ԱԼԵՔՍԱՆ ԳՈՄՑՅԱՆ / Մայիս էր…

Ապրում էինք հեռավոր Աբխազիայի դրախտաբույր ափերում: Պապենական պատգամն իրեն, թե` «յոթն օրդով սեղան նստի…ե կատարել էր հայրս ու յոթիս էլ թև էր տվել ու թռցրել: Յոթն օջախներով բնավորվել և տնավորվել էինք: Մանկավարժներ էինք եղբայրներով Աբխազիայի տարբեր հայկական դպրոցներում… Չէ, քաղաք չէինք, ու հորս սրտով էր դա, գյուղերում էինք, հիմնականում Աբխազիայի Ծեբելդա գյուղում:
Աբխազիայում այլևս հնարավոր չէր խոշտանգումների, մահի ու սովի դեմն առնել: Տանկ, ռումբ, մահ, կործանում, արյուն, ավեր, թալան…
Ո՛չ չափանիշ կար, ո՛չ խիղճ, ո՛չ օրենք, ամեն հարց լուծվում էր սրի ու հրի լեզվով… Տներում համարյա չէինք գիշերում… Մայիս, կարմիր ամիս, բարո՜վ եկար մեզ համար…
1993 թ. մայիսն էր, չորանոցիս կտուրում էի գիշերել այդ օրը: Առավոտ ծեգին ասեղի նման սիրտս ու ականջներս ծակոտեցին հորս տան կողմից լսվող աղերսաձայն օգնության կանչերը, որ ուղեկցվում էին կրակոցներով ու կանացի աղեկտուր ձայներով… Քարացել էի, երբ ընկալող զգայարաններս սիրտս մխրճեցին մորս ու քույրերիս աղեկտուր ու անօգնական ճիչերը:
Թե ինչպես էի չորանոցի կտուրից ներքև թռել, չեմ հիշում, վազում էի կիսամերկ, վազում էի դեպի հարազատ ճիչերն ու սիրտ սպանող կրակոցները, վազում էի, որ վայրկյան առաջ հասնեի: Առաջին անգամ էի զգում, թե ինչպես է սիրտն իմ մարմնիցս առաջ ընկնում, շա՜տ ու շա՜տ առաջ…
Մինչև հորս տուն հինգ-վեց հարյուր մետր կլիներ, ձգտում էի վայրկյան առաջ հասնել հարազատներիս մոտ:
Տանկ կար կանգնած հորս դռանը, լաց ու կոծ, քաշքշուկ էր սկսվել, մի յոթ-ութ բարբարոսներ, մինչև ատամները զինված, եկել էին հերթական ավարի ու թալանի հետևից… Բարբարոսները շարք էին կանգնեցրել հարազատներիս, հրազենի կոթերով հարվածում էին ալեզարդ հորս ու եղբայրներիս` պահանջելով փող, ոսկի… Նրանցից երկուսն արդեն հասցրել էին գոմից դուրս քաշել անասուններին… տագնապած կաղկանձում էր մեր շնիկը` Քուչին:
Նման դեպքերում կանխազգալով վտանգը` հարևանները սովորաբար իրենց տներից դուրս չէին գալիս, բոլորն էլ անզեն էին, ոչնչով օգնել չէին կարող, կամ առավել վատթարը` հնարավոր էր, որ իրենք էլ տուժեին…
Իմ հայտնվելը սաստկացրեց մորս ու քույրերիս հեծկլտոցները… Լացակումած դեպի ինձ վազեցին քրոջս մանկահասակ երեխաները` «Քեռի՜, քեռի՜ե կանչելով, սիրտս տակնուվրա էր լինում, չհասցրի գրկել փոքրիկ հարազատներիս, երբ թիկունքիս զգացի բութ հարված ու հայտնվեցի հարազատներիս շարքերում: Հետո, վայնասունը կասեցնելու համար, գետնին ու օդում դղրդացին հրազենները. ահավոր էր պահը ու աննկարագրելի… Մազից էր կախված հորս գերդաստանի լինել-չլինելը:
Հիշում եմ, օրը նոր էր բացվում, մայիսյան տաք ու պայծառ օր էր լինելու, բայց սև ամպ էր չոքել մեր դռանը: Համարյա ուշակորույս, արցունքախեղդ աչքերով Աստված էր աղերսում մայրս, գոնե ողջ մնայինք, իսկ բարբարոսները իրենց սև գործով էին զբաղված, թալանում էին անասուն, գորգ, մեքենա, կահույք, ունեցվածք, ինչ կարող էին և ինչքան կարող էին… Վերջապես հռնդյունով շարժվեց «ավարի քարավանըե դեպի վեր` Սվանեթիայի կողմերը…
Տիրեց քար լռություն, փա՜ռք Աստծո, որ ողջ էինք բոլորս: Բարբարոսները ոտքից վիրավորել էին փոքր եղբորս, արյունը թափվում էր ձախ ծունկն ի վար: Ուշքի գալով` քույրերս կապկպում էին եղբորս վերքը, երբ արդեն սարսափահար դուրս թափվեցին հարևանները. եկել էին քաջալերելու, ավելի շատ մխիթարելու մեզ, որ դեռ լավ էինք պրծել… Մայիս էր, ու արևը նոր էր ծագում, և ինձ թվում էր, թե այն ոչ թե լուսաբաց արարեց, այլ` մայրամուտ…
Սա առաջին դեպքը չէր գյուղում ու վերջինն էլ չէր լինելու, այլևս անկարող էինք, անհնար էր այդպես շարունակել, դեռ օրեր կգային առավել մահասարսուռ:
Բոլորս էլ երկյուղով ու անհամբեր սպասում էինք հորս խոսքին: Նա վերջապես ասաց. «Պատրաստվե՛ք, վաղը…ե, արդեն ամեն ինչ պարզ էր ու որոշված, ինչքան էլ արյունալի ու վտանգավոր լինեին դեպի հայրենի եզերք տանող ճանապարհները… Իսկ դրսում մայիս էր, անհրապույր մի մայիս, բարկ ու վառոդահոտ…
Մայիս էր նաև այն խենթուկ ու կարմիր հորթուկի անունը, որ չէր ենթարկվել թալանչիների «կամքինե, տրճիկ էր տվել ու փախել սարը… Կապկպել էինք արդեն ճամպրուկները, հիմնականում մի երկու զույգ հագուստ ու մի քանի կտոր էլ անկողին, որ հնարավոր լիներ ձեռքով տեղափոխել… Վերջին անգամ էինք գիշերելու մեր հարազատ օջախներում, մնաս բարովի գիշերը… Ո՞վ նյութեց այս դավն ու ցավը մեր գլխին, ո՞վ մեզ դարձրեց բնավեր…
Ինչքա՜ն դժվար էր իրիկնանում այդ օրը, մայրս ու քույրերս մի քանի օրվա պաշար էին պատրաստում: Հետներս նույնիսկ գրկանոց երեխա ունեինք, դժվար ճանապարհ էր լինելու, անորոշ, լի ահի ու մահի անասելի սարսափներով…
Այսօրվա պես հիշում եմ. հայրս այդ երեկո, դռան շեմին նստած, քիչ գինովցած, հայացքը սևեռած ինչ-որ կետի, դառը ժպտում էր. չէինք համարձակվում խոսեցնել, ով իմանար՝ ինչ էր մտածում…
Իսկ ի՞նչ կար մտածելու. ամեն ինչ արդեն որոշված էր, անելիք չկար, միակ հարցը Մայիս անունով մեր այն հորթուկն էր, որ հրաշքով փախել էր և այժմ հանգիստ արածում էր…
Ինչո՞ւ չէր առաջարկում հայրս, որ մորթեինք, չնայած որ արդեն քանիցս թախանձագին խնդրել էինք, որ թույլ տար… չէ՞ որ շատվոր էինք, իսկ ճանապարհներին, Աստված գիտեր, քանի անքուն օրեր պիտի լուսացնեինք, ով իմանար ինչ էր մեզ սպասվում գաղթի ճանապարհին, իսկ հորթը ձի կամ ջորի չէր, որ բեռ բարձեինք կամ երեխաներին նստեցնեինք… Ի՞նչ կար հորս մտքին, Տե՛ր Աստված… Գիշերն անհանգիստ լուսացրինք, այլևս աչքներիս ոչ մի բան չէր երևում, միայն թե ողջ մնայինք, որ երեխաներին ողջ ու առողջ դուրս հանեինք պատերազմական գոտուց, հետո թեկուզ գրողի ծոցը գնայինք ապաստան փնտրելու, չէ՞ որ մեզ ոչ մի տեղ ոչ ոք էլ չէր սպասում…
Լուսաբացին արթնացանք հորս զգաստացնող ձայնից` պետք էր պարարտացնել նորածիլ եգիպտացորենի դաշտը, բուկլիցը անել… Թե էլ ինչո՞ւ և ո՞ւմ համար, ոչինչ չէինք հասկանում…Ահա թե ինչու վաղ առավոտ ծեգին հայրս պարանը գցել էր Մայիսի պարանոցին, տարել էր ով գիտի ուր, ու հորթը փոխանակել մի քանի պարկ պարարտանյութի (սելիտրայի) հետ ու բերել… Հորս այլևս առարկելը անիմաստ էր, վերցրինք թորխերը ու մեկ մարդու պես լցվեցինք եգիպտացորենի դաշտը… Արդեն թզաչափ էին կանաչին տվող եգիպտացորենի ցողունները… Բնությունը հասցրել էր իր թավշյա կանաչը հագցնել սար ու դաշտերին…
Մի քանի ժամից ավարտեցինք գործը ու բռնեցինք գաղթի դժվար ու տանջալից ճանապարհը… Ճանապարհին միայն մենք չէինք, մեզ հետ կային թալանված, խոշտանգված, հալածված խումբ-խումբ հայեր ու էլի շատ այլ ազգերի ներկայացուցիչներ:
Ուրախությանը չափ չկար, երբ, վերջապես, շաբաթներ տևող մեր բազմաչարչար ճամփորդությունից հետո ուժասպառ, բայց ողջ ու առողջ հատեցինք Հայաստանի սահմանը… Արցունքախառն աչքերով գրկախառնվում էինք արդեն հայրենի հողի վրա, ու մարդ չէր հասկանում, դրանք տրտմությա՞ն, թե՞ ուրախության արցունքներ էին… Երբ մի առիթով հիշեցրի հորս Ծեբելդայի այն եգիպտացորենի նորածիլ դաշտի պատմությունը, հայրս ժպտաց թավ բեղերի տակ, հետո թե. «Ա՛յ որդի, հացը հաց է մնում, հացն աշխարհի խիղճն ու բարությունն է, ում էլ հասնի, թող Աստված էլ իմ բալեքին հասնի…ե… Չիմացանք, արդյոք ո՞ւմ բաժին հասավ մեր այն դաշտի հացը, օրհնե՞ց արդյոք, և օրհնանքն այն հասա՞վ երկնային դրախտին այնքա՜ն վաղ արժանացած բազմաչարչար, խեղճ ու հպարտ իմ հորը…