, ես ամբողջ հոգով ձգտում եմ դեպի նա, փարվում հուսահատորեն, և նույն անբացատրելի ժպիտն է իմ շուրթերին, դիմակ, որ քաշել եմ մորմոքիս վրա: Ես կարող եմ կանգնել էստեղ ու մտացրիվ ժպտալ, և ինչքան էլ ջերմեռանդ լինեն աղոթքներս, ինչքան էլ մոլեգին լինի տենչանքս, մեր միջև մի ամբողջ օվկիանոս կա. նա կմնա էնտեղ ու կքաղցի, իսկ ես էստեղ մի փողոցից մյուսը կգնամ, և տաք արցունքները կայրեն երեսս:
Այ թե ինչ դաժանություն է ամբարված փողոցներում. հենց դա է ակնդետ նայում պատերից և մեզ ահ ու սարսափի մատնում, երբ հանկարծ տրվում ենք ինչ-որ անիմանալի վախի, երբ մեր հոգիներին հանկարծ գարշ խուճապ է տիրում: Դա է լապտերասյուներին քստմնելի գալարներ տալիս, որ կանչեն, հրապուրեն մեզ` հարմար ոլորքից կախված խեղդամահ լինելու: Դա է որոշ տներ դարձնում թաքուն ոճիրների պահապաններ, իսկ սրանց կույր պատուհանները` դատարկ ակնախոռոչներ, որոնք չափից ավելին են տեսել: Դա է դրոշմված փողոցների մարդկային կերպարանքներին, որ ինձ դրդում են փախուստի դիմել, երբ գլխավերևում աչքս անսպասելիորեն ընկնում է «Սատանայի փակուղի» ցուցանակին: Դա է ինձ ստիպում փշաքաղվել` տեսնելով մզկիթի հենց մուտքի մոտ գրվածը. «Երկուշաբթի և հինգշաբթի` պալարախտի համար, չորեքշաբթի և ուրբաթ` սիֆիլիսի»: Մետրոյի ամեն մի կայարանում քեզ դիմավորում են սեպերը ցույց տվող գանգեր` նախազգուշացնելով. «Dռfendez-vous contre la syphilis2!»: Բոլոր պատերին վառ, թունավոր ծովախեցգետինների պլակատներ են, որոնք ազդարարում են վերահաս քաղցկեղի մասին: Ուր էլ որ գնաս, ինչի էլ ձեռք տաս, ամենուրեք քաղցկեղ է և սիֆիլիս: Դա գրված է երկնքին, դա է հուրհրատում ու պար գալիս որպես չարյաց նախանշան: Դա լափել է մեր հոգիները, և մենք պարզապես արդեն մեռած ենք լուսնի պես:
1. Պարտադիր պայման (լատ.):
2. Պաշտպանվեք սիֆիլիսից (ֆրանս.):
