ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՀՆԱԳԵՏԸ / Վալերի ՓԻԼՈՅԱՆ

Ժամանակի հողը փորփրելով
իմ հոգին իր կորուստն էր փնտրում,
շոշափում` ինչ գտնում էր…
Հ. Էդոյան

Ժամանակի հողն իր շերտերում հիշողության բեկորներ ունի, ամբողջական հուշեր, զգայնություններ և մարդկության մի ամբողջ պատմություն, որոնք վերադարձնելը պոետի պարտավորությունն է: Հենրիկ Էդոյանի համար «ժամանակը մի վայր է» (II, 298), և ամեն ինչ տեղի է ունենում այնտեղ: Այնտեղ «Բաբելոնյան աշտարակը փլվում է նորից» (II, 289), փլվում է ամեն օր` ամեն օր օտարելով մարդկանց` նրանց պարգևելով առանձնության բերկրանքն ու մենակության անեծքը: Բանաստեղծի ձգտումն է արարման հաճույքը ճաշակել ոչ այդ աշտարակով, որ չի խորհրդանշում արարում, այլ մարդուն մարդուց օտարելու առաջին քայլերից է:
Ու ծնվում է ցանկությունը` կառուցած ու ավերված չտեսնել մարդկանց բաժանող այն խրամատը, որ Բաբելոնի աշտարակ ենք անվանում: (Սակայն կա նաև ձևակերպման այլընտրանքը. « որոշեցի կառուցել Չինական Պարիսպ, բայց ոչ տարածության (որ ես չունեի), այլ ժամանակի մեջ») (II, 86):
Ու ծնվում է մարդկային ձգտումը` խոսել բոլորին հասկանալի նախաաշտարակաշինության լեզվով, որ հասկանալի է նաև Հավերժի Ականատեսին, աշխարհի լուռ Ականատեսին:
Փոխվում է բանաստեղծը, փոխվում են նրա զգայնությունները, և փոխվում է բանաստեղծությունը: «Անդրադարձումներ» երախայրիքից հետո այլ մի սկիզբ է Էդոյանի «Երեք օր առանց ժամանակի» ժողովածուն, որին հաջորդել են արդեն այլ գործեր ու գրքեր: Ավելի են սրվել ու նրբացել զգայնությունները, ավելի է ճկուն դարձել միտքը, և ներդաշն են այդ միտքն ու զգացմունքը: Բանաստեղծը նոր մի շրջապտույտ է սկսել, որի գործողությունների տեղավայրը ժամանակն է, որովհետև «Մենք ժամանակով ենք հարուստ». «բայց մենք ժամանակը – (դա ճանապարհն է մեր հիշողության) – փռում ենք և դարձնում մեզ համար տարածություն» (I, 157): Կա այս գտածոյի փոփոխակը, որ նույն ծագումնաբանությունն ունի. «Տարածությունը մեր միջև գծված այն խուլ ժամանակն է, ուր մենք խեղդվել ենք» (II, 72):
…Եվ ծնվում է բանաստեղծությունը:
Բանաստեղծություն են անգամ Հ. Էդոյանի գրքերի այն էջերը, որոնք «բովանդակություն» են ցուցանում: Վերնագրերի մեխանիկական միավորումն էլ բերում է զգայնությունների հեղեղ, բայց էականը Էդոյանի գեղարվեստական մտածողության յուրահատկությունն է, երբ առարկայացող ժամանակ-աշխարհը (բախտինյան քրոնոտոպը) զսպանակվում, շարժվում, տարուբերվում է զգացմունքներով: Երբ Էդոյանի ստեղծագործության վերաբերմամբ գործածում են «ինտելեկտուալ պոեզիա» աբսուրդը, ուզում ես ընդդիմանալ` չկա դա. ոչ թե պոետը կամ պոեզիան են ինտելեկտուալ, այլ ընթերցողի ընկալումն է ինտելեկտուալ: Էդոյանի բնորոշմամբ` նոր մշակութաբանական համակարգում «չքանում են սահմանները զգացմունքի և գիտակցության միջև», և «զգացմունքը նույնանում է մտքին, միտքը` արարքին և հակառակը»1:
Ուր էլ հառվի հայացքը, ինչի մասին լռի բանաստեղծը, մարդկային տագնապների կրողն է, միաժամ և՛ Գիլգամեշ, և՛ Հոբի որդի, և՛ Որդի, և՛ անցորդ ու պոետ` ժամանակի մեջ: Թվում է` անընդհատ վերից է նայում, բայց նայում է ներսից ու տեսնում է լռությունը.
«Իսկ ինչ մնում է` սոսկ մի լռություն է,// պատրաստված ինձ համար,// որ քեզ հետ խոսեմ» (II, 270):
Սա պատկեր է, որ կրկնվելու առաքինություն և շարունակական հաստատման խնդիր ունի: Եվ մինչ այս տեղ էր գտել «Գիլգամեշի վերադարձը» պոեմում.
«Ասա ինձ, իմ եղբայր, ե՞ս ինչ պիտի անեմ// երբ լինեմ այդտեղ:
Գերեզմանին մի աստղ առկայծեց://Մի լռություն իջավ://Կարծես Էնկիդուի պատասխանն էր դա»2 (II, 254):
Մի լռություն միշտ էլ կա, բայց ընդմիշտ լռություն չի իջնում: Մնացյալի հետ կարծես համաձայն ենք: Բայց և հարցն իր պատասխանի հետ (կարծես) սպասում է պատասխանի: Այս իմաստով «Գիլգամեշի վերադարձը» երկի հեղինակային շարունակությունն է ակնկալվում, որ, կարծում եմ, փնտրտուքներով գտնվում է արդ հաջորդ` «Փողոցի բաժանվող մասում» (II, 300) գրքում` վերնագրված «Ես հարցնում եմ, նա` պատասխանում».
«Բայց ունի՞ Աստված հիշողություն» – // «Ոչ, որովհետև//նա չունի մոռացություն»:
«Բայց նա բարի՞ է» -// «Ոչ, որովհետև// նա չունի չարություն»:// «Նա ինձ ընդունո՞ւմ է» – // «Ոչ, որովհետև// նա քեզ չի լքել»:
Այսքանը ներդաշն է բանաստեղծության վերնագրին, բայց հաջորդածն արդեն հարց ու պատասխան չէ, այլ՝ վախ վաղվա օրից (մահից) և ճշմարտությանը նայելու կարողություն` որպես փարատում այդ վախից (մահից), որպես ապրելու քաջալերանք.
«Բայց մահը ինձ է փնտրում» – // «Ոչ, որովհետև// քո ամեն հարցի մեջ դու մահանում ես: //Մեռածին նա չի փնտրում»:
Սրան դեռ կանդրադառնանք, բայց մինչ այդ ոչ թե ինտուիցիայի, այլ ինվուզիայի (ըստ Յունգի) արդյունքում անգիտակցականի ու գիտակցականի սահմանագծին բանաստեղծությունն ասես նմանվում է անմահության ծաղկին, ուր հարցուպատասխանը ծաղկի ցողունն է (հարցը` ցողուն, պատասխանը` տերև), վերը բերված չորս տողը` ծաղկաբաժակը, բայց կա նաև ծաղիկը, որ է.
«Բայց նայիր, ես դողում եմ…» -// «Ոչ, որովհետև// այդ ես եմ դողում»:
«Քո ամեն հարցի մեջ դու մահանում ես: Մեռածին նա չի փնտրում»,- որպեսզի չմահանա Գիլգամեշը, չի լինելու նաև հարցի պատասխանը: Հարցի պատասխանի չգոյությունը այդ հարցը, ուրեմն և Գիլգամեշի մահը բացառելու գործառույթ ունի: Առասպելների հավերժական աշխարհում չկա մեռյալ Գիլգամեշ, կա իր տագնապներով կենսաթրթիռ Գիլգամեշը: Թերևս սա է պատճառը, որ Էդոյանի ձևավորած պայմանականության մեջ չի հնչում «Ասա ինձ, իմ եղբայր, ե՞ս ինչ պիտի անեմ, երբ լինեմ այդտեղ» հարցի պատասխանը:
«Ես դողում եմ…» – «Ոչ, որովհետև այդ ես եմ դողում» երկվությունն ունի իր պատասխանը: Սա դող չէ, առավել ևս ես (Գիլգամեշս) և դու (Գիլգամեշդ` Էնկիդուդ) չենք դողում, այլ Ժամանակի հովն է առել մեր դողի կերպարանքը, որ դրանով իսկ հաստատում է ոչ միայն մեր, այլև ի՛ր գոյությունը, որովհետև միայն Ժամանակն է, որ չի ապրում իր հաշվին, այլ կա մեր գոյությունից առած անվերադարձ ապառիկով: Ահավասիկ.
«Գնում եմ ոտաբոբիկ և տանում ինձ հետ// անթարթ մի ժամանակ, որ սնվում է իմ մարմնից// պոկվող ստվերներով» (I, 256):
Կամ`
«Քո ժամանակից դու մի պահանջիր// այն, ինչ նա չունի, քանզի նա ինքն է// մեզանից կյանք ուզում» (II, 251):
Էդոյանական ինքնորոնումը Մարդու բազմահազարամյա` առտնին և հավերժական գիտակցվող փնտրտուքն է որքան մարդկայինի, նույնքան էլ երկրայինի, որի լուծման միակ տարբերակը այս հողն ու ժամանակն են, այս ժամանակի ոչ երկրաբանական, այլ՝ երկրային ժամանակները, բայց նպատակը հավերժությունն է, աստվածահատուկը: Եվ եթե իջնում ենք խորքը, միաժամ էլ բարձրանում ենք վեր, ինչքան անցյալն ենք փորփրում, նույնքան էլ խրվում ենք վաղվա մեջ:
Էդոյանի բացարձակապես բոլոր գործերում կա ժամանակ և ժամանակի փնտրտուք: «Շարժում դեպի հավասարակշռություն» էսսեում նա բնութագրում է «Անցյալն իբրև փորձ, մյուս կողմից` Ապագան իբրև հնարավորություն» (էջ 9): Այս տեսանկյունն իր փոփոխակներով անընդհատ տրոփում է ուսումնասիրության մեջ և ի վերջո ընդհանրացվում այլ մի տարբերակով. «Երբ մշակույթն անկում է ապրում, ապա մարդու իդեալը (պոետիկայի մեջ այս հնաբույր բառի մոռացումը կապված է մարդու անհետացման բուն փաստի մեջ) անցյալի մեջ է. նա իր պատկերը փնտրում է անցյալի կատարյալ ստեղծագործություններում, բայց քանի որ ինքը կատարյալ չէ, ապա կատարյալ ստեղծագործություններում նա կարող է գտնել իր ներքին իդեալը, բայց իրեն` ոչ: Երբ մշակույթը բարձրանում է` իդեալը առջևում է (ապագայի մեջ)»3: Բանաստեղծության մեջ էլ հեղինակը հնագետ է և տեսանող: Բանաստեղծի ներկայությունը անցյալի ու ապագայի միջև ոչ թե կարկատան է, այլ աջ ու ահյակ նայող գոյ` ժամանակներն իրար կապակցող ու փոխանցող և ժամանակների փնտրտուքն իրականացնող:
«Անցյալն իմ մարմինն է, որ ինձ է հետևում,// ես տանում եմ նրան այնպիսի մի վայր,// ուր նա դեռ չի եղել:
Ապագան իմ երազն է, որին մոտենում եմ// այնքանով, որքան// նա ինքն է ինձ մոտ գալիս» (II, 314):
Իսկ ներկան ստվեր է, «որ անցնում է բոլոր վայրերից այն կողմ» (II, 314): Ի վերջո, ամեն ներկա էլ անցյալի բաժին է և ներկա է արդեն անցյալի մեջ: Եվ եթե եղել է մի ներկա, երբ Հ. Էդոյանն ապրել է Եղ. Չարենցի կամ այլ հեղինակի բանաստեղծության ձգողության ոլորտում, ապա կարողացել է հաղթահարել այդ ձգողությունն ու ստեղծել սեփական երկնակամար` ի տես, ի հեճուկս կամ ի հաճույս այլոց: Եվ դա բնական է, քանի որ՝
«ովքեր կարծում են, թե իրենք ծովակալ են// և իրենց ձեռքի տակ ղեկը կաշխատի – // նրանք խորտակվում են,// ովքեր որսում են օդի հոսանքները// և նրանց ապավինում –// նրանք խորտակվում են,// ովքեր հոտոտում են դարերի հետքերը,// չիմանալով` ովքեր են անցել այնտեղից – //նրանք խորտակվում են» (II, 113):
Էդոյան հնագետը գիտի, թե ովքեր են դարերի մեջ թողել իրենց հետագիծը, Էդոյանը ճանապարհորդ է ժամանակի մեջ և չի ապավինում պատահական հովերի ու հոսանքների, և ինքն է դարձել արդեն վաստակավոր մի սերնդի գեղագետ-առաջնորդներից:
Այս հեղինակի գործը հակընդդեմ մահվան` վասն կյանքի, ակնթարթի ու հավերժության, մարդկայինի ու աստվածայինի, զգայականի ու բանականի հակադրության ու անհնարին ներդաշնակության առհավատչյա է, որ ձևավորում է կենսահաստատ պարադոքսների անդաստան:
Այնպես որ, Էդոյանն իրավունք ու պարտավորություն ուներ հայերենի փոխադրելու այլ մի Բանաստեղծի խոսքը, որ նաև իրենն է դառնում.
«Հավերժությունը հենց այն մեծությունն է,
որ ես ստեղծում եմ,
քանի որ ես չեմ մեռնում:
Ես միշտ կհիշվեմ իմ արարքներով:
Իմ անունը, իրոք, պիտի կրկնվի,
այն չի անհետանա
հավիտենական արարման պատճառով:
Այն, ինչ ես փնտրում եմ, ամենամեծ գործն է» («Փարավոնի գործը»)4:

————-
1 Հենրիկ Էդոյան, Շարժում դեպի հավասարակշռություն, Ե., 2009, էջ 21:
2 Խնդրին անդրադարձել ենք «Վերադարձնել Գիլգամեշին» հոդվածով: ՏԵ՛ս «Նարցիս», 2008, թիվ 1, էջ 77-82:
3 Նույն տեղում, էջ 210:
4 Աստվածների ժամանակը. հին եգիպտական պոեզիա (Հենրիկ Էդոյանի թարգմանությամբ), Ե., 2007, էջ 321: