ՇՐՋԱՊՏՈՒՅՏ / Պետրոս ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ

ԱՂԱՍԻ ԱՅՎԱԶՅԱՆ-90

Այս դիմանկար-էսսեն գրվել է ուղիղ 30 տարի առաջ՝ Աղասի Այվազյանի ծննդյան 60-ամյակի առիթով, բայց չի տպագրվել, որովհետև, չգիտես ինչու, ընկալվել է որպես… մի տեսակ, սյուրռեալիստական… Եվ այդպես էլ մնացել է իմ թղթերի մեջ՝ սպասելով, որ մի օր, թերևս, լույս կտեսնի: Այժմ, ահա, ինքնատիպ արվեստագետ-գրողի 90-ամյակի առիթով, ընթերցողների դատին եմ հանձնում, իրոք որ, փոքր-ինչ տարօրինակ ժանրի այդ գրվածքը, այն վստահությամբ, որ ժամանակին արժանացել է հենց իր՝ Աղասի Այվազյանի հավանությանը:

Ապրում է աշխարհում մի մարդ. ապրում է և գրում: Գրելով ապրում և ապրելով գրում: Եվ ուրախ ես լինում թե տխուր, այդ գիտակցությունից մեջդ միշտ մնում է մի լուսավոր բան: Սկզբում չգիտես, թե ինչ է դա, թվում է նույնիսկ անհեթեթ, անիմաստ, բայց հետո կամաց-կամաց որոշակիանում է, և հիշում ես նրան՝ այդ զարմանալի պարզ ու հասարակ, պարզ ու միամիտ, պարզ ու հարազատ մարդուն՝ գրողին:
***
Նա իր ծնունդը չի տեսել: Բայց հաստատ գիտի, որ դա հրաշալի է եղել: Փոքրի՜կ, փոքրի՜կ, այժմ իրենից շատ հեռու, բայց և շատ մոտ մի էակ ճչացել է հանկարծ, դուրս նետել կուտակված, զսպված ամբողջ հյուլեական պոռթկումը, և թվում է հիմա, թե այդ հրաշալի, իմաստուն ճիչը շարունակվում է մինչև այսօր, չի դադարել, չի դադարելու…
«Իսկ ինչո՞ւ են մարդիկ ճիչով գալիս այս աշխարհը,- մտածեց նա,- կարծես հանկարծակի պոկվում են անցյալի անհունությունից՝ մի կարճ ու հեքիաթային ժամանակով այս նյութական աշխարհը վայելելու, տառապելու, գոյություն ունենալու համար: Եվ այդ ճիչը կապ է, իր նոր վիճակը ըմբռնելու, հինը չկորցնելու տագնապ…»: Նա խորհեց նաև այն մասին, որ այդ տագնապը դեռ չի գտել իր բավարարությունը իր մեջ, չի հագեցել, իրենն է պահանջում, և հիմա էլ ինքը սիրում է իր ծնունդը ուրիշների ծնունդների մեջ. ընդհանրապես, մանուկներին համբուրելիս «մարդիկ համբուրում են ոչ թե մանուկներին, այլ կյանքը, իրենց, փոքրիկ մարդկանց, մարդկային դեռ փոքր ձևերը»:
Նա դուրս եկավ փողոց, կրկին մտավ ներս, դարձյալ դուրս եկավ… Կարծես տարբերություն չկար ներսի ու դրսի միջև… Ամեն բան և՛ նույնն էր, և՛ նույնը չէր: Տարբեր էին մարդիկ, նրանց արտաքինը, շարժուձևը, տրամաբանությունը, ուժը, բայց և նույնն էին նրանք իրենց հիմքերի մեջ: Նույնն էին նրանց «ներսի անոթները», որոնք «կապ ունեին անցյալի և ապագայի հետ», նույնն էր նրանց «նյութի միջուկը»… Եվ նա խորհեց, որ այն, ինչ կա ուրիշների էության մեջ, չի կարող չլինել իր էության մեջ, ուրեմն իրենք հարազատ են, մեկ նյութ են, նույնն են… Ու խորհելով այսպես, խորհեց նաև, որ հենց այդ պահից ինքը դադարում է ինքը լինելուց, և բոլորն են դադարում իրենք իրենք լինելուց: Բոլորն էլ իրենք են, բայց և իրենք չեն: Նրանք մեկ են: «Մի ահավոր, ամուր իմաստություն կար այն բանում, որ բոլորը առանձին-առանձին են, անծանոթ ու թշնամի, միաժամանակ, բոլորը միասին են, ազգական ու բարեկամ: Մի մեծ խելք կա այս՝ իրարից անջատ և միասին լինելու մեջ»:
Իսկ ո՞րն է այդ խելքը: Այդ ի՞նչ խելք է, որ այդքան մեծ է, համապարփակ, ամեն հասկանալի բաներից մեծ, մարդուց էլ մեծ…
Նա խոր հոգոց հանեց, հետ ընկավ բազկաթոռին, աչքերը փակեց: Ինչո՞ւ է այսպես: Ինչո՞ւ ինքը անկեղծ ցանկություն ունի ամեն առեղծվածի գաղտնիքն իմանալու, բայց դա հնարավոր չէ, ինչո՞ւ այդ մեծ խելքը նաև հասարակ արդարամտություն չունի, որ ամեն մեկին տա իր սրտի ուզածով: Տրամաբանությունն այն էր, որ ճշմարտությունը այցելեր նրան, ով անկեղծորեն որոնում էր այն, ով չէր խաբում ոչ միայն ուրիշներին, այլև իրեն… Այդ մեծ խելքը ամբողջովին կլանում էր իրեն, այնպես, որ իր մտքերին անգամ էլ տեղ չէր մնում իր մեջ, կարծես ինքը իր մտքերի ժամանակավոր կացարանը լիներ, կարող էին այնտեղ բնակվել, փոթորկվել, հանդարտվել, կրկին դուրս գալ, թափառել ինչ-որ տեղ՝ մոտերքում: Նա հիշեց իր մի տողը, որ գրի էր առել անմիջապես, կենդանի տպավորության տակ՝ «Մտքերս ներս եկան ավտոբուս, շրջեցին ավտոբուսի մեջ, կպան բոլորին»: Նրան երբեմն թվում էր, թե ինքը այն չէ, ինչպիսին կա, ինչպիսին երևում է հայելու մեջ, կամ ավելի ճիշտ՝ գիշերը, իր սենյակի միակ լուսամուտի մեջ, երբ դրսում սև մութ է… Ինքը ավելի մեծ է, ավելի շարժուն և ուժեղ, ավելի բնական, այնքան բնական, որ ուրիշների հայացքների առջև կարիք չունի անմեղ խաղեր խաղալու՝ մտովի ականջը շտկելու, թևքը ուղղելու, իրանը ձգելու, որ դուր գա, որ իր գոյությունից հաճույք ստանա, այսինքն՝ այդ հաճույքը կորզի ուրիշներից: Դա լրիվ այլ վիճակ է, դա տոն է, ուժի հրավառություն, մեծ ազատություն, հոգու անկախություն: Եվ այդ մեծը, ազատը, անկախը կողքից կամ մի քիչ վերից նայում է իրեն, իր նյութական Է-ին, հետևում է նրա շարժումներին, կապերին, հարաբերություններին, սուտ ու ճշտին: Նայում է, ինչպես ուրիշներին է նայում, քննում է, ինչպես ուրիշներին է քննում… Եվ դրանով էլ իրեն ճակատագրի նման կապում է ուրիշների հետ, ջնջում է բոլոր տարբերությունները, չի նայում առակի ձիու էգին ու որձին, նայում է ոգուն, սլացքի թափին…
Եվ նա կրկին հիշեց այն թիֆլիսեցի Գրիգորին, այն պարզ ու տարօրինակ մարդուն, որը «սիրում էր բոլորին… Ասես բոլորը ինքը լիներ, երբ խոսում էր Փիչխուլայի հետ, էլի իր հետ էր խոսում, ինքը ինքն էր, Փիչխուլան էլ ինքն էր: Ու ասես բոլորը մի մարդ լինեին Գրիգորի համար»: Մեկի խիղճը, ծնունդը, մահը, ցեղի պատմությունը ակունքներով մտած էր մյուսի խղճի, ծնունդի, մահի ու ցեղի պատմության մեջ: Ու դրա համար էլ աշխարհում շատ մարդիկ կային, բայց մեկ էր նրանց բոլորի Խիղճը, Ծնունդը, Մահը, Ցեղի Պատմությունը:
Բայց նա դեռ որոնում էր աշխարհի մեծ խելքը: Շատ էր թափառում աշխարհում: Կարծում էր, թե մարդուն չորս կողմից բոլորող «սովորականը» թույլ չի տալիս տեսնելու, ճանաչելու մեծն ու իսկականը: Եվ փորձում էր հոգեկան կապեր գտնել իր «շրջանակից դուրս տանող արահետի հետ»: Նա գտավ նաև այդ արահետը: Կապվեց մեծ աշխարհի հետ, մարդուն տեսավ նրա ուժեղ կրքերի, անկումների ու սլացքների մեջ: Տեսավ կրկեսի սովորական ձեռնածուի մեջ ծնվող հրաշքը՝ այնքան իրական, այնքան տաք էին նրա ցանկությունները, որ երազը կարողանում էին փոխել իրականության: Տեսավ գեներալ Բարսեղովի աղջկա՝ Սիրանի մեջ փոթորկվող զրկված ցեղի արյունը. «Ասես Սիրանի հետ մեկտեղ անկողին էին մտել Թիֆլիսի փողոցներում թափված գաղթականները՝ իրենց խոնավ աչքերով, պատառոտված հագուստով», տեսավ բալետի դերասանուհի Սոֆիի՝ «ամբողջական, ամբողջական մի ներդաշնակության» ձգտումից հանկարծ պոռթկացող էությունը: Ու տեսավ, տեսավ թիֆլիսեցի իսկական տականք Ճիպռոյին, հետևեց նրան, փորձեց հասկանալ, կրկնեց նրա շարժումները, «նրա նման բարձրացրեց հոնքերը, քորեց այտը, հազաց, նրա նման ոտքը դրեց ոտքին…», մտավ նրա մաշկի մեջ, բջիջների մեջ, նյարդերի դասավորության մեջ ու Ճիպռոյի ոտքերով երկչոտ քայլեց Թիֆլիսի գավառային թագավորական փողոց Գալավինսկու մայթով, Ճիպռոյի աչքերով թաքուն ու երկյուղած դիտեց Օրթաճալայի զվարճության վայրի երեսուներկու գեղեցկուհիների հաղթական երթը, հետո նրա հետ միասին, այդ «որբ, բայղուշ Ճիպռոյի» սրտի տրոփյունները կրծքի տակ, մտավ եկեղեցի ու սուտ խոսեց այդ սուրբ վայրում, բայց նա «այնքան էր հավատում իր ասածի ճշմարտությանը, ավելին՝ նա այնքան ճշմարիտ էր, որ հնարելու կամ խոսքեր փնտրելու կարիք չէր զգում…»: Եվ այդ տականք Ճիպռոյի աչքերով նայեց ամենամաքուր ճշմարտությանը:
Եվ այդպես, նա քայլում էր աշխարհում, ապրում էր ու գրում, գրում էր ու ապրում, դիտում, զննում էր մարդկանց, ուրիշների մեջ իրեն և իր մեջ ուրիշներին: Ու մի օր էլ դարձավ նա Եգոր, ճանաչեց նրա ցավը, նրա ցավի մեջ իր ցավը տեսավ ու սիրեց, շատ սիրեց Եգորին: Այդ մարդուն ոչ ոք չէր լսում: Նա բոլորի լավն էր ուզում, բոլորի մասին էր մտածում, բայց երբ խոսում էր, ոչ ոք նրան չէր լսում, թե լսում էր՝ չէր հասկանում: Ու Եգորի մեջ հանկարծ մի օր աստվածային իմաստության լույս ծագեց. «Աշխարհը մի նյութ է, միասնական, նույնիսկ քարերը, սարերը, բույսերը, օդը… Ամեն ինչ շարունակությունն է մեկը մյուսի: Վերջանում է ծառը, սկսվում է օդը, օդից՝ քարը, քարից՝ մամուռը, մամուռից՝ գորտը, գորտից՝ ջուրը…»: Ու միանգամից աշխարհը լցվում էր մի նոր իմաստությամբ, մեծ խելքը բաց էր անում իր հանգույցի ծայրը, և ամեն բան շատ պարզ էր, հասկանալի ու շատ բնական: Եվ ո՞վ կհավատար, ո՞վ կմտածեր, թե հենց այստեղից, այս հասարակ շինական Եգորից պիտի սկսվի հիմա ողջ տիեզերքի սիմֆոնիան, իրերի ու մարդու, բնության ու մարդու կենդանի կապը՝ «Գույները գույների մեջ էին մտնում, չափերը՝ չափերի, բույսերը՝ բույսերի… մարմինները իրար մեջ, իրար հետ, քարեր ու հող, ծաղիկներ ու ծառեր, մացառներ ու փշեր, բոլորը մի տեսակ, բոլորը մի իրավունքով, բոլորը մի գեղեցկությամբ»: Ուրեմն, աշխարհում ոչինչ չի կորչում, ուրեմն, Եգորի ճշմարտությունը բոլորի ճշմարտությունն է, տիեզերքի, այս հող ու քարի ճշմարտությունը…
Ու ճանապարհը երկար էր, կարծես անվերջ ու շատ հաճելի: Հորիզոնը չէր ավարտվում, կապույտ երկինքը անհուն էր ու խոր, ճանապարհը՝ արևի դեղնափոշով պատած: Մտքերն ու զգացմունքները թռչում էին իրենից առաջ, կապվում ամեն մի պատահած բանի… Ու նրա մեջ ծնվում էր մի նոր, մինչ այդ չեղած զգացում, կարծես պոկվում էր ներքին խորքերից, պորտալարի նման, արդեն պրկվել, ցավեցնելու չափ ճմլում էր սիրտը իր անորոշությամբ և անհունությամբ: «Նա զարմանալիորեն զգաց, որ ինքը սիրում է ամեն ինչ… Նա սիրում է ոչ միայն մարդկանց, ոչ միայն կենդանիներին, երկինքը, հողը… ավելին… Այդ ավելին նա չէր կարող բնորոշել… Բայց զգում էր, որ ինքն էլ այդ ավելիի մեջ էր, և ավելին իր մեջ էր…»:
Հիմա նա մտածեց, որ այդ ավելին, այդ մեծ խելքը հենց իր ճշմարտությունն է, աշխարհի պատմությունը, Ժամանակի վերընթաց տրամաբանությունը՝ անկասելի և անշեղելի: Մարդու բոլոր մանր ու մեծ հակասությունները, սուտն ու ճիշտը, կեղծն ու արդարը, հոլովվելով, ստեղծում են Մեծ Ժամանակի պատմությունը՝ միշտ դեպի վեր, շարժման ամեն փուլից հետո մի փոքր ավելի դեպի վեր, տառապանքով ու պայքարով դեպի վեր, հոգնության և ուժասպառության մի վերջին՝ անկասկած մկաններում պահվող ճիգով դեպի վեր… դեպի մի ահռելի հրաշք՝ դեպի կապույտ անեզրություն… «Զգաց, որ ինքը տաշեղի է նման այս մեծ ու լի կյանքում, ու նաև հիմքը, մի տեսակ անսահմանորեն զգաց, որ ինքը պետք է համեմատվի ոչ թե աշխարհի հետ, մարդկանց քանակով, այլ՝ ժամանակի հետ: Մարդ պատկառելի է ոչ թե այսօրով, այլ անցյալով ու ապագայով, ոչ թե լայնությամբ պետք է նայել մարդուն, այլ՝ ժամանակի խորությամբ»:
Նա հրճվանքից վեր թռավ, ուրախությունից դողում էր, հավաքեց, մի կողմ դրեց բոլոր թղթերը, մաքրեց գրասեղանը, ուզում էր ներքուստ այն համոզմունքն առաջացնել, որ աշխատանքն ավարտվեց, ի վերջո, գտավ հանգրվանը, հիմա կարող է ահա այսպես պառկել իր հաճելի ու փափուկ բազմոցին, փակել աչքերը ու նիրհե՜լ, նիրհե՜լ…
Բայց դրսից ձայներ էին գալիս: Խոհանոցում շարժվում էր մայրը: Այդ ձայները, շրշյուններն ու շշուկները, հավանաբար, չլսված ու չհասկացված, օդում թափառող մտքերի և հույզերի արձագանքներ էին. ուղեղը համառորեն մտածում էր այդ մտքերը, սիրտը ապրում էր այդ հույզերը… Ու օդը կրկին չհերիքեց նրան: Դուրս եկավ պատշգամբ: Իններորդ հարկի իր պատշգամբից գիշերային երկինքը անհավատալիորեն մոտ էր երևում: Աստղերի թույլ լույսը մի քիչ հանգստացրեց նրան: Նորից կապվեց հավերժության ու անեզրության հետ: Հանգստացավ: Նյարդերի եռքը հանդարտվեց: Իրենից միշտ մի գլխով վեր կանգնած իր երկրորդ Ես-ը, հավանաբար, ժպտաց ու գոհ շունչ քաշեց: Բայց հանկարծ կատարվեց անսպասելին. պատշգամբի տակ, փողոցում աշխույժ շարժում սկսվեց, ինչ-որ իրարանցում էր, մարդիկ էին հավաքվում, խոսում, վիճում էին, թե՞ թվում էր, որ վիճում էին: Նա ցած նայեց. ծանոթ դեմքեր էին, շատ ծանոթ՝ հին Թիֆլիսի կինտոներն ու բարձր հասարակությունը, ցուցանակներ գրող Գրիգորն ու գեներալ Բարսեղովը՝ իր աղջիկներով, այդտեղ էին նաև հին, փոքրիկ քաղաքի բոլոր Մկրտիչները, բոլերո պարող Սոֆին ու Ադամը, մեծ աշխարհի ճամփեքին հրաշքով կենդանի մնացած սինյոր Մարտիրոսը, ճաղատ, խեղճ ու ծիծաղելի աչքերով, բարակ, երկայն վզով Կիրակոսը, Վարդան փեսան, Եգորը, հին ինտելիգենտն ու նույնիսկ «էդ տականք, Սիրաչխանայի էդ բեմուրազ Ճիպռոն, Հավլաբարի էդ մայմուն Ճիպռոն ու նրա մեջ հավաքված ողջ Թիֆլիսը՝ իր ուղտերով, իր շախսեյ-վախսեյներով, ծծմբաջրի բաղնիքով, մուրծայի ժպիտով»… Բոլո՜րը, բոլո՜րը… Ու հանկարծ միաբերան ձայն տվեցին նրան, կանչեցին ձեռքերով, աչքերով, զանազան շարժումներով… Եվ նա ինքն էլ չիմացավ, թե ինչպե՞ս, ինչո՞ւ հոգնած մարմինը ոչ մի ձևով չընդդիմացավ նրանց կանչին, ընդհակառակը՝ միանգամից շարժվեց ու իր հետ էլ շարժեց իրեն, իր ողջ էությունը. մի ակնթարթում հագնվեց ու թռավ դուրս՝ նրանց մոտ, նրանց մեջ, նրանց հետ… Միացավ այդ մեծ ամբոխին, կորավ, ձուլվեց, էլ չէր երևում… Ինքն էլ իրեն չէր տեսնում… Հիմա էլի միասին էին և մեկ էին բոլորը… Ու երբ արդեն շարժվեցին, և ամենքի առանձին շարժումները մեկ դարձան, ավելի հաստատուն ու հզոր, նրա մեջ վերածնվեց մի հին ու հաճելի զգացում, նույն այն սկզբնական ճիչը, որ ծնվել էր իր հետ ու համառորեն ելք էր փնտրում, ուզում էր պոռթկալ… Հետո ուղեղում ծագեց մի անակնկալ միտք ու բաց չէր թողնում նրան, և հետը գնա՜ց, գնա՜ց…
Ամեն բան սկսվում էր նորից…