Վերջերս, ի բարեբախտություն, իմացա, որ հայտնի կինոպրոդյուսեր Մանվել Սարիբեկյանն ավարտել է հիրավի շնորհակալ գործ՝ մի ֆիլմի նկարահանման աշխատանքները, որը պատմում է ազնվասիրտ ու բարեգութ հինգ լեգենդար կանանց, հինգ միսիոներուհիների մասին: Թվարկեմ մեր ժողովրդի համար սուրբ դարձած՝ Աստծու դուստրերի անունները. շվեդուհի Ալմա Յոհանսոն, էստոնուհի Հեդվիգ Բյուլ (Բյուլ Մայրիկ), նորվեգուհի Բոդիլ Բյորն, դանիացիներ Կարեն Եպպլե և Մարիա Յակոբսոն: Այդ արի կանայք բարոյական աննախադեպ սխրանք գործեցին Հայոց ցեղասպանության սև ու դաժան տարիներին: Մեր հազարավոր ու հազարավոր հայրենակիցների, մեծամասամբ՝ կանանց ու երեխաների փրկեցին երկար տարիների ընթացքում:
Սակայն այդ առումով շատ ավելի կարևոր ու վեհ է այն, որ նրանք տարաբախտ հայերին նվիրաբերեցին իրենց կյանքը: Ամբողջը, անմնացորդ: Իրենց ողջ էությամբ համոզեցին աշխարհին, որ բարեգթությունը պարտքը կատարելիս ցուցաբերված հաստատակամությունն է: Անձամբ ինձ համար ամենազարմանալին նաև այն է, որ այդ, իրոք, Աստծու դուստրերը (այդպես է թարգմանվում քրիստոնեական միսիոներությունը), ինչպես և մեծ մարդասեր Ֆրիտյոֆ Նանսենը, ծնվել ու հողին են հանձնվել այն երկրներում, որոնց ափերը ողողում են Բալթիկ և Հյուսիսային ծովերը:
Այդ հարցի շուրջ զուր չէ, որ խորհում եմ: Հաղթահարելով Հյուսիսային և Բալթիկ ծովերը՝ «Կիլիկիայի» անձնակազմը բախտ ունեցավ ծաղիկներ դնելու Ալմա Յոհանսոնի և Հեդվիգ Բյուլի գերեզմաններին:
Ընթերցողի ուշադրությանն եմ ներկայացնում ոչ թե ակնարկներ և հոդվածներ, այլ «Կիլիկիայի» տախտակամածին գրված ճամփորդական գրառումներ: Կարծում եմ, այսօր՝ 2015 թվականի ապրիլին, դրանց անդրադառնալու ճիշտ ժամանակն է:
«Նա, ով լի է բարեգթությամբ,
անպայման նաև քաջարի է»:
Կոնֆուցիոս
Իմ երևանյան կիսանկուղային աշխատասենյակում, որը Սոս Սարգսյանն անվանում է «բունկեր», հաճախ էին հավաքվում «Կիլիկիայի» անձնակազմի անդամները: Վեճերը հիմնականում երթուղու շուրջ էին: Բանավեճի առարկան գլխավորապես լավագույն ճանապարհի ընտրությունն էր: Այնպիսի ճանապարհի, որը մեզ կհասցներ նպատակին, շրջանցելով բոլոր գայթակղիչ կետերը, որոնք դուրս են գիտարշավի առջև դրված խնդիրների շրջանակներից: Տվյալ դեպքում խոսքն ամենակարճ ճանապարհով տուն վերադառնալու մասին էր: Հենց դա է երթուղու լավագույն տարբերակը: Եթե նայենք քարտեզին, որը պատկերված է «Կիլիկիա». դեպի օվկիանոս» երկրորդ գրքի միջնակազմին, ապա կարելի է նկատել, որ Բալթիկ ծովի հյուսիսարևելյան մասում երթուղու գիծը շրջանցում է Շվեդիան, հետևաբար՝ նաև Ստոկհոլմ նավահանգիստը: Սակայն, ինչպես նախկինում էլ էր պատահել, նավարկության ընթացքում մենք այս կամ այն պատճառով փոխել էինք երթուղին, միաժամանակ ջանալով պահպանել ժամկետացանկը, այսինքն՝ ժամկետների անխախտելիությունը: Բանն այն է, որ յոթ ծովերով նավարկելու «Կիլիկիայի» գիտարշավի նպատակը պարզապես «Եվրոպայով քառատրոփ» սլանալը չէ: Նման հարցերի նկատմամբ մեր մոտեցումը ստեղծագործական բնույթ է կրում: Մենք մշտապես հիշողության մեջ թարմացնում ենք անցյալը՝ կապված մեր ժողովրդի պատմության հետ:
Հենց այդ գործոնը գլխավոր դեր կատարեց Բալթիկ ծովում «Կիլիկիայի» երթուղին փոխելիս: Եվ ահա հիմա, գտնվելով Շվեդիայում, ակամայից հարց ենք տալիս. «Կներեի՞նք, արդյոք, ինքներս մեզ, եթե չայցելեինք Ստոկհոլմ»: Խորապես համոզված եմ, որ արժեր հանուն մեր ժողովրդի պատմության էջերից մեկին առնչվելու՝ երեքուկես օր պայքարել փոթորկի դեմ, վերապրել դրամատիկական ժամեր, երբ քիչ էր մնում կորցնեինք նավը, երբ հրաշքով փրկվեցին մեր ընկերներ Հայկ Բադալյանը և Սամվել Բաբասյանը:
Հայերի և շվեդների փոխհարաբերությունները սկիզբ են առել դեռևս 10-րդ դարում, լեգենդար վիկինգների և վարյագների ժամանակներում, որոնք Փոքր Ասիայում զբաղվում էին ոչ միայն առևտրով, այլև թալանով, ի հավելումն՝ նաև գերիներ վերցնելով, և անում էին դա ընտրողաբար: Ասենք, հետևում և գտնում էին տաղանդավոր արհեստավորների, նույնիսկ արվեստի գործիչների և բռնի տանում Վարյագյան ծովի ափեր (այդպես էր կոչվում Բալթիկ ծովը): Եվ այդ գերեվարված հայերը վիկինգներին սովորեցնում էին տարբեր արվեստներ ու արհեստներ: Աշխատում էին որպես թարգմանիչներ և նույնիսկ դիվանագետներ: Այս անսովոր ձևով սկիզբ դրվեց երկու ժողովուրդների բարեկամությանը, որն ունի հիանալի պատմական օրինակներ:
Ահա ընդամենը մեկը: Շվեդուհի Ալմա Յոհանսոն: Նրա մասին իմացել եմ պատմաբան Ջոն Կիրակոսյանից, քառորդ դար առաջ: 1908 թ., քսանյոթ տարեկան հասակում Ալման աշխատում էր գերմանական միսիոներական կազմակերպությունում և որբանոցում: Եվ մինչև 1915 թ. ոչ միայն հայ ժողովրդի ողբերգության ականատեսն էր, այլև օր ու գիշեր օգնություն էր ցուցաբերում տառապյալներին: 1930 թ., ֆաշիզմի ձևավորման գագաթնակետին, նա գրեց «Աքսորյալ ժողովուրդ» գրքույկը, որն իսկույն դարձավ մատենագիտական հազվագյուտություն: Մինչ այդ Եվրոպայում արդեն հասցրել էին մոռանալ հայ ժողովրդի ողբերգության մասին: Ալման ասես կանխազգում էր Հիտլերի հայտնվելը, որը լավ օգտագործեց Եվրոպայի վտանգավոր մանկուրտությունը (պատմական հիշողության կորուստը): Եվ աշխարհն այսօր ծանոթ է հիտլերյան հռետորական հարցին. «Ո՞վ է այսօր հիշում հայերի կոտորածի մասին»: Բայց չէ՞ որ կար մի կին Շվեդիայում, ով այդ մասին լավ հիշում էր: Եվ մեկ տարի անց (1931-ին) նա հրատարակեց երկրորդ գրքույկը՝ «Տեղահանված հայերի կյանքը»:
Իհարկե, մեծ մեղք վերցրած կլինեինք մեր հոգուն, եթե անցնեինք այն գերեզմանոցի կողքով, որտեղ հանգչում է այդ հիանալի կինը: «Կիլիկիայի» ողջ անձնակազմը, հայ համայնքի ակտիվիստներ Մուշեղ Սերոբյանի և Կարապետ Մանուկյանի ուղեկցությամբ, այցելեց Ալմայի գերեզմանին: Մենք թարմ ծաղկեփնջեր դրեցինք համեստ շիրմաքարին, որի վրա` Ալմա Յոհանսոնի անվան կողքին, գրված է «Միսիոներուհի Հայաստանում»:
Ձեռքիս պատկերազարդ գրքույկն է, որը պատմության բոլոր կեղծարարներին մերկացնող ևս մեկ ապացուցելի փաստարկ է: Նրանց դեմ, որոնք մի ողջ ժողովրդի չլսված ողբերգությունը հանգեցնում են ընդամենը «ցեղասպանություն» տերմինի շուրջ խղճուկ վեճերի: Ճիշտ էր անմոռանալի Ջոն Կիրակոսյանը, երբ ասում էր. «Ալմայի գրքերը պետք է թարգմանել շատ լեզուներով և տարածել աշխարհով մեկ, քանզի Ալմա Յոհանսոնի առաքելությունը շարունակվում է…»:
* * *
Այցելությունը Տալլին պայմանավորված էր ոչ միայն նրանով, որ Էստոնիայի մայրաքաղաքը համարվում էր խորհրդային առագաստանավորդների կենտրոնը: Ինչպես Շվեդիայում, Էստոնիայում նույնպես շտապեցինք հանդիպման մեր ժողովրդի համար մեկ այլ սուրբ կնոջ՝ միսիոներուհի Բյուլ Մայրիկի հետ: Մայրիկ Բյուլ. այդպես էին դիմում էստոնուհի Աննա Հեդվիգ Բյուլին պատմական Կիլիկիայում ցեղասպանություն վերապրած հայերը:
Մենք գիտեինք, որ Էստոնիայի հայերը քաղաքային իշխանությունների և հասարակայնության ներկայությամբ հուշատախտակ էին տեղադրել Հաապսալու քաղաքում, որտեղ ծնվել է Բյուլ Մայրիկը, իսկ հիմա մտադիր են նրան հուշարձան կանգնեցնել:
Հայկական աղբյուրներում և հանրագիտական բառարաններում կարելի է գտնել համառոտ կենսագրական տեղեկություններ ինչպես շվեդ միսիոներուհի Ալմա Յոհանսոնի, այնպես էլ էստոնուհի Աննա Հեդվիգ Բյուլի կյանքի մասին, ում նվիրված գիրք է գրել պատմաբան և հրապարակախոս Վարդան Գրիգորյանը: Սակայն, կարծում եմ, դա քիչ է, երբ խոսքը մեծ մարդասերների և սխրագործների մասին է, ովքեր մեր ժողովրդի համար ողբերգական տարիներին հիրավի բարոյական սխրանք գործեցին: Եվ որքան էլ հեռու էր Տալլինի նավահանգստից այն տունը, որտեղ ծնվել է Բյուլ Մայրիկը (նա թաղված է Գերմանիայում), որոշեցինք անպայման լինել այնտեղ:
Իր մեքենայով մեզ տարավ Արտեմ Դավիդյանցը: Իմ հուշատետրում, բազմաթիվ էստոնահայերի անվան հետ, կա նաև նրա անունը. «Արտեմ Դավիդյանցը Էստոնիայում է ապրում 1975 թվականից: Ամուսնացած է էստոնուհու հետ: Ունի երեք դուստր և մեկ որդի»: Դուստրը՝ Բրիգիտտան, մեզ ուղեկցում էր որպես զբոսավար: Նա հանրապետությունում հայտնի «Էէստի Պյաեվալեխտ» օրաթերթի թղթակիցն է: Մենք գիտեինք, որ նավի կառանման վայրից մեկնելու էինք հարավ-արևմուտքում գտնվող Հաապսալու փոքրիկ քաղաք, որտեղ 1887 թ. ծնվել է Բյուլ Մայրիկը… Բրիգիտտան ասաց, որ Բյուլ Մայրիկի հայրենիքը գտնվում է ճիշտ ծովածոցի ափին, հավելելով, թե դա հանգիստ, խաղաղ վայր է, որը վաղուց է վայելում մշակույթի գործիչների, բանաստեղծների, կոմպոզիտորների, նկարիչների սերը: Բավական է ասել՝ Պյոտր Իլյիչ Չայկովսկին մեկ անգամ չէ, որ եղել է այստեղ:
Վերջապես հասանք Հաապսալու: Ոչինչ չմոռացող Սամվել Կարապետյանը հիշեցրեց, որ պետք է, ինչպես ծրագրել էինք, ծաղիկներ գնել Բյուլ Մայրիկի համար: Քաղաքն իր չափերով հիշեցնում է Ստեփանակերտը: Բայց Արցախի մայրաքաղաքում ամեն քայլափոխի կարելի է թարմ ծաղիկներ գնել: Երկար շրջեցինք փողոցներով, որոնցով ավելի քան մեկ դար առաջ քայլել էր Աննա Հեդվիգ Բյուլը, չիմանալով, որ ինչ-որ ժամանակ հայ ժողովուրդն իրեն քնքշորեն մայր է անվանելու՝ Բյուլ Մայրիկ: Վերջապես գտանք մի փոքրիկ խանութ, որտեղ վաճառվում էին հիմնականում դաշտային ծաղիկների փոքրիկ փնջեր: Եվ շտապեցինք Բյուլ Մայրիկի մոտ:
Ինչպես և Ալմա Յոհանսոնը, նա ապրեց 94 տարի: Նախնական կրթությունը ստացել է Հաապսալուում, բարձրագույնը՝ Սանկտ Պետերբուրգում: Սովորել է նաև Գերմանիայում: Կիլիկյան Ադանայում նորաթուխ երիտթուրքական կառավարության կողմից կազմակերպված հայերի ցեղասպանության ամենադաժան շրջանում քսաներկուամյա միսիոներուհին ուղևորվեց Կիլիկիա և իրեն նվիրաբերեց հայ որբերի փրկության գործին: Ակտիվ բարեգործական աշխատանք ծավալեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին: Երկար ժամանակ որպես դաստիարակչուհի աշխատեց Մարաշի որբանոցում: Հալեպում հոսպիտալ բացեց հայ փախստականների համար: Հիմնեց տրիկոտաժի ֆաբրիկա, որտեղ աշխատում էին հինգ հարյուր հայ կանայք և աղջիկներ: Բացեց մի քանի հայկական դպրոցներ: Որպես սեփական թղթակից աշխատեց մի քանի եվրոպական թերթերում, որոնց համար նյութեր էր պատրաստում հայրենիքից զրկված հայերի ողբերգական ճակատագրի մասին: Միայն 1951 թ., 64 տարեկան հասակում Մերձավոր Արևելքից վերադարձավ Եվրոպա, որտեղ շարունակեց պայքարը հանուն պատմական հիշողության գործուն պահպանման: Բյուլ Մայրիկի պնդմամբ՝ այդ ողբերգության զոհը դարձավ ողջ քաղաքակիրթ աշխարհը: Պատահական չէր, որ երկու միսիոներուհիներն էլ՝ Ալմա Յոհանսոնը և Աննա Հեդվիգ Բյուլը, տարբեր ժամանակներ վերադառնալով Եվրոպա, փորձում էին արթնացնել Հին աշխարհի ննջող խիղճը, որպեսզի աշխարհին հիշեցնեին մարդկության հիվանդագին ամնեզիայի վտանգավորության մասին:
…Պատահական չէր, որ թուրքերն ամենից շատ վախենում էին իրենց չարագործությունների կենդանի վկաներից, ինչպիսիք էին Ալմա Յոհանսոնը և Բյուլ Մայրիկը (իհարկե, ես հիմա պարզապես պարտավոր եմ ոչ թե ճամփորդական գրառումներ կատարել, այլ ակնարկներ գրել սուրբ Բոդիլ Բյորնի, Կարեն Եպպլեի, Մարի Յակոբսոնի մասին): Այդ կանայք չլռեցին մինչև իրենց կյանքի վերջը: Եվ այստեղ ճիշտ ժամանակն է մեջբերել Ալմայի «Աքսորյալ ժողովուրդ» գրքի սկիզբը.
«Բարեգութ Աստված մեզ՝ մարդկանց շնորհել է ինչպես հիշելու, այնպես էլ մոռանալու կարողություն: Աստծո ողորմածությամբ մեզ հնարավորություն է տրվել մոռանալ տառապանքները և մեզ համար ահավոր ժամանակները, կամ էլ տարիների հետ գոնե մեղմել ցավը: Չէ՞ որ հակառակ դեպքում մեզանից շատերի համար ապրելն անտանելի կլիներ: Սակայն ես իմ պարտքն եմ համարում անել ամեն ինչ, որպեսզի հիշողությունս պահպանի իմ աչքի առջև կատարված ոճրագործությունները: Խոսքը մի ժողովրդի կյանքի և տառապանքների մասին է, որի պատմությունը գրված է արյամբ ու արցունքներով: Այդ տարիների մասին հիշողությունն աստիճանաբար սկսում է խամրել: Բայց նրանց համար, ովքեր անմիջականորեն շփվել են ողբերգության հետ, հիշողությունը դարձել է ասես մի սև ու սրընթաց գետ, որի որոտաձայն աղմուկի մեջ մշտապես լսվում է մահվան հանդեպ և մղձավանջի կրկնվելու հանդեպ վախի հառաչանքը: Մինչև հիմա չեմ կարողանում հասկանալ՝ ինչպե՞ս թուրքերը կարողացան ոչնչացնել մի ողջ ժողովուրդ ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհի աչքի առջև…»:
Նույն բանի մասին գրում էր նաև Բյուլ Մայրիկն իր ռեպորտաժներում, որոնք իրադարձությունների վայրերից Եվրոպական թերթերին էր ուղարկում և՛ 1909, և՛ 1910, և՛ 1911, և՛ 1912 թվականին… Իսկ հայկական խորհրդարանը ղեկավարվում է 1988 թ. նոյեմբերին ընդունված «1915 թվականի հայոց ցեղասպանության մասին» օրենքով: Եվ վերջ: Ասես չեն եղել ոչ 1914, ոչ 1916, ոչ էլ մնացած, ընդհուպ մինչև 1923 թվականն ընկած, հայերի համար ահավոր տարիները: Ասես այն, ինչ սեփական աչքերով տեսել է Բյուլ Մայրիկը, միստիկա է: Եվ Ադանան է միստիկա: Եվ Ջոն Կիրակոսյանի աշխատությունները ընդամենը հեքիաթներ են: Հիշեցնեմ, ի դեպ, որ հայր և որդի՝ Ջոն և Արման Կիրակոսյանները իրենց աշխատություններում առանձնակի ուշադրություն էին դարձնում անգլիական մամուլի 19-րդ դարի ավարտի հրապարակումներին, որտեղ յուրաքանչյուր տարին հայերի համար… 15 թվական էր: Եվ այսօր Թուրքիան հիրավի համամոլորակային մակարդակով ներգրավելով իր բոլոր լոբբիստներին, դաժան ու լայնածավալ պատերազմ է վարում հայոց ցեղասպանության բացարձակ ժխտման համար: Նա դա անում է, հիմնականում հենվելով իր համար շահեկան 1915 թվականի վրա (երբ պատերազմ էր): Մենք ևս պետք է հրապարակենք բոլոր օբյեկտիվ փաստաթղթերը՝ նույնքան ակտիվ և «խոշորամասշտաբ» կերպով: Իհարկե, Ալմա Յոհանսոնը և Բյուլ Մայրիկը մեր ժողովրդի ողբերգության միակ վկաները չէին: Բայց այսօր մենք գնում ենք Բյուլ Մայրիկի մոտ: Գնում ենք, չմոռանալով նաև ուրիշ բազմաթիվ ականատեսների և հումանիստների:
Արտեմը հեշտությամբ գտավ տունը, որտեղ ծնվել է Բյուլը: Քաղաքային թանգարանի ետևում եկեղեցի կա: Կողքին՝ անկյունային շենք: Կոլի և Լինդա փողոցների անկյունում: Այնտեղ հիմա Զագսն է: Պատի վրա, Կոլի փողոցի կողմում հուշատախտակ է փակցված: Գրությունը երկու լեզուներով է՝ հայերեն և էստոներեն. «Աննա Հեդվիգ Բյուլ: Էստոնացի միսիոներուհի, ով ողջ կյանքը նվիրաբերեց Մերձավոր Արևելքի երկրներում թուրքական ցեղասպանությունից հայերին փրկելու գործին»: Հուշաքարի կողքին ելուստ կա, որտեղ մենք դրեցինք դաշտային ծաղիկները: Սամվելն ու Հայկը, միմյանց փոխարինելով, մեզ լուսանկարեցին հուշատախտակի մոտ…
…Զարմանալի այդ մարդն աշխարհում ապրել է վաղուց: Քրիստոսի ծննդից հինգ հարյուր տարի առաջ: Ես նրա հետ բավական հանգամանալից ծանոթացել եմ նույնպես վաղուց: Չորս տասնամյակ առաջ, Կամչատկայում: Ձեռքս ընկավ մի ամսագիր, որտեղ գլուխներ էին հրատարակված «Զրույցներ և դատողություններ» գրքից: Ես նույնիսկ գրի առա վերնագիրը գրքի հեղինակի լեզվով՝ «Լուն յույ»: Գրեցի նաև հեղինակի իսկական անունը՝ Կուն Ցզի, որը պատմության մեջ մտավ որպես Կոնֆուցիոս: Քառասուն տարի առաջ նա ինձ զարմացրեց իր մտքով, որը երկարատև հետազոտության, երկար դիտարկումների հանրագումարն էր. «Նա, ով գեղեցիկ խոսում է և ունի հմայիչ արտաքին, հազվադեպ է ճշմարտապես մարդկային»: Իսկ այ, Արցախյան պատերազմի տարիներին չինական փիլիսոփան ինձ զարմացրեց արդեն մեկ այլ բացարձակ ճշգրիտ մտքով. «Նա, ով լի է բարեգթությամբ, անպայման նաև քաջարի է»: Այն ժամանակ Արցախում ես մտածեցի այն մասին, թե ինչ ճշգրտությամբ են հաստատում Կոնֆուցիոսի միտքը այնպիսի անուններ, ինչպիսիք են Ջորջ Բայրոնը, Ֆրիտյոֆ Նանսենը, Քերոլայն Քոքսը և շատ ուրիշներ: Եվ ահա, շնորհիվ «Կիլիկիայի», մենք մեզ համար շոշափելիորեն բացահայտեցինք իրոք անվախ կանանց՝ Ալմա Յոհանսոնի և Աննա Բյուլի անունները:
Մեզ մնում է միայն հավերժաբար երախտագիտությամբ և գործուն կերպով հիշել գթասրտության բոլոր քաջարի ասպետներին: Երախտագիտություն հայտնել՝ չի նշանակում միայն ինչ-որ պարտք կատարել: Դա պարզապես յուրաքանչյուր նորմալ մարդու նորմալ զգացում է: Լավ իմանալով դա, հայերը վաղուց մշակել են իրենց՝ ժողովրդական բանաձևը՝ «Սերն է սիրո գինը»: