ՀԳՄ վարչությունը
շնորհավորում է
փիլիսոփա,
գրականագետ
ՀՐԱՉՅԱ ՄԻՐԶՈՅԱՆԻՆ
ծննդյան 75-ամյակի առթիվ
«Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին
Ղուկաս Սիրունյան – Շնորհավորում եմ Ձեզ ծննդյան 75-ամյակի առթիվ: Փիլիսոփայաբա՞ր եք նայում այդ տարիքին:
Հրաչյա Միրզոյան – Նախ թույլ տվեք անկեղծ շնորհակալություն հայտնել ՀԳՄ նախագահ Էդ. Միլիտոնյանին, Ձեզ և «Գրական թերթ»-ին, ծննդյանս 75-ամյակը հիշելու և այս հարցազրույցը մտահղանալու համար: Խոստովանում եմ, որ երբեք չեմ կարևորել ծննդյանս օրը նշելը, առավել ևս` տոնելը: Բայց քանի որ դուք եք հիշել ու որոշել այսպես նշել, չեմ թաքցնում, ինձ շոյված եմ զգում: Ինչ վերաբերում է Ձեր հարցին, թե ինչպես եմ նայում տարիքիս, ապա կարող եմ ասել, որ գուցե դրսից նայողին դա թվում է շատ մեծ տարիք, իսկ ներսից նայելիս ունենում ես միանգամայն այլ զգացում… Բանն այն է, որ մեր ժամանակներում ամեն ինչ այնքան արագ է սլանում, ասես փոխվել է նաև ժամանակի տևողությունը, և քեզ թվում է, թե ներկայիս տարին ավելի կարճատև է, քան եղել է նախկինում: Ասեմ նաև, որ փիլիսոփայական հայացքն, ինչ խոսք, շատ հարցերում տարբերվում է ոչ փիլիսոփայական հայացքից, եթե նկատի ունենք աշխարհի ընկալումն ու ճանաչումը: Իսկ երբ խոսք է գնում կյանքի ու մահվան մասին, կարծում եմ, այդ տարբերությունը վերանում է, որովհետև բանական-ռացիոնալի ոլորտից տեղափոխվում ենք իռացիոնալ հարթություն, որտեղ, ինձ թվում է, որ թե՛ փիլիսոփան և թե՛ ոչ փիլիսոփան ըստ էության զգում ու խորհում են միատեսակ: Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ետ նայելով` փառք եմ տալիս Աստծուն, որ բարեհաճ է գտնվել իմ հանդեպ, քանզի կամ, ապրում եմ և ըմբոշխնում կյանքը, իսկ նայելով առաջ` աղոթում եմ Աստծուն, որ հնարավորինս երկարաձգի իր բարեհաճ վերաբերմունքն իմ հանդեպ: Չգիտեմ, սա փիլիսոփայակա՞ն, թե՞ ոչ փիլիսոփայական մտածողություն է, բայց ես այդպես եմ նայում ներկա տարիքիս:
Ղ.Ս. – Ես ուզում եմ զրուցենք «Գրականություն և փիլիսոփայություն» թեմայով: Կարծում եմ` գրականությունն ինքը բոլոր արվեստների նման փիլիսոփայություն է. եթե մի բան հաստատում ես կամ ժխտում, պիտի հիմնավորես. դա հենց գրողի փիլիսոփայությունն է իր մտածողության համակարգից եկող:
Հ.Մ. – Սա այնքան տարողունակ հարց է, որին սպառիչ պատասխան տալու համար կարելի է մի ամբողջ գիրք գրել: Ես ոչ միայն համաձայն եմ, որ գրականությունն ու փիլիսոփայությունը շատ բանով նման են իրար, այլև գտնում եմ, որ դրանք այնպես են կապված իրար հետ, որ ոչ մի կերպ հնարավոր չէ զատել իրարից: Ավելին, դրանք լինելով միևնույն իրականության ճանաչման տարբեր ձևեր, փաստորեն փորձում են նույն էությունը ըմբռնել, հասկանալ, մեկնաբանել ու բացատրել տարբեր միջոցներով` փիլիսոփայությունը տրամաբանական-ռացիոնալ հասկացությունների, իսկ գրականությունը` գեղարվեստական պատկերների միջոցով: Հետևաբար, դրանք ոչ թե փոխբացառում, այլ փոխլրացնում են մեկը մյուսին, ուստի ցանկացած դարի ու դարաշրջանի գրականություն հասկանալու համար առնվազն պետք է բավարար չափով գիտենալ տվյալ ժամանակաշրջանի փիլիսոփայությունը (և ոչ միայն) և, ընդհակառակը, անհնար է հասկանալ որևէ երկրի ու ժամանակաշրջանի փիլիսոփայություն, առանց ծանոթանալու տվյալ երկրի ու ժամանակաշրջանի գրական գոնե կարևորագույն ստեղծագործություններին: Այլապես անխուսափելի են ոչ միայն մեծ ու փոքր սխալները, այլև` ծիծաղելին ու զավեշտականը: Ի հաստատումն այս պնդման, բերեմ միայն մեկ օրինակ. 17-18-րդ դարերի հայ նշանավոր վաճառական, բանաստեղծ, հանելուկագիր, հրապարակախոս, նկարիչ ու երաժիշտ Ստեփանոս Դաշտեցին (Ջուղայեցին) 1723 թ. գրած մի բանաստեղծության մեջ ասում է. «Արդ` յոթանասունի մեջ է տարիքը ձիուս»: Դաշտեցու գրական ժառանգությունն ուսումնասիրած բանասերներից մեկը, ուղիղ իմաստով ընկալելով բանաստեղծի խոսքը, գրել է, որ այն վերաբերում է հեղինակի յոթանասուն տարեկան ձիուն` չիմանալով, որ ձին ապրում է միջին հաշվով 25-30 տարի: Եթե այդպես է, ուրեմն ճիշտ չէ հարգարժան բանասերի տված բացատրությունը: Բայց բավական է իմանար, որ միջնադարյան պատկերացմամբ մարդն ունենալով մարմին և հոգի` նման է ձիավորի, ընդ որում` մարմինը ձի է, իսկ հոգին` հեծյալ, որը ուղղություն ու ընթացք է տալիս մարմին-ձիուն, անմիջապես կհասկանար, որ դա վերաբերում է հենց բանաստեղծի տարիքին, ուստի նշված թվականից (1723) հանելով 70, կիմանար բանաստեղծի ծննդյան մինչ այդ անհայտ թվականը` 1653 թ., որը շատ կարևոր է նրա կյանքի ու գործունեության մութ մի շարք էջեր լուսաբանելու համար:
Ղ.Ս. – Հայ գրականության մեջ դասական և ժամանակակից ո՞ր գրողին կառանձնացնեիք որպես փիլիսոփա-գրողի:
Հ.Մ. – Իհարկե, շատ դժվար, եթե չասեմ վտանգավոր հարց եք տալիս, որին հազիվ թե որևէ մեկը կարողանա համընդունելի պատասխան տալ: Քանի որ դա ճաշակի հարց է, իսկ ճաշակը միշտ էլ սուբյեկտիվ է, ուստի իմ ընտրած փիլիսոփա-գրողը մեկ ուրիշի համար կարող է այդպիսին չլինել: Բայց որ պետք է պատասխանեմ, ապա միանշանակ կարող եմ ասել` դասականներից` Գրիգոր Նարեկացին, իսկ ժամանակակիցներից` Թումանյանը և Մաթևոսյանը:
Ղ.Ս. – Ես ծանոթ եմ Գրիգոր Նարեկացուն նվիրված Ձեր աշխատությանը: Դասական գրական արժեքներին անդրադառնալը որքանո՞վ է նպաստում նոր մտածողության ձևավորմանը:
Հ.Մ. – Հանգամանքների բերումով ես նարեկացիագիտությամբ զբաղվել եմ կյանքիս, միջնադարյան ըմբռնմամբ, երկնային շրջանում (համաձայն միջնադարյան պատկերացման` մարդու կյանքի առաջին 56 տարին համարվում էր Երկրային շրջան, իսկ դրանից բարձրը` Երկնային: Թե ինչ նկատի ունեին, կարելի է կռահել, բայց ոչ ճշգրիտ բացատրել): Նարեկացիագիտությամբ զբաղվելը ես ինձ համար համարում եմ աստվածային մեծ պարգև, որովհետև դա առիթ դարձավ վերանայելու միջնադարի և ընդհանրապես հայ մշակույթի պատմության ու հայագիտության մասին մինչ այդ ունեցած պատկերացումներս: Ես հասկացա, որ շատ դեպքերում այլ է պատմական բուն իրողությունը և այլ դրա մասին ավանդույթ դարձած պատկերացումը: Կոնկրետ Նարեկացու պարագայում նման վիճակը իներցիայի ուժով շարունակվում է նաև մեր օրերում: Հավանաբար նկատել եք, որ Նարեկացու մասին խոսելն ու գրելը դարձել են յուրատեսակ մոդա, որը մեծապես խանգարում է գրական մեր մեծագույն հանճարի ժառանգության հասկացմանն ու յուրացմանը: Բանը հասել է այնտեղ, որ առանց կարդալու նրա գլուխգործոց Մատյանի գրաբար բնագիրը, աշխարհաբար թարգմանությունների ընթերցմամբ ոմանք գիրք են գրում, ոմանք՝ նկարահանում կինոնկարներ, իսկ ուրիշները` օգտագործում այն որպես բժշկարան: Չեմ ցանկանում շատ ծավալվել այս մասին, բայց և այնպես ստիպված եմ որոշ բան ասելու: Բանաստեղծն իր ստեղծագործությունը վերնագրել է «Մատեան ողբերգութեան», իսկ հիշատակարանում այն գնահատել որպես «հրաշակերտութիւն միագոյ իրի բազմաստեղնեան դրուագս դրութեան», բայց ինչ-ինչ պատճառով հետագայում վերանվանվել է Աղոթամատյան և այսօր էլ շատերը շարունակում են այդպես կոչել ու մեկնաբանել: Նրանք մոռանում կամ պարզապես չտեսնելու են տալիս, որ ղեկավարվելով գիրք գրելու հնուց եկող ավանդույթով, բանաստեղծը Մատյանի վեցերորդ գլխի առաջին ենթագլխում պարզ ու հստակ ասում է, որ ինքն այն ստեղծել է որպես գրական-գեղարվեստական ստեղծագործություն` պարպելու համար իր հոգու ողջ պարունակությունը: Վստահ լինելով, որ նույնիսկ գրաբար չիմացողը կարող է հասկանալ, հարկ եմ համարում բնագրով բերել այդ հատվածը.
Իսկ արդ, զի՞նչ բարւոք գոյ առ այս,
Եվ կամ ո՞ր աւգուտ ինձ առ սոյն`
Զայս սահման ընթացից
ձայնիս հեծութեան լքանել,
Եւ ոչ զամբարեալ շարաւ
մահացու վիրիս
Խարանաւ բանիս արտաքս հերքել
Եւ կամ զծանրութիւն սրտիս մթերեալ
ցաւոյս հոգեկան խիթոյս,
Իբր տաղտկացուցանողական
հնարաւորութեամբ,
Մատնամուխ զզուանաւք փսխել:
Ավելին, նույն գլխի շարունակության մեջ թվարկելով մարդկային հոգուն բնորոշ արատներից գլխավորները, որոնցից ամեն մեկը կարող է ունենալ «բյւրք բիւրոց եւ հազարք հազարաց» դրսևորումներ, բանաստեղծը վերջին ենթագլխում բացատրում է, թե ինչպես պետք է ազատվել դրանցից և արժանանալ մարդու կոչմանը կամ պարզապես մարդկայնանալ: Հարկ եմ համարում բնագրով բերել նաև այդ հատվածը` վստահ լինելով, որ կարող է օգտակար լինել բոլոր նրանց, ովքեր կհասկանան ու կհետևեն բանաստեղծի խորհուրդներին:
Եւ արդ, եթէ ոք զանձն ոչ խաբեսցէ,
Եւ առ երեսս ոչ կերպարանեսցի,
Եւ կեղծաւորաբար ոչ անհաւատեսցէ,
Եւ մարդ զինքն ծանիցէ,
Եւ հասարակաց բնութեամբ վարեսցի,
Եւ երկրածին զանձն դիտեսցէ,
Եւ ի չափ իւրում կանոնին կացցէ,
Իմասցի, ծանիցէ զնախաթիւ մասունս արկածիցդ վերագրելոց,
Թէ ոչ ընդունայն ինչ գրեցի
Եւ կամ զբնաւ իսկութիւնն
սահմանեցի,
Որ ի մերս բնութեան պտուտկի
ազգի ազգի վրիպականութիւն,
Այլ ի բիւրոցն արգասեաց
չարեաց չափ մի երեւեցուցի,
Զի նոքաւք եւ զայլսն
իմաստասիրեսջիք,
Թէպէտ եւ ոչ բովանդակապէս:
Իբրև մերօրյա ճանաչված բանաստեղծ, ասացեք խնդրեմ, մի՞թե այս ամենը միստիկա է կամ պարզապես աղոթք, ինչպես շարունակում են կարծել շատերը: Ուրիշ էլ ի՞նչ է իսկական պոեզիան, եթե ոչ սեփական ներաշխարհի ողջ պարունակության` ապրումներ, զգացմունքներ, հույզեր, կրքեր, ցանկություններ, երազանքներ, մտածումներ և այլն, գրական-գեղարվեստական գեղեցիկ ձևի մեջ դրսևորում, որ կարող է տեղի ունենալ նույնիսկ հրաբխաժայթքմամբ, ինչպես Նարեկացու դեպքում:
Օգտվելով պատեհ առիթից, կցանկանայի արտահայտել վաղուց փայփայած մի երազանք` հուսալով, որ գուցե գտնվի կարող ու մեծահոգի մի հայ, որը կիրականացնի այն: Անշուշտ գիտեք, որ աշխարհի բոլոր քաղաքակիրթ ժողովուրդներն իրենց գրական մեծություններին ուսումնասիրում են առանձնահատուկ հոգատարությամբ ու պատվախնդրությամբ: Հայտնի է, որ ռուսներն ունեն պուշկինագիտության, գերմանացիները` գյոթեագիտության, իտալացիները` դանթեագիտության, անգլիացիներն ու ամերիկացիները` շեքսպիրագիտության և այլն, հատուկ կենտրոններ: Թե որն է դրանց առաքելությունը և ինչ արդյունք են ունենում, կարծում եմ, հայտնի է շատերին: Արդյոք ժամանակը չէ՞, որ մենք էլ ունենանք նարեկացիագիտության նույնպիսի կենտրոն, որի կարիքն զգացվում է շատ վաղուց, քանզի անցած հազարամյակում նարեկացիագիտությունը գերազանցապես զարգացել է, չհաշված առանձին բացառություններ, տարերայնորեն ու սիրողական հիմունքներով: Այդ է պատճառը, որ մինչև օրս թեև շա՜տ մեծ գործ է արվել, բայց բազմապատիկ անգամ շատ են անելիքներն ու ճշտելիքները: Այսօր՝ Վատիկանի կողմից Տիեզերական վարդապետ հռչակվելուց հետո, դա դառնում է պարտադիր:
Ղ.Ս. – Գրական ուղղությունները` կլասիցիզմ, ռոմանտիզմ, ռեալիզմ, սիմվոլիզմ և այլն, սնվում են փիլիսոփայությունից, իսկ փիլիսոփայությունն իր հերթին սնվում է գրականությունից, այսինքն` գրականության արծարծած իրողությունները դառնում են փիլիսոփայության ուսումնասիրման նյութ:
Հ.Մ. – Ոչ միայն գրականությունը, այլև արվեստի մյուս ձևերը, բնական և հասարակական գիտությունները, սերտորեն կապված լինելով փիլիսոփայության հետ, ամեն մեկն իր ձևով ու չափով սնվում է փիլիսոփայությունից և իր հերթին սնում նրան: Կարելի է բերել բազմաթիվ օրինակներ, երբ գրականությունը, արվեստի որևէ ձև կամ բնական ու հասարակական այս կամ այն գիտություն կատարել է այնպիսի հարցադրում ու հայտնագործություն, որը մեծապես նպաստել է փիլիսոփայության զարգացմանը: Այդ տեսակետից ինձ համար ամենացայտուն օրինակը Ռաֆայելի «Աթենքի դպրոցը» հանճարեղ որմնանկարն է, որտեղ 30-ը դեռ չբոլորած նկարիչն այնպես պատկերավոր է բնութագրել փիլիսոփայության ոլորտում տիրող մթնոլորտը, որպիսի ինքնաբնութագրման փիլիսոփայությունը հանգեց անհամեմատ ավելի ուշ:
Ղ.Ս. – Մենք գրականություն ասելիս առաջին հերթին հասկանում ենք նրա ազգային բնույթը, այսինքն` մի իրողություն, որում արտահայտված է տվյալ ազգի հոգեբանությունը, աշխարհընկալումը, գույները, ձևերը և այլն: Այդ ամենը տվյալ ազգային գրականության ճշմարտություններն են, նույնը կարո՞ղ ենք ասել փիլիսոփայության մասին:
Հ.Մ.- Ազգայինի ու համամարդկայինի փոխհարաբերությունը վաղուց ի վեր դարձել է, առավել ևս մեր օրերում, ամենասուր քննարկումների առարկա: Նայած, թե ով ինչպես է հասկանում ազգային ասվածը, ըստ այդմ առաջարկում է նշված փոխհարաբերության իր լուծումը: Անձամբ ես` ընդունելով հանդերձ, որ գրականությունը, այո՛, նախ և առաջ ազգային նկարագիր ու դիմագիծ ունի, այնուամենայնիվ գտնում եմ, որ ազգայինը և համամարդկայինը ուղիղ համեմատական են թե՛ գրականության և թե՛ արվեստի մեջ, այսինքն` որքան խորն ու ընդգրկուն է ազգայինը, ասել է թե` զտված ու մաքրված արտաքին-մակերեսային աճուճանք-պաճուճանքից, ճչացող գույներից ու գունազարդումներից, այնքան դառնում է համամարդկային և, ընդհակառակը, ճշմարիտ համամարդկայինը չի կարող զուրկ լինել ազգային գույնից ու գուներանգից: Օրինակներն անչափ շատ են և չեմ ցանկանում թվարկել որոշակի անուններ ու օրինակներ: Ասվածի լավագույն հաստատումը գրական-գեղարվեստական ստեղծագործություններից հատկապես տեսանելի է ժողովրդական էպոսներում, որոնք իբրև հավաքական ստեղծագործություն, անհամեմատ ավելի խորքային ու ընդգրկուն ձևով են ներկայացնում ազգայինը, ըստ այդմ ավելի հեշտությամբ են ընկալվում ու հասկացվում այլոց կողմից, քան անհատական ստեղծագործությունները: Ուստի, իմ խորին համոզմունքն է, որ ցանկացած ժողովրդի ու ազգի լավագույնս ճանաչելու համար նախ և առաջ պետք է կարդալ նրա էպոսը:
Փոքր-ինչ այլ է պատկերը փիլիսոփայության պարագայում, քանզի այն ուղղված լինելով էութենականի, ընդհանրականի, համամարդկայինի որոնմանն ու բացահայտմանը, ազգայինը, ի տարբերություն գրականության ու արվեստի ձևերի, փիլիսոփայության մեջ ի հայտ է գալիս ոչ թե առաջին, այլ հետին պլանի վրա, որպես տվյալ երկրի տվյալ ժամանակաշրջանի հասարակական միջավայրի ծնունդ ու արտացոլում: Այդ է պատճառը, որ տարբեր երկրների փիլիսոփայությունները բազում ընդհանրությունների հետ մեկտեղ ունենում են նաև էական տարբերություններ, ուստի կոչվում են տվյալ երկրի (ասենք` անգլիական, ֆրանսիական, գերմանական) և ոչ թե ընդհանրապես փիլիսոփայություն: Այլապես, ինչպե՞ս բացատրել, որ կան բազմաթիվ փիլիսոփաներ, ովքեր պատմության մեջ հայտնի են ոչ թե որպես իրենց ծնող ազգի փիլիսոփաներ, այլ՝ մեկ ուրիշի, այսինքն` այն երկրի, որտեղ ապրել ու գործել են: Օրինակներն անչափ շատ են, բայց ես կբերեմ միայն մեկը, որը, վստահ եմ, հայտնի է շատերին: 18-րդ դարի ֆրանսիական փիլիսոփայական աստղաբույլի ամենավառ աստղերից մեկը` Պոլ Հոլբախը, որ ազգությամբ գերմանացի էր, Կանտից մեկ տարի առաջ ծնվել էր Գերմանիայում, բայց ընտանեկան հանգամանքների բերումով 12 տարեկան հասակում տեղափոխվել էր Փարիզ, այնտեղ ստացել էր կրթություն ու դաստիարակություն, ֆրանսիական իրականության մեջ ծավալել իր բեղուն գործունեությունը` դառնալով դարի ֆրանսիական փիլիսոփայության ձևավորող ու համակարգող կենտրոնական դեմքը: Մինչդեռ Կանտը այդ նույն ժամանակ ծնվել, ապրել ու գործել է Քյոնիգսբերգում` դառնալով գերմանական դասական փիլիսոփայության սկզբնավորողը, ընդ որում՝ նրանց փիլիսոփայությունները տարբերվում էին թե՛ ձևով, թե՛ բովանդակությամբ և թե՛ ոգով: Ինչպես տեսնում ենք, ազգայինն անկարևոր չէ նաև փիլիսոփայության համար, պարզապես ձևի ու չափի տարբերություն կա գրական և փիլիսոփայական ազգայինների միջև:
