Կարինե Խոդիկյան – Գրականագետները խոսեցին իրենց խնդիրների, գրականագիտության ու գրականության մասին: Այսօր փորձենք խոսել գրականության դիրքերից` գրականության ու գրականագիտության, գրաքննադատության, այսօր ստեղծվող, արդեն ստեղծված գրականության մասին:
Հակոբ Մովսես – Գրականությունը և գրականագիտությունը տարբեր բաներ են, մեկը մյուսի ածանցյալ չէ: Գրականագիտությունը Հայաստանում սովետական տրադիցիա է, ինչը թեև բանասիրության մեջ բավականին հաջողություններ ունեցել է, բայց որպես ինքնին գիտություն չի կազմակերպվել, չի կազմավորվել իբրև առանձին գիտակարգ: Առանձնապես քննադատությունը մի բնագավառ է, որը գրականությունն ունենալով իբրև նյութ` նրանից անկախ իր դիսցիպլիններն ու մոտեցումներն ունի, առանձին համակարգ է: Ինչ վերաբերում է գրականությանը, այստեղ պատկերը մի քիչ այլ է: Ես այն կարծիքին եմ, որ Չարենցից հետո մեր պոեզիայի այսպես ասած դիսպոզիտիվը, դիրքորոշումը փոխվել է: Այն մշակութաբանական երևույթից վերածվել է աշուղական-բանահյուսական երևույթի: Թումանյանը կամ Տերյանը համաշխարհային մշակույթի ավանդույթների կրողներն են, դրանք հայոց միջավայր ներկրողները և դրանք մեր լեզվի և մտածողության տեղույթում օրգանապես տեղադրողները: Մեծ բանաստեղծ Չարենցից հետո, ես կարծում եմ, պոեզիայի այդ մշակութային անտուրաժը մեր բանաստեղծությունը կորցրեց, այն մի զարկով նորից ետ շպրտվեց իր աշուղական ավանդույթներին: Ես այն խորին համոզմանն եմ, որ այդ սերնդի բանաստեղծները` Համո Սահյան, Հովհաննես Շիրազ, Վահագն Դավթյան, Սիլվա Կապուտիկյան, մշակութաբանական տեսակետից որևէ արժեք չունեն: Եվ սա ձգվում է մինչև վաթսունական թվականները, երբ արդեն փորձ է արվում մեր բանաստեղծությունը նորից վերադարձնել իր մշակութային անտուրաժին և գոյությանը: Անկախ նրանից, թե դա ում որքան հաջողվեց, համենայն դեպս բանաստեղծությունը դուրս եկավ «ժողստեղծագործության» իր կեղծ վիճակներից և դարձյալ սկսեց մտնել մշակութային դաշտ, որտեղից նրան վտարել էին: Կրկնեմ, որ ես չեմ խոսում այն մասին, թե դա ինչքանով հաջողվեց, ես խոսում եմ նրա կազմաբանության մասին: Այսօր ասպարեզի վրա է մի սերունդ, նկատի ունեմ քսան, քսանհինգ, երեսուն տարեկան բանաստեղծներ, որոնք, անկախ իմ անձնական վերաբերմունքից, թե նրանց սկզբունքների մասին ինչ եմ մտածում կամ ում եմ հավանում, ում ինչքանով եմ հավանում, մի բանով ինձ ուրախացնում են: Ուրախացնում են, որովհետև ես տեսնում եմ, որ մեր բանաստեղծությունը այլևս բանահյուսական, աշուղական վիճակի չի վերադառնալու, նրանք ավելի կապված են ժամանակակից բանաստեղծության, եվրոպական, ամերիկյան բանաստեղծության միտումների հետ, դրանք փորձում են ներկրել Հայաստան, դրանք փորձում են հայերեն լեզվի մեջ տեղավորել: Թեև մի բանից էլ տխրում եմ, տեսնելով, որ նախկին աշուղական տեքստին հիմա էլ կարող է փոխարինել ռոքի տեքստը: Այսօրվա մեր բանաստեղծության ընդհանուր համապատկերը սա է:
Կարինե Աշուղյան – Իհարկե, դժվար է առարկել Հակոբ Մովսեսին, մշակութաբանական իմաստով անվրեպ դիտարկում, որ մեր բանաստեղծությունը, որպես մշակութային փաստ և երևույթ, վերադառնալու ընթացքի մեջ է, դա իհարկե այդպես է: Բայց կարծում եմ, չի առարկի Հակոբ Մովսեսը, եթե ես մի ուրիշ վտանգի մասին խոսեմ, որն ինձ համար ամենաառաջնահերթն է (այն, որ կանայք և աղջիկներն են ավելի շատ, կարծում եմ, դա հումորով ասաց. բանաստեղծը, երևի, սեռ չունի):
Ինձ թվում է, ավելի վտանգավոր վտանգ կա` լեզվի հանդեպ վերաբերմունքը: Այո, իրենք բանաստեղծության այլ ընկալում ունեն, այո, դա բանահյուսություն չէ այլևս, բայց երբեմն ավելի վատ է, որովհետև լեզուն չեն հասկանում, և երբեմն այն, ինչ իրենք դրսից քաղում են և ուզում են ներմուծել հայ գրականության մեջ, երբեմն անում են ուղղակի հայոց լեզվի հաշվին: Այսինքն, որ այսօր կա հայոց լեզուն պաշտպանելու խնդիր այդպիսի գրողներից, կարծում եմ՝ փաստ է: Ավելին, երբեմն լեզվի չիմացությունը որպես նորարարություն են մատուցում ու երբեմն դա հաջողեցնում են անցկացնել որպես գյուտ: Այն, ինչ ասաց Հակոբ Մովսեսը, գրական մանիֆեստի նման էր, բանաձևի նման, բայց առանձին դրվագներ միգուցե կարիք ունեն կրկին սահմանվելու, վերծանվելու և մեկնաբանվելու:
Ինչ վերաբերում է լեզվին՝ միանշանակ է, բայց այստեղ ուրիշ խնդիր էլ կա. երբ Հակոբ Մովսեսն ասում է՝ երգի, ռոքի տեքստեր են լինում, այո, կան, որ փորձում են դրսի բանաստեղծությունը համտեսել, լցվել դրանով և դա արտածել իրենց գրի մեջ, բայց հաճախ ստացվում է բանաստեղծության հանդեպ անլուրջ, թեթև վերաբերմունք: Երբ մարդն ամեն օր բանաստեղծություն է դնում սեղանին, դա չի կարող բանաստեղծության, մշակույթի երևույթ և փաստ լինել, պարզապես հնարավոր չէ, դա «գրական հաստոցի» արտադրանք է:
Իմ սերնդի համար ոչ թե կլոր, այլ շատ մեծ «սեղան», թերևս, կպահանջվեր՝ քննարկելու համար մեզ վիճակված գրական ժամանակը: Եթե դատեմ իմ …. ասեմ՝ ֆիզիկական վիճակով, ես մինչև 30 տարեկանների շարքում եմ ինձ տեսնում, եթե դատեմ նորն ընկալելու կարողունակությամբ՝ դարձյալ այդ սերնդին եմ ինձ դասում, բայց ճակատագրով, իհարկե, արդեն միջին սերունդ եմ: Մի տեսակ չեմ հավատում, որովհետև ոչ թե ծեքծեքում ու սեթևեթում եմ, այլ իսկապես իմ տարիքին չեմ հավատում: Ես տարիք չունեմ, այն նույն ուսանողուհին եմ, որ հրճվում, ուրախանում ու ամեն կարդալով նորից հրճվում է… Բայց դե պիտի փաստեմ, որ միջին սերունդ եմ բոլոր առումներով: Ուրեմն, իմ սերնդի համար ի՞նչը եղավ խնդիր: Գոնե նրանք, ովքեր, իմ կարծիքով, իսկապես բան ունեին ասելու և գրելու: Շատ անգամ գրականությունը զոհեցին այլ բաների… Որքան էլ գրականությունը համարես ամենաբարձրը, բայց եթե հայրենիքդ խնդիր ունի, և պետությունը անընդհատ փորձության մեջ է՝ ներսից ու դրսից, հնարավոր չէ անհաղորդ մնալ, մեկուսանալ, ինքն իրեն զգալ այդ ամեն ինչից զատ ինքնին գրող՝ առանց ազգության, առանց ժամանակի զգացողության: Իմ մեջ երևի բանաստեղծության մի ամբողջ գերեզմանոց կա. կային, որ բանաստեղծության նախածննդից շեղվելով՝ դարձան հրապարակախոսություն, դարձան քաղաքական դառը հոդվածներ: Մեզ բաժին ընկավ մի ժամանակ, որքան՝ հերոսական, նույնքան էլ՝ շատ հակասական, որ ուղղակի խժռում էր բանաստեղծությունը: Նոր սերունդը այդ իմաստով ավելի երջանիկ է. որքան էլ այսօր բազմաթիվ խնդիրներ ունենք, չեն համեմատվի շրջադարձային այն փոփոխությունների հետ, որ մեր ուսերին ընկան:
Մի դիտարկում էլ եմ ուզում անել, գուցե ոչ այնքան այս զրույցի համատեքստում, բայց կարծում եմ, որ անհիմն չէ ասել, որ մենք մշակութային, մշակութաստեղծ ազգ ենք, և գրողական սնապարծություն չէ ասել, որ մեր մշակույթի մեջ ամենագլխավորը, ամենակարևորը հենց գրականությունն է՝ իր բոլոր վայրիվերումներով, վայրէջքներով ու վերելքներով: Հայ գրականությունն է, որ լիցք, ավիշ ու արյուն է տվել մշակույթի բոլոր ոլորտներին` խաչքարից մինչև ճարտարապետություն: Եվ ահա մեր սերունդը նույնպես դա շարունակել է պատվով անել: Չեմ կարծում, թե հիմա անուններ նշելու պահն է, բայց ժամանակը կվկայի, որ մեր սերնդի մեջ էլ կան արժանավոր բանաստեղծներ, արձակագիրներ, որոնց, կապ չունի, գրականագիտությունը նկատե՞լ է, թե՞ ոչ: Չկարդացող, կարդացող-չզգացող գրականագետների մասին հազիվ թե հնարավոր լինի Մարիա Ցվետաևայից ավելի լավ խոսք ասել՝ արժե, որ նրա «Բանաստեղծը և քննադատը» պարտադիր ընթերցանության նյութ լինի գրականագիտության շեմը ոտք դնողների համար, այն ասես գրված լինի հայ գրականության և գրականագիտության՝ ներկա անհամաչափ հարաբերության մասին:
Սամվել Կոսյան – Չեմ ուզում քննարկել գործընկերներիս դիտարկումները, գրականությանը վերաբերող կարծիքներն ընդհանրական չեն, ինչպես միահոս չէ ինքը` գրականությունը: Ակնհայտ է, որ յուրաքանչյուր սերնդի ինքնահաստատման ճանապարհը թելադրված կամ պարտադրված դժվարությունների միջով է և միշտ չէ, որ այդ դժվարությունները ստեղծագործական որոնումներով են պայմանավորված: 60-ականներին, երբ մեր բանաստեղծության մեջ փորձ արվեց այլ որակներ ներմուծել, դիմադրություններն ակնհայտ էին, և ցավն այն է, որ դիմադրությունը հաղթահարված չէ: Կարծրատիպերը, ինչպես որակվեց` ռաբիս, աշուղական, չգիտեմ էլ ինչ, այսօր էլ ծանր քարի պես շարունակում են բանաստեղծության առաջընթացը դժվարացնել: Եվ հիմնական խոչընդոտը մաշկի պես մշակույթը օղակած գավառականությունն է: Մեր հասարակությունը շարունակում է դաստիարակվել այն արժեքներով, զգայական այն ապրումներով, որը մեր հոգու չափով չէ, մեր հոգու կաղապարի մեջ չէ, ինչից էլ անշահեկան է, դեֆորմացված ու պահանջարկ չվայելող: Արդեն նոր սերունդները պիտի փորձեն ինչ-որ բան փոխել, թեև իրավիճակով պայմանավորված, նրանց էլ հեշտ չի լինելու: Մեր հասարակության պահանջարկը զարմանալիորեն հակադարձ է այն մշակույթին, որն ուզում ենք: Ընթերցողը շփոթված է, մոլորված` մշակութային խաչմերուկում չկարողանալով կողմնորոշվել, թե որն է դեպի լուսավորը տանող ճանապարհը:
Կ. Խոդիկյան – Ենթատեքստում անգամ հնչեց, որ հասարակությունը պատրաստ չէ ընկալել առջևից ընթացողին ր դա հիմնական անջրպետն է նրանց միջև:
Հ. Մովսես – Այստեղ է, որ մեջտեղ է գալիս քննադատության ու գրականագիտության կապը: Հասարակությունը սպառող է, իր առջև ինչ դնես, այն էլ կկարդա: Գրականագիտությունը և քննադատությունը այս պարագայում պետք է մատուցողի դեր կատարեն: Ճիշտ է, որ գրականության ասպարեզում ինքնասպասարկում է, բայց նրա նախնական-տարրական աստիճանի վրա շատ կարևոր է մատուցողների դերը: Ժամանակակից գրականությունը բոլոր դեպքերում դասական գրականությունից մեթոդոլոգիապես տարբեր մի բան է, այն պետք է մեկնաբանվի: Ականջը ինչպես որ դասական Գյոթեին և Թումանյանին է սովորել հարյուրամյակների, տասնամյակների ընթացքում, այդպես էլ պետք է ժամանակակից բանաստեղծությանը սովորի, որը մտածում է ավելի վերացարկված, ավելի մետաֆորիկ, ավելի պատկերային տեքստերով,- սա բանաստեղծության առանձնահատուկ համակարգ է: Ժամանակակից բանաստեղծության մեջ կան հրաշալի նմուշներ, բայց այդ բանաստեղծությունը ո՛չ ուսումնական տեքստերի մեջ է ներառված, ո՛չ ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ է խոսվում դրա մասին: Այն մնում է առանձին մարդկանց սեփականություն: Այ, այստեղ է, որ գրականագիտությունը, քննադատությունը պետք է բանաստեղծությանը օգտակար լինի: Այսօրվա գրական պրոպագանդան բանաստեղծության մասին խոսելիս անգամ վերևում իմ ասած մեր մշակութային բանաստեղծության վրա շեշտը չի դնում՝ Սիամանթո, Վարուժան, Չարենց, Մեծարենց, Տերյան,- սրանք մեր ընթերցողի համար գրեթե անծանոթ հեղինակներ են: Էլի շեշտը դնում են ետչարենցյան շրջանի այդ հեշտ, շատ բանահյուսական, շատ աշուղական բանաստեղծության վրա: Թող որևէ մեկին չթվա, թե մեր ընթերցողը շատ ավելի լավ գիտի, ասենք, Միսաք Մեծարենցին, որի նման բանաստեղծները համաշխարհային բանաստեղծության մեջ հազվադեպ են, քան թե Սիլվա Կապուտիկյանին, որը բանաստեղծության մեջ պարզապես որևէ արժեք չի ներկայացնում: Սրա պատճառն այն է, որ այսօր բուհերում գրականություն դասավանդողների խելքը Շիրազից այն կողմ չի անցնում, նա ինչպե՞ս պետք է բացատրի պատկերային և մետաֆորային սկզբունքները առաջին պլան մղող ժամանակակից բանաստեղծությունը: Սրանց իմացած ամենամեծ «լիրիկական հերոսը» Գյոթեի փոքրիկ տղան է, ով գնում` մի վարդ է քաղում, իսկ այս վարդի փուշն էլ բռնում և այդ երեխայի ձեռքը ծակում է: Դրանք ինչպե՞ս պետք է Մեծարենց, Ռիլկե և Մանդելշտամ բացատրեն: Ես հիշում եմ Մանկավարժականում իմ դասախոսներից մեկին, ով Մեծարենցի բանաստեղծությունը վերլուծում էր այսպես. «Ինչպես տեսնում եք` այս բանաստեղծության մեջ լիրիկական հերոսը գնում է դաշտ»:
Ս. Կոսյան – Քննադատները, ովքեր նախորդ սերնդի գրականությունը գնահատել, տարածել կամ ուսուցանել են, ժամանակակից պոեզիային մոտենում են նույն բնորոշումներով, նույն չափորոշիչներով ու գնահատման նույն արժեհամակարգով: Ասածս ոչ թե նախորդների դեմ է, ովքեր իրենց որոշակի ներդրումն ապահովել են, այլ՝ ի պաշտպանություն ժամանակակիցների: Նորը նախկին կաղապարների մեջ ներկայացնելու փորձերն ավելի տավտալոգիա են և ոչ ավելի: Զավեշտ է, երբ հաճախ բարձրագույն չափանիշ է ընդունվում, «ժամանակակից բանաստեղծներից ի՞նչ կարող ես անգիր ասել» անտրամաբանությունը և կամ անմեղսունակությանը հարող դրույթը, թե նորերն անհասկանալի են: Նման դեպքում անիմաստ է շարքային ընթերցողին մեղադրելը, երբ քննադատությունը ինքը չի կողմնորոշվում և չի կարողանում իր իսկ ստեղծած կարծրատիպերի պատնեշից հեռուն տեսնել: Եվ քանի դեռ շարունակվում են գերակա մնալ անգիր արվող բաժակաճառերը, մնացյալն անհեթեթության ժանրից է:
Կ. Աշուղյան – Խնդիրն այն է, որ չկա համակարգ և մեթոդաբանություն, չկան դրանից բխող չափորոշիչներ, ուղեցույցներ, որոնցով, իրենք, ահա, համակարգված կվերլուծեն, կվերծանեն, կներկայացնեն. պարզապես գնահատականներ տալը շատ հեշտ բան է, ցանկացած կոշկակարի մոտ կարող ես կարդալ, և ինքը կասի՝ իր կարծիքով դա լա՞վ է, թե՞ վատ: Գրականագետը կոշկակարից պիտի տարբերվի նրանով, որ պետք է համակարգված գնահատի, այսինքն՝ պետք է լինի տեքստի փիլիսոփան, պետք է ընդհանրացումներ անի, սահմաններ դնի և գործելու մեթոդաբանություն ունենա: Կարծում եմ, այդ շիլաշփոթը հիմա կա: Եվ երկրորդը, որ ընդհանրապես գրականագիտությունը (և քննադատությունը) գրականությունից ետ է մնում, ինչը գրականության և գրականագիտության հարաբերությունների բնական վիճակն է, բայց այսօր գրականագիտական միտքը ոչ թե մի, այլ շատ ու շատ քայլերով է ետ մնացել ընթացիկ գրականությունից և ձեռքի տակ եղած միջոցներով փորձում է կպցնելով, կարկատելով ինչ-որ պատկեր ստեղծել: Գուցե կա այն գրականագետը, որը այսօր գրական համապատկերը ընկալելու փիլիսոփայական հայացք ունի, բայց…
Եթե առաջ, Հակոբ Մովսեսի բնորոշած՝ «աշուղական» փուլում ամեն քառակուսի տեքստ համարվում էր չափածո և պոեզիա, այսօր էլ հակառակ անմտությունը կա՝ խառնաշփոթ ստեղծելով՝ երբեմն թերուսությունը, զգացմունքների, ապրումների սնանկությունը հազար ու մի ձևով զգեստավորելով՝ ներկայացնում են որպես պոեզիա, և գրականագետն էլ է կուլ տալիս այդ խայծը, որովհետև առավել լուրջ գիտական մոտեցման պատրաստ չէ պարզապես, ո՛չ ինտելեկտով, ո՛չ գրականության զգացողությամբ: Այսինքն՝ ասպարեզում պիտի լինեն գրականագետներ և գրականագիտական ուղղություններ (շա՞տ մեծ շռայլություն եմ երազում), գրականագիտության և գրականության այնպիսի փոխհարաբերություն, որ գրական վարարուն հոսանքները՝ յուրաքանչյուրի բերած գրականությամբ, արժևորվեն՝ անկախ նախընթաց հեղինակավոր կարծիքներից կամ լռությունից, անկախ յուրային կամ «այլաճամբարային» լինելու հանգամանքներից: Բոլորովին երիտասարդների դեպքում վիճակը փոքր-ինչ այլ է՝ նրանք ունեն գրականագետ, որ բառացիորեն ապրում է նրանց գործերով և իսկապես բուն գրական գործընթացի մեջ է: Երբեմն անգամ թվում է, թե ջահելներից ոմանք հենց նրա խոսքի համար են ջանում՝ հրաշալի է… Բայց մեր սերնդի համար գրականագիտության մասով պատրանքներ չկան. անվավեր համարենք և անցնենք առաջ: Մեզ վիճակված ժամանակի գրականության և գրականագիտության հարաբերությունները այլևս կորսված են, չեմ տեսնում այդ գրականագետին, ով գիտական և գեղարվեստական խիզախության այնքան ունակ կլինի, որ, ենթադրենք, երիցս հայտնի ու փառաբանված մեկնումեկի գործերը հանկարծ ինքնուրույն կկարդա և կխոստովանի, որ կան ստվերում մնացած ավելի շնորհաշատներ:
Ս. Կոսյան – Ես չեմ ընդունում բանաստեղծության ազատ, հանգավոր, քառակուսի, ուղղանկյուն կամ եռանկյունի որակումները: Քննադատներից ոմանք առաջնորդվում են` եթե հանգավոր է` լավ է, կամ հակառակ ծայրահեղությունը, եթե հանգավոր է` հին է, կամ եթե վերլիբր է` լավ է, եթե ազատ բանաստեղծություն է` ապազգային է: Այստեղից էլ սրտխառնուք առաջացնող մշակութային տեղապտույտը, որը խանգարել և խանգարելու է ստեղծագործության օբյեկտիվ գնահատմանը և զրկում է գրականությանը հեռանկարից: Մեր քննադատները զարմանալիորեն վախենում են իրենց սխալվելու իրավունքից, նորը բացահայտելու փոխարեն նախընտրելով քանիցս բացահայտվածը, մոռանալով, որ արվեստում ավելի հաճախ սխալների շնորհիվ է բացահայտվում ճշմարտությունը:
Կ. Աշուղյան – Դուք ինչ լավատես մարդ եք, Սամվել Կոսյան, ասում եք՝ վախենում են սխալվելու իրավունքից օգտվել, իմ կարծիքով՝ դա միակ բանն է, որ իրենք անում են մեծ հաջողությամբ և տասնամյակներ շարունակ, լավ էլ անվարան սխալվում են:
Ս. Կոսյան – Մեղավորը կարծրատիպերն են: Վախենում են այդ կարծրատիպերից ոտքները դուրս գցել, վախենում են ուրիշ արժեքների հանդիպել: Մինչդեռ գրականությունը համարձակների տարածք է:
Կ. Խոդիկյան – Այն, ինչ ունենք այսօր գրականագիտական դաշտում, փաստորեն մեր ներկա երեք բանախոսներին էլ չի բավարարում:
Ս. Կոսյան – Մոտ ապագայում այնքան էլ չեմ հավատում պատրաստված քննադատների կամ գրականագետների հայտնությանը: Այն տպավորությունն է, որ մեզանում քննադատություն կոչվածը այնքան է արժեզրկվել, որ քչերին է հրապուրում: Իհարկե, ջահելների մեջ տեղաշարժը նկատելի է, սակայն նրանք էլ առայժմ թեականորեն են տրամադրված, հաշվի առնելով գործունեության դաշտի փոքրությունն ու հասարակության կողմից ժանրի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքը:
Հ. Մովսես – Իմ կարծիքով` մենք երիտասարդ սերունդ և նոր սերունդ հասկացությունները խառնում ենք իրար: Դրանով մենք բիոլոգիականը, տարիքայինը խառնում ենք մտածողության հետ: Երիտասարդը դեռ չի նշանակում նոր, և հակառակը: Անկախության շրջանում մենք մեր գրականություն մեջ ի՞նչ նոր սկզբունքներ ունենք, թե չունենք, մեթոդական ի՞նչ նոր տարրեր են մտել այնտեղ, ի՞նչ նոր չափաբերումներ, տոնայնություններ, լեզու, տաղաչափություն, գրաֆիկա, գեղանկարչություն: Այս առումով ես կարծում եմ, որ մեր ժամանակակից գրականությունը ավելի շատ շեշտը դնում է արտաքին էֆեկտիզացիայի վրա,- անընդհատ ձգտում է էֆեկտների, որպեսզի աուդիտորիա գրավի, սկանդալ սարքի: Սկանդալ սարքելը, իհարկե, լավ բան է, բայց մի անգամ` առաջին անգամ, երբ որ երկրորդ անգամ էլ ես նույն սկանդալը սարքում, դառնում ես ոչ թե գրող, այլ՝ սկանդալիստ, ինչը սալոնային սպավորություն է ստեղծում:
Կ. Խոդիկյան – Մենք նորի հույսը կամ զգացողությունն ունե՞նք:
Հ. Մովսես – Ես ցավով նկատում եմ, որ համակարգային առումով մեզ մոտ դեռ երկար ժամանակ խնդիր է լինելու, որովհետև մենք ընդհանրապես հումանիտար կրթության համակարգ չունենք, եթե չկա հումանիտար կրթություն, մեր հույսը առանձին անհատների վրա պիտի հիմնվի:
Կ. Աշուղյան – Մենք չենք կարող ունենալ ինքնին մեկուսի գրականություն և գրականագիտություն, իրար հետ լավ կամ վատ հարաբերություն ունեցող գրականություն և գրականագիտություն՝ իրար հասկացող կամ չհասկացող, համարժեք կամ ոչ համարժեք: Այն ամենը, ինչ այսօր կա հայկական իրականության մեջ, արտացոլվում է հենց գրականության մեջ: Այսօր բարոյահոգեբանական մեծ, աղետալի մեծ խնդիրներ ունենք` համազգային: Մենք ջարդված, հայրենազրկված ազգից դարձանք հաղթող, հող և երկիր ազատագրող, անկախություն կերտող ազգ: Մենք հաղթահարեցինք ցեղասպանված լինելու, բռնաբարված, կոտորված լինելու ողբերգությունը, այո՛, տարածքներ գրավելով, հաղթանակով, և դա մեզ այնքան լիցքեր տվեց, որ մինչև այսօր շարունակում է մեզ պահել, բայց մարում է, չէ՞: Ահա այդ իրականության մեջ, որ հիմա մենք ապրում ենք, քաղաքական ճգնաժամեր, սոցիալական անարդարություններ, անսանձելի արտագաղթ՝ այն տպավորությունն է, որ ինչ-որ համաճարակ է ներխուժել Հայաստան և հոշոտում է մեր ազգային մարմինն ու հոգին: Գուցե տևական ընկճված լինելու հետևանք է նաև: Եվ այդ ամենը արտացոլվում է գրականության մեջ:
Կ. Խոդիկյան – Մեր ժողովրդի նկարագիրը հեքիաթն է, մեր հեքիաթային չափանիշներից մեկը «Տերն ու ծառան» է, որտեղ ազնիվ ծառան պարտված է դուրս գալիս, իսկ ծույլ խորամանկը ոչ պակաս այլանդակ տիրոջ հախից եկավ և ինքը հաղթեց:
Կ. Աշուղյան – Թումանյանի ասածը` որ մենք ներսից ենք փտած, հիմա մի տեսակ մարգարեության պես ենք զգում: Բանաստեղծության մեջ, այնուամենայնիվ, մարդկային բոլոր կրքերը, էմոցիաները արտացոլվում են, դրոշմվում են: Չէ՞ որ կրքերի, ապրումների, խորհրդածությունների զետեղարան պիտի լինի հոգին, ու այդտեղից արտածվի գրականության մեջ: Երբեմն կարդում եմ բանաստեղծների գործեր (անվանի, ի դեպ) և զգացողություն եմ ունենում, որ այդ մարդու հոգին քամած կիտրոն է՝ ճզմել ու մզել է, բայց մեջը մի կաթիլ չկա, վարպետություն կա, բանաստեղծություն սարքելու արհեստավարժ հմտություն կա, բայց բանաստեղծություն չկա: Երբեմն տպավորություն է, թե այնքան չունեն ասելիք և ապրումներ, որ մարդ մտածում է՝ մեկը բարեսիրաբար թաքուն հուշող, կենսահյութով նամակներ գրի-ուղարկի:
Կ. Խոդիկյան – Եթե ոչինչ չկա, ուրեմն գրականագետից ու գրաքննադատից ի՞նչ ենք պահանջում, ամենաճիշտը լռությո՞ւնն է: Ուզում ես ասել, որ այդ աղմուկի շուրջը ավելի շատ աղմուկ է ստեղծվո՞ւմ: Դա կարո՞ղ ենք որպես օրինաչափություն ընկալենք:
Ս. Կոսյան – Նախորդ անգամ շեշտեցի, որ այսօրվա գրականագիտությանը փոխարինման է եկել ախպերության ժանրը, երբ իրար մասին գրում են միայն գովաբանելով, օգտագործելով հայերենի բոլոր ածականները: Ոչ մի խնդիր, ոչ մի քննադատական խոսք, առանց վերլուծության ու օբյեկտիվ համադրությունների: Ակամայից ուզում ես հավատալ, թե գրականագիտության կամ գրաքննադատության գերագույն առաքելությունը հենց այդ խնդիրներից փախչելն է: Այսօր քանի՞ քննադատական հոդված ենք կարդում: Նման բան չկա: Կա կա՛մ համատարած, լավը, կա՛մ ոչ մի բան:
Կ. Աշուղյան – Չե՞ք կարծում, որ լավագույն գրականագետը, ոչ միայն հայ իրականության մեջ, այլև առհասարակ, այնուամենայնիվ, գրողն է: Եվ կամ այն գրականագետը, որ չգրելու չափ ճաշակ ունի:
Կ. Խոդիկյան – Հաճախ «Գ.Թ.» խմբագրություն հոդվածներ, գրքի գրախոսություն գրողի ստեղծագործության մասին նյութ բերում է գրողը: Տպում եմ: Բայց ներքուստ չեմ համարում, որ դրանով գրականագիտական դաշտն եմ ընդարձակում: Գուցե ինչ-որ տեղ ճիշտ է հասկանում, ճիշտ է ընկալում գրողը գրողին, բայց այն, որ մեզանում արդեն միտում է դարձել, հաճախ և հենց «Գրական թերթում» էլ կա, ես էլ տպում եմ: Չեմ տպում, երբ լրիվ բաժակաճառ է լինում, այ այստեղ ինձ մոտ գալիս է այս վախը` գրողները արդյոք այս ձևով չե՞ն մտնում մի տարածք, որտեղ մտնելու իրավունք չասեմ՝ չունեն, բայց…
Հ. Մովսես – Ընդհանրապես համաշխարհային գրականության մեջ բոլոր մեծ գրողները գրել են գրականության մասին հոդվածներ, բայց դա գրականագիտություն չէ: Մարինա Ցվետաևայի այս հոդվածը գրականագիտություն չէ: Դա գեղագիտություն է, արվեստի փիլիսոփայություն է:
Կ. Խոդիկյան – Դա իրավունք ունի՞ «Գ.Թ.»-ում տեղ ունենալ:
Հ. Մովսես – Անպայման: Գրողի մասին ամենաճշգրիտը կարող է գրել գրողը: Գրականագետի խնդիրը գրականագիտական դիսցիպլիններով մտածելն է, ինքը գրականությունից օգտվում է, որպեսզի այն իր դիսցիպլինների համար ֆոն լինի, դա իր հումքն է:
Կ. Խոդիկյան – Ինքն իր համակարգն ունի և այդ համակարգի մեջ սկսում է տեղավորել հեղինակին:
Հ. Մովսես – Մեր գրականագիտության մասին խոսելիս ասենք հետևյալը` իմ ասած չարենցյան ժամանակաշրջանում մենք շատ հզոր քննադատներ ունեինք, որոնց և՛ Չարենցն է պարտական, և՛ Տերյանն է պարտական, և՛ Թումանյանը: Սրանք մարդիկ էին, որոնք բանաստեղծներ էին մատուցում, այսինքն` նրանց տեսնում էին և մոտեցնում ընթերցողին: Այս սերնդի հետ կապված գրականագետները ինչ խոշոր դեմքեր էին: Մակինցյանը, Աղբալյանը նույնքան հզոր դեմքեր էին, անհատականություններ էին: Հետո գալիս էր մի վիթխարի սերունդ` մինչև Արսեն Տերտերյան: Այնուհետև մեր բանաստեղծությունն ստեղծում է գրականագիտության իր տարբերակը: Սկսվում է կենացային գրականագիտությունը: Ես շատ հարգում եմ այդ շրջանի բանասիրությունը, բանասիրական շատ կարևոր աշխատանքներ են կատարվել, բայց ես այդ սերնդի քննադատություն չեմ տեսնում:
Կ. Խոդիկյան – Ինչ հումքն է, այն էլ արտադրանքն է: Մեղադրել չի լինի: Գուցե նրանք չկարողացան թելադրել այդ չափանիշը, որին փորձեր գրողը մոտենալ:
Կ. Աշուղյան – Իմ և գրականագետների «սերը» միանգամայն փոխադարձ է: Կոնկրետ իմ «Հմայիլներ» գրքի մասին Հրաչյա Բեյլերյանի, Արմեն Մարտիրոսյանի, Սամվել Մկրտչյանի, Ալվարդ Պետրոսյանի և Մանասեի խոսքը զուտ գրականագիտական հոդվածի ու վերլուծության հետ չեմ փոխի: Չեմ կարծում, որ իմ նշածներից ավելի ճաշակավոր են:
Կ. Խոդիկյան – Այդ ձևով գրողները քեզ գնահատեցին, բայց դու, գրականագետների շնորհիվ, չես ներգրավվում «գրական պրոցեսի» մեջ:
Կ. Աշուղյան – Գրական պրոցեսը իրենք չեն սահմանում: Ինչպես որ օդերևութաբանները կարող են սխալ կամ ճիշտ կանխատեսել եղանակը, բայց իրենք եղանակ չեն հորինում կամ կարգում: Պատահում է՝ իրենց գուշակած «գրական փոթորիկը» ընդամենը միջանցահովիկ է լինում, անցնում-գնում: Պատահում է՝ «գրական կարկուտը» գլխներին է թափվում, բայց անձրևանոցի տակ պատսպարված՝ չեն զգում: Գրականությամբ ապրող շա՞տ գրականագետ կա: Կան, որ չի ստացվել իրավաբան կամ ֆինանսիստ դառնալ՝ գրականագետ են դարձել և ուսանողից կաշառք վերցնելով՝ գլուխները պահում են: Ի՞նչ արվեստ ու չափանիշներ պիտի տեսնեն նրանք: Կլինեն նաև գրականությամբ ապրողներ, և գուցե ե՞ս էլ եմ մեղավոր, որ նրանք ինձ չգիտեն, այլ ստիպված են հազարերորդ անգամ կրկնել իրենք իրենց և իրար: Գիտեմ գրողների, որ գրականագետի հետ մտերմության «հարյուր ազնիվ» եղանակ գիտեն: Իմ իմացած միակ եղանակը գրելն է:
Ս. Կոսյան – Շատ խոսեցինք պոեզիայից, արձակը մոռացանք: Ուզում եմ անդրադառնալ նոր սերնդի արձակագիրներին, վստահ, որ հիանալի արձակագիրներ են հայտնվել, ովքեր պոզային ու ձևամոլությանը, ինչն ավելի նկատելի է պոեզիայում, հակադրում են կյանքի իրական ընկալումը, առաջնորդվում են ոչ թե մակերեսի հոգեբանության քննախուզությամբ, այլ փորձում են առավել խորքային երևույթների գեղարվեստական պատումը ներկայացնել, չխուսափելով բանահյուսության, սիմվոլների ու միֆերի առավել շահեկան մեկնաբանություններից: Արամ Պաչյանը, Համբարձում Համբարձումյանը, Մհեր Բեյլերյանը, Արփի Ոսկանյանը, Նառա Վարդանյանը, անունները կարելի է շարունակել, արդեն իսկ ձևավորել են մեր արձակի ապագայի տեսլականը և մնում է հուսալ, որ նրանց է տրված ներկա գավառականության տարածքը սահմանափակելը:
Կ. Աշուղյան – Դա պայմանավորված է արձակի և պոեզիայի յուրահատկություններով: Արձակ գրելու համար մի քիչ ավելի շատ ջանք է պետք, մի քիչ ավելի նստել ու աշխատել, արձակը ինքնին մի քիչ ավելի պաշտպանված է այդ իմաստով: Բանաստեղծության այդ սխալ ընկալման շնորհիվ բանաստեղծությունը համարվում է մի բան, որ ավելի հեշտ է գրել, ուստի ավելի շատ անպաշտպան է ու ավելի շատ է գրոհի ենթարկվում: Արձակի մեջ գրամոլներն անհամեմատ ավելի քիչ են, քան պոեզիայում: Էլ ավելի քիչ՝ դրամատուրգիայում:
Հ. Մովսես – Մեր գրականության մեջ եղել են պահեր, որ վակուումային կարելի է անվանել, օրինակ 18-րդ դարի վերջին շրջանը: Բայց այդ շրջանում ծաղկել է մի հզոր երևույթ, որ կոչվում է թարգմանություն: Այսօր մեր գրականության մասին խոսելիս պետք է նկատի ունենանք մեր թարգմանական պոտենցիալը, որը կարծում եմ, մեր գրականության վաղվա պոտենցիալն է: Ինձ ուրախացնում է, որ այսօր շատ լավ թարգմանություններ են արվում, քանակապես շատ բան է թարգմանվում, դրսից ներմուծվող գրականություն է մատուցվում ընթերցողին: Դա նշան է, որ դեռևս հոգին տրոփում է, այսինքն՝ հետաքրքրություն կա, լեզուն նոր իրավիճակներ է փնտրում, նոր հնարավորություններ է բացում, գրականությունը փորձում է երկխոսության մեջ մտնել, այսինքն՝ ինքը մեռած չէ, կա, գոյություն ունի:
Շիրազի, Սահյանի, Կապուտիկյանի մասին քամահրանքով խոսողը պետք է գոնե նրանց ստեղծած արժեքների 5%ը ստեղծած լիներ… Օրինակ, եթե Կապուտիկյանի գործերը սոսկ աշուղական-բանահյուսական լինեին, ապա անկարելի է, որ Պ. Սևակը նրա արվեստն այդքան բարձր գնահատեր: Հատկանշական է նաև այն, որ գրականության մեջ աշուղականութունը տանել չկարողացող Հ. Օշականը բարձր է գնահատել Շիրազին: