Հալեպ էի գնում: Բյուրակնի լեռներից ոստնող առյուծ-ակունքների հետ իջնում էի ցած: Ասես օդանավի պատուհանից էր երևում աշխարհը: Արդեն ճրագալույցի ժամ էր, երբ իջա Էրզրումի հովիտը ու կարդացի ցուցանակը՝ «Էրզրում սանջած»՝ Էրզրումի շրջան: Թեպետ հունվար էր, բայց ձյունը սակավ էր և հողի սևաշերտը ձյան բարակ ծածկոցը մի կողմ նետած՝ շնչում էր առողջ, հուռթի: Այդպիսի հողաշերտ տեսել էի Շիրակում և Ջավախքում. նույն հողն է, նույն երկինքը, ճակատագիրն է տարբեր: Ճանապարհի ձախ թևում նկատեցի լանջից հորդող աղբրակ՝ վրան սվսվացող մասրենու հովանի: Էրզրում ու սառն աղբրակ – դե, իհարկե, ներսիցդ պիտի դուրս գա Ջիվանու հայրենական ջրի մորմոքն ու աչքերիցդ իջնի ցած… Կանգնեցրի մեքենան, իջա ջրի մոտ, ցայեցի դեմքս, ջուրը բռով տարա շուրթերիս… Նայեցի մոտակա բլուրների գծին՝ իջնող արևի տակ, սև ու դեղին գույների մեջ: Ծառաշարի հետևում նշմարեցի մի եկեղեցի, կողքին կանգնած փոքրիկ մատուռ… Նրանք աչքիս երևացին որպես մայր ու աղջիկ՝ դռան առաջ կանգնած. այդպիսի պատկեր ես շատ եմ տեսել Հայաստանի գյուղերում: Ահա, ուրեմն, այդ քարեղեն մայրն ու աղջիկը կանգնել էին բարձր թմբին, ճանապարհի վրա, որը նրանց համար ո՛չ գալիս էր, ո՛չ գնում, ո՛չ տանում էր, ո՛չ բերում… Նրանց լեզուն կտրված էր: Մեջներից Քրիստոսը հալածված: Այդուամենայնիվ, ես ինձ զգում էի Հայաստանում, նրա տերն ու զավակը, և ասածս գեղարվեստական քաղցրախոսություն չէ: Ես ինձ Հայաստանում զգացի նույնիսկ այն ժամանակ, երբ մոտակա կավածեփ հյուղակից դուրս եկավ ջահել մի թուրք՝ հետը տասի չափ մանր-մունր-կիսատկլոր մանուկներ՝ դիմավորելու սարից իջնող մեծաթիվ հոտը… Հոտը մշմշոցով վրա տվեց ջրին՝ կճղակների տակ տրորելով աղբրակի զուլալությունը: Նորից Ջիվանին մղկտաց մեջս: Ներսումս խարույկ էր վառվում, չիմացա ինչպես դատարկեցի օղու մի ամբողջ շիշ: Խարույկը չմարեց: Ես ինձ զգում էի կիսավառ մոմ, որի պատրույգը ծխում էր իմ ներկա-տրտմությունը և ապագայի անվերջանալիությունը:
Խոժոռվող երկնքի հետ ելա ճանապարհ: Ամբողջ գիշեր դադար չառա, քշում էի ու քշում: Հոգնությունը հալածվել էր ինձնից… Հիշում էի Մովսես պապիս, որ գաղթի ժամանակ այս կողմերում փայտից տուն է շինել, մի քանի օր մնացել են մեջը: Գաղթի ժամանա՞կ էլ մարդ տուն շինի, միշտ զարմացել եմ պապիս վրա: Հիմա չեմ զարմանում: Ես էլ կկանգնեի ու մի տեղ մի խրճիթ կսարքեի, թեկուզ կես ժամ մնայի մեջը:
Սիրտս փոթորկում էր ծարավից, անիծյալ օղին իր գործն արել էր: Աղբյուր չէր պատահում, մութը թույլ չէր տալիս նկատել: Ուրեմն մնում էր քշել ու քշել մինչև լուսանալը: Ադամամութին մտա Մալաթիա քաղաք: Հենց մուտքի մոտ, ճամփեզրին կանգնած էր մի կին՝ սև չադրայով փաթաթված: Կանգնեցի կողքին, նա շարժում իսկ չարեց, կարելի էր կարծել՝ արձան է, անհնար էր զանազանել դեմքը որ կողմում է: Համենայն դեպս փորձեցի ջուր ուզել՝ գիտեցածս պարզ թուրքերենով: Վայրկյաններ անց արձանը շարժվեց ու փախչելու պես սլացավ մոտակա տունը: Մտածեցի՝ օտար տղամարդուց փախավ, այդ երկրում ընդունված չէ, որ օտար տղամարդը խոսի թրքուհու հետ: Ավելի խոհեմ կլիներ, որ կինս մոտենար նրան: Բայց եղածն արդեն եղած էր: Մինչ ես ծարավիս ու անելանելի վիճակիս միջև տապակվում էի, կինը արագ սլացքով հետ եկավ՝ ձեռքին ջրաման, սա տվեց ինձ՝ կրկին հետ սլացավ, կես րոպե չանցած՝ մեզ մոտ էր՝ թանով լի կավե ամանով… Ես շշմել էի, չէի ընկալում այդ կնոջ արարքը: Նա գժի պես կրկին նետվեց դեպի տուն, այս անգամ բերեց ձեթով սարքած քաղցր բլիթներ: Միայն «շնորհակալություն» եմ ասում, չեմ կարող բացատրել, որ հարկավոր չէ, որ ոչ մի բանի կարիք չունենք: Կինը նույն ճեպով կրկին սլացավ տուն, վերադարձավ ձեռքին մի տոպրակ ընկույզ: Այս անգամ նրա հետ 5-6 տարեկան մի աղջնակ էր: Փոքրիկը խռիվ մազերով էր, դեռ լրիվ քնից չարթնացած, կառչել էր կնոջ փեշից՝ հավանաբար մայրիկի կամ մեծ մոր, ու մեզ էր նայում սև, ձիթապտղի աչքերով: Ապա կինը զատվեց երեխայից, մոտեցավ մեզ, ինչ-որ բան ասաց կնոջս ականջին, նա ոչինչ չհասկացավ, կինս կրկնեց ինձ նրա ասածը, դե, ես էլ չհասկացա… Կինը շվար կանգնել էր, լսելի էր նրա ծանր շնչառությունը: Ես փոքրիկին խաղալիքներ տվեցի, նա սեղմեց կրծքին ու մնաց մեկուսի… Իսկ կինը հանկարծ ծիսական պարի շարժումով քայլ արեց, մոտեցավ մեքենային և սկսեց թևքով սրբել կողքերին հաստ շերտով նստած փոշին: Այդպես նա անցավ մեքենայի չորս կողմով, թևքը պարզում, սրբում էր մեքենայի տանիքը նույնպես, ապա հավաքած փոշին քսում էր վրան, դրանից հետո սկսեց սրբել ամբողջ մարմնով, իր վրան առնելով փոշին այնպիսի մոլուցքով, որ մեկ հատիկ անգամ չմնա… Մի րոպեում նրա սև չադրան վերից վար ճերմակ-հողագույն դարձավ: Նա երբեմն-երբեմն ձեռնափին առած փոշին քսում էր այտերին, ճակատին, տալիս էր լեզվին: Նա չէր հանդարտվում, չէր դադարում նրա ծանր շնչառությունը: Կնոջ ճակատի փաթթոցը թեքվել էր մի կողմ, և ես նկատեցի, որ նա ճերմակամաշկ, կապուտաչյա կին է: Երբ մեքենայի փոշին ամբողջովին սրբված-առնված էր, կինը թևերը պարզեց, գրկեց մեքենան, այդպես մնաց մի րոպե, ապա թևերը կարկառեց վեր, ինչ-որ բան մրմնջաց:
«Հայ կլինի այս կինը,- մտածեցի,- լեզուն կտրել են, մնացել է սրտի լեզուն»: Ես նրան ասում էի, որ հայ ենք, եկել ենք Հայաստանից, Երևանից: Այս բառերի վրա նա փղձկաց և կրկին փարվեց մեքենային: Դիմապակուն փակցված էր եռագույն դրոշը, ասացի, որ դա մեր դրոշն է, ձեռքով ծածանվելու շարժում արեցի: Նա դրսից մատներով շոշափեց դրոշը և ապա համբուրեց ու գնաց կանգնեց թմբին, աղջնակի կողքին:
Շուրջը հատ-հատ հայտնվում էին մարդիկ՝ կլանող հայացք ձգելով մեր կողմը: Անհարկի հետաքրքրությունից խուսափելու համար նստեցինք մեքենան: Որքան իմ ներքին զգացողությունը հուշեց, այդպիսին էր նաև կնոջ ցանկությունը… Մեքենայի հայելու մեջ երկար նայում էի կնոջն ու փոքրիկ աղջկան: Մոր ու դստեր պատկերը ճիշտ նույնն էր, ինչ որ երեկ տեսել էի Էրզրումում՝ եկեղեցին և մատուռը:
Ես գնում էի ու խորհում՝ այդ կինը Արևմտյան Հայաստանն էր՝ մարմինը թուրքական առօրյայի մեջ ամփոփված: Նա Արևմտյան Հայաստանն էր, որ ընդունեց ապրող, իրական Հայաստանի փոշին՝ որպես անհագուրդ փափագ իր բանտված կյանքի մեջ, և ձեռքին հաց ու ջուր՝ նա կմնա ճանապարհին այնքան ժամանակ կանգնած, մինչև որ… Մնացածը թողնում եմ Աստծու մոտ:
Ղուկաս ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ / ՄԱՅՐԸ՝ ԵԿԵՂԵՑԻ, ԴՈՒՍՏՐԸ՝ ՄԱՏՈՒՌ
