ԳՐԱԿԱՆԱԳԵՏՆԵՐԸ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ. ԿԼՈՐ ՍԵՂԱՆ

Կարինե Խոդիկյան – Որն է գրաքննադատության թիվ 1 նպատակը, խնդիրը, թիրախը այսօրվա, ժամանակակից իրականության մեջ:

Աելիտա Դոլուխանյան – Քննադատությունը միշտ էլ կարևոր է եղել: Պատահական չէ, որ հասարակության զարգացմանը զուգահեռ բարդացել է գրաքննադատության դերը: Մեր ժամանակներում գրաքննադատն այսօր ոչ միայն հայկական, այլև համաշխարհային գրականության խոր գիտակ պետք է լինի, կարողանա աշխարհաքաղաքացիական առաջընթացի մեջ տեսնել հայ գրականությունը և նաև գրաքննադատությունը: Կարևորում եմ մասնագիտական խորիմացությունը և պատասխանատու հայտարարեմ, օգտվելով պատեհ առիթից. օրինակ՝ հին գրականությամբ պիտի զբաղվեն նրանք, ովքեր տարիներ ի վեր Մատենադարանում ձեռագրերից կազմել են նյութեր, հրատարակել են ակադեմիական հրատարակություններ. սիրողական մոտեցումը պետք է մերժվի: Մեզանում գրաքննադատությունը ընթացել է երկու ուղղությամբ` կամ դիֆերամբներ են գրում, կամ «թույն են թափումե: Չեմ ընդունում երկու ծայրահեղությունն էլ: Ի դեպ, եթե մեկի մասին չես գրում, չես գովում, այդ մեկը պիտի հասկանա քո լռությունն ու ճիշտ մեկնաբանի…

Կարինե Խոդիկյան – Չես գովում, բայց անտեսո՞ւմ ես…

Ա. Դոլուխանյան – Չես անտեսում, եթե ինչ–որ բան նկատում էլ ես, թույնով չես ասում: Այդ թույնը շատ սխալ բան է, դա վերածվում է անձնական հարցի:

Արքմենիկ Նիկողոսյան – Ուզում եմ կարևորել տկն Դոլուխանյանի սկզբնախոսքում «մեր ժամանակներումե արտահայտությունը, բայց կուզեմ մի փոքր այլ դիտանկյունից նայել այդ երևույթին: Ինչո՞ւ մեր ժամանակներում: Որովհետև, իմ խորին համոզմամբ, ավանդական թիրախը, նպատակը, որ միշտ դրվել է գրաքննադատության հիմքում, մանավանդ, մեր ժամանակներում, կարելի է ասել՝ հիմնավորապես փոխվել է: Որովհետև գրականությունը այսօր եթե ընթացիկ պրոցեսների իմաստով ենք գնահատում, ցավոք, այնքան էլ չի կախված գրաքննադատությունից: Դրանում և՛ գրաքննադատների մեղքի բաժինն եմ  տեսնում, մյուս կողմից՝ ամենամեծ մեղքի բաժինը հենց իրենց` գրողներինն է, որովհետև մեր ժամանակները կարծես թե հոգեբանական տեսանկյունից լիարժեքորեն բացահայտեցին, թե ինչ է գրողների ուզածը ի վերջո գիտությունից, որն ուսումնասիրում է իրենց ստեղծածը: Սոցիալական տարբեր կայքերը ցույց տվեցին, որ գրողների ուզածը ընդամենը ասված խոսք է, բարձր հնչեցվող խոսք և հանրային ինչ–որ մեծ լսարանի առջև անպայման հնչեցվող խոսք, որովհետև կոնկրետ այն բարձր նպատակով իրացվող գրաքննադատությունը, որն իր առջև դնում է ավանդական թիրախներ, այսինքն՝ բացահայտել գրական ընթացքի օրինաչափությունները, վերլուծել տարբեր գրողների ոճական, ժանրային նորարարությունները կամ ձախողումները այդ ասպարեզում, գրողներին չի հետաքրքրում, և անխուսափելիորեն այդ ամենը հասնում է բանավեճի, բանակռվի և անձնականացման:

Կարինե Խոդիկյան – Գրաքննադատության վերաբերմունքը ժամանակակից գրականությանը՝ ձեզ բավարարո՞ւմ է:

Ա. Նիկողոսյան – Իմ կարծիքով, լավագույն գրաքննադատների (ովքեր պրոֆեսիոնալ ձևով են զբաղվում ժամանակակից գրականությամբ) ստեղծած գրաքննադատական ժառանգությունը 1991 թվականից մինչև այսօր, ստեղծել է մեր ժամանակակից գրականության մասին գրեթե ամբողջական պատկերացում: Իհարկե, կան ուղղություններ, հոսանքներ, մասնավորեցումներ, որոնք կարիք ունեն ավելի խոր քննության, բայց, այնուամենայնիվ, պատկերն ամբողջական է: Ինչո՞ւ չունենք այն տպավորությունը, որ պատկերն ամբողջական է, որովհետև գրաքննադատության ստեղծածը երբեք կամ գրեթե երբեք, տարբեր պատճառներով, չի վերածվել երկխոսության: Գրաքննադատը ստեղծել է իր գիրը, այդ գիրը չի վերածվել երկխոսության, այդ մասին չի խոսվել, դրա շուրջ բանավեճեր չեն եղել: Ցավալի է, բայց Հայաստանում գրաքննադատությունը ընթերցում են նեղ մասնագիտական շրջանակները, պրոֆեսիոնալները և այն գրողները, որոնց մասին տվյալ հրապարակման մեջ կա անդրադարձ: Դա էլ բերում է նորմալ շղթայի խզման և անգամ լավագույն քննադատների նյութերը հետաքրքիր են սոսկ այն գրողին, ում մասին են: Մենք չունենք այդ կուլտուրան՝ գրաքննադատությանը վերաբերել ընդհանրապես գրականության մասին խոսքի:

Զավեն Ավետիսյան – Գրաքննադատության ուշադրության ասպարեզը բավական լայն է: Գրականագիտություն և գեղարվեստական գրականություն: Մենք չենք հասցնում այդ մեծ շրջանակներում գործել: Ես, իհարկե, հոդվածներ գրում եմ, բայց վերջին ժամանակներս՝ ոչ: Գրաքննադատը հնարավորություն պիտի ունենա աշխատելու: Այդ հնարավորությունները մեզ համար բացառված են: Գրաքննադատը նախ և առաջ պետք է շատ լավ գրականագետ լինի: Առանց գրականագիտության մեջ խորանալու շատ դժվար է գրել նորմալ հոդված: Ես անձամբ շատ եմ դժվարանում, երբ սկսում եմ գրել մի հոդված: Այսօրվա մամուլին հետևելով` մշակութային բանաստեղծական հոսքը շատ շատ է: Եվ դրա համար էլ ինչքան կարդում եմ, տեսնում եմ, որ բանաստեղծության նկատմամբ վերջերս բավական անտարբերություն է առաջ եկել: Այդ բանաստեղծությունները թույլ են: Մենք ունեինք բանաստեղծներ, օրինակ՝ Հ. Էդոյանը, որոնք գտել էին ճանապարհը նոր պոեզիայում: Հիմա այս ջահելները փորձել են հետևել այդ ուղղությանը և չի հաջողվում: Քննադատությամբ վերջերս չեմ զբաղվում, վերջին մեկուկես տարվա ընթացքում 4–5 հոդված գրել եմ, բայց հիմա որոշել եմ մի շատ կարևոր գործ անել: Պիտի զբաղվել գրաքննադատությամբ, և վերջ:

Սամվել Կոսյան –   Բայց ո՞վ պիտի զբաղվի գրաքննադատությամբ: Ես չեմ ընդունում այն փաստը, որ գրաքննադատը գրողից ավելի թույլ է իր ինտելեկտով, իր ներուժով:

Զ. Ավետիսյան – Դրա համար եմ ասում, որ գրաքննադատը նախևառաջ պիտի լինի գրականագետ, փորձ ունեցող գրականագետ:

Ա. Նիկողոսյան – Իմ խոսքում շեշտեցի՝ լավագույն գրաքննադատները, որովհետև ամեն մի դոկտոր, թեկնածուական պաշտպանած դեռ գրականագետ չէ, քննադատ չէ, և ամեն մի չափած–ձևված, թխած հոդված, անգամ «ԳԹե–ում տպագրված հեղինակն էլ գրաքննադատ չէ: Լավագույն գրականագետը չի զիջում գրողին` տեսական պատրաստվածության իմաստով: Իսկ որոշ գրաքննադատների մասին չխոսենք…

Արմեն Ավանեսյան – Ես ուզում եմ ժամանակակից քննդատություն և ժամանակակից գրականություն բաժանումը մի քիչ արհեստական համարենք, ինչ իմաստո՞վ, որ այսօր ստեղծվող քննադատությունը գրականության ընթացքի մի մասն է, գալիս և լրացնում է գրականությանը: Այդ բաժանումը իրականում չպիտի լինի: Այսօր երբ գրողներն իրենք պահանջներ են դնում գրաքննադատի առջև, կուզենայի, որ գրողները մի քիչ նայեն գրականության պատմությանը և մի քիչ ինքնաքննադատություն ունենան իրենց նկատմամբ: Այդ ինքնաքննադատությունը կօգնի գրողին ստեղծագործական պրոցեսում, ինչպես նաև կօգնի քննադատական դաշտը ամբողջացնելուն: Այսօր երբեմն գրողը գրում է գրողի մասին. դա զուտ խոսք է, գիտական չէ, այնինչ գրողը պետք է նաև պատրաստված լինի և ինքն իր կամ գրչընկերոջ գրածը փորձի տեսականորեն հիմնավորել: Քննադատությունը գրական ընթացքի մի մասն է, և այսօր, լավ կլիներ, որ քննադատի միակ զբաղմունքը լիներ գրաքննադատությունը: Ստացվում է այնպես, որ այսօրվա քննադատը բազմազբաղ է և միշտ չէ, որ կարողանում է արձագանքել գրական ընթացքին:

Ա. Նիկողոսյան – Ես համաձայնում եմ Արմենի հետ, իհարկե, լավ կլիներ ունենայինք այնպիսի քննադատներ, ովքեր դրանով հաց կվաստակեին: Բայց երբ նայում ենք գրականության պատմությանը, ոչ մի հայտնի քննադատ` Աղբալյան, Սուրխաթյան, երբեք չեն ապրել քննադատությամբ: Կրկնում եմ, երկխոսություն չկա այսօր: Եթե լիներ երկխոսությունը, չէինք նայի սոցիալական վիճակին ու նաև՝ քանի տեղ ենք աշխատում:

Ա. Ավանեսյան – Շատ կարևոր է գրաքննադատության դերն այսօր, և իրեն զգացնել է տալիս բանավեճերի բացակայությունը: Վիճաբանությունը և բանավեճը պիտի հստակորեն տարանջատել: Եթե բանավիճող կողմերից մեկը պատրաստ չէ, դիմում է անձնականացման, որը բանավեճի նյութ չէ: Կարծում եմ, լուրջ բանավեճի նյութ արդեն իսկ հասունացել է, մանավանդ, որ այսօր գրական դաշտում, գրականագիտության և գրաքննադատության մեջ, և նաև գրողների մեջ երեք սերունդներն էլ ակտիվ են` թե՛ ավագները, թե՛ միջին սերունդը, և թե՛ երիտասարդները:

Ժենյա Քալանթարյան – Ուզում եմ կարևորել այս կլոր սեղանի գաղափարը,որը հնարավորություն է տալիս միմյանց լսելու, կարծիքներ փոխանակելու, բանավիճելու և սեփական տեսակետի ճշմարտացիությունը ստուգելու:Թեև հիմա ոևրէ միտք հաստատելու համար շատ մոդայիկ է եվրոպական տեսաբանների հիշատակումը, բայց  ես ուզում եմ  այս պարագայում ռուս գրողներից և քննադատներից երկու միտք հիշել: Բելինսկին ասում էր. «Քննադատությունը գրականության ինքնագիտակցությունն էե, իսկ Ալեքսեյ Տոլստոյը «Քննադատությունը գրականության ծանրաբեռնված ուղեղն էե: Եթե այս տեսանկյունից նայենք, այսօր քննադատությունը խիստ անհրաժեշտ է այդ ինքնագիտակցության համար, որ գրականությունը ճանաչի ինքն իրեն, որպեսզի գրականությունը դառնա ճանաչելի ընթացք, ճանաչելի պրոցես: Քննադատները պետք է զգոն դիրքերում լինեն ժամանակակից գրականությունը ճանաչել տալու հնարավորություն ստեղծելու իմաստով, բայց այստեղ մի հակասություն է առաջանում հասարակական պահանջարկի և քննադատության միջև: Հասարակության մեջ ավելի ընդունելի են ոչ այնքան գիտական ու տեսական չափանիշներով ստեղծվող քննադատությունները, որքան ավելի հուզական գնահատականները, ճառերը, ավելի հրապարակախոսական բնույթի հոդվածները, որոնք ոչ միայն գրողները, այլև հասարակությունը ավելի հեշտ ընկալում–ընդունում է, բայց լուրջ հոդվածներ կա՛մ չեն կարդում, կա՛մ բանի տեղ չեն դնում, կա՛մ էլ ինչ–որ փնտրում են՝ չեն գտնում: Այսօրվա քննադատները, հատկապես երիտասարդ սերունդը, շատ լավ ուղեկցում է երիտասարդ գրողներին: Նկատում եմ ուրախալի պրոցես այն առումով, որ երիտասարդ գրողներն իրենց կողքին ունեն երիտասարդ քննադատներ: Սերունդն այս իմաստով ամբողջական է: Արքմենիկ Նիկողոսյանը, Արմեն Ավանեսյանը, Հայկ Համբարձումյանը, Վահրամ Դանիելյանը, Ալվարդ Սեմիրջյանը և ուրիշներ հենց իրենց սերնդի գրողների հետ աճում և բարձրանում են, և դա ուրախալի պրոցես է:

Կարինե Խոդիկյան – Ես մի այսպիսի վիճակագրություն անեմ: 60–ական թվականների գրականությունը ինչ–որ չափով ունեցավ իր ուղեկիցը` Ալեքսանդր Թոփչյանը: Երիտասարդներն էլ ունեն իրենց «պահապան հրեշտակներըե: Հետաքրքիր է, որ ցանկացած բանավեճ, քննարկում, կամ մեր լիանիստերում հիմնական դժգոհողը միջին սերունդն է: Չե՞ք կարծում, որ այդ վիրավորվածության պատճառը այն էր, որ եղավ մի ժամանակաշրջան, երբ գրաքննադատությունը կարծես ետ քաշվեց և այդ միջին սերունդը, որ այսօր մոտենում է 60–ին, մնաց ինչ–որ չափով անտեսված: Եվ այսօր խոսում է այդ վիրավորվածությունը:

Ժ. Քալանթարյան – Համաձայն եմ ձեր մտքի հետ, որովհետև սերունդների միջև խզում առաջացավ, որը կարծես օրինաչափություն է դառնում: Սովորաբար գրականության պատմության մեջ էլ այդ երևույթը կա: Ուժեղ գրական սերունդն իր ետևից եկողին թողնում է ստվերի մեջ: Նույնն էլ նկատվում է նաև քննադատության մեջ: Օրինակ՝ 40–ական թվականներին ասպարեզ իջած մեր նշանավոր բանաստեղծներ Սևակը, Սահյանը և մյուսները, իրենց ետևից եկող գրողներին ինչ–որ չափով թողեցին ստվերում: Նույնը նկատվեց նաև այն ժամանակ <<երիտասարդական պոեզիայի>> ներկայացուցիչների , շուրջը  ստեղծված և երկար տևեց  բանավեճի պատճառով, և նրանցից հետո գրական ասպարեզ իջած սերունդն էլ մնաց ստվերում: Այս հանգամանքը կարծես դառնում է օրինաչափ: Այդ խզումն,  իհարկե, պարտադիր  չէ,մանավանդ այսօր եթե  դա ինչ–որ չափով նկատվում է, ապա դա պայմանավորված է առաջին հերթին հասարակարգի և մարդկանց  աշխարհայացքի,մտածողության որակի փոփոխությամբ: Եվս մի հանգամանք. քննադատությունը չի կարողանում լիարժեք կերպով արձագանքել գրականությանը, պատճառը ոչ միայն այդ խզումն է, ոչ միայն սոցիալական խնդիրներն են կամ զբաղվածությունը: Հիմա չափազանց մեծ թվով գրականություն է հրատարակվում,  նաև՝ հարուստ թարգմանական գրականություն, ինքնուրույն հրատարակվող գրքեր… հնարավոր չէ ընդգրկել այդքանը, իսկ եթե մասնակի ես ընդգրկում՝ գրականության ամբողջական պրոցեսը մնում է ուշադրությունից դուրս:

Ա. Նիկողոսյան – Խզման իմաստով համաձայն եմ տիկին Քալանթարյանի հետ: Գրականության պատմությունն էլ բազմաթիվ օրինակներ տվել է, օրինակ՝ Զորայր Խալափյանը Հրանտ Մաթևոսյանի ֆոնի վրա, ցավոք, իր արժանին չստացավ: Արևմտահայ իրականության մեջ Մեծարենցի, Վարուժանի, Զոհրապի ֆոնին Ղևոնդ Մելոյանը, որ տաղանդավոր մարդ էր, ընդհանրապես չերևաց: Կա նաև մի ուրիշ պատճառ: Իմ կարծիքով, խոսքը ոչ միայն խզվածության, այլև գրականության հանգստության մասին է, որովհետև ինչ–որ մի սերնդի վրա էլ տաղանդի, արժեքների իմաստով գրականությունը հանգստանում է:

Կ. Խոդիկյան – Ասվածից հետևո՞ւմ է, որ միջին սերունդը ստեղծեց «միջինացվածե  գրականություն, որը չարժանացավ գրաքննադատության ուշադրությանը:

Ա. Նիկողոսյան – Երբ նայում ես՝ բազմաթիվ անդրադարձներ, գրախոսություններ կան, բայց  երբ գրականությունը սկսում ես վերլուծել օրինաչափությունների դիտանկյունից, արժեքային մասնավորություններ ես վերլուծում, ահա գրողների այդ սերունդը` որոշակի խումբ, չի դիմանում այդ չափանիշներին և, բնականաբար, դուրս է մնում:  Իրենք եկել են ուժեղ սերնդից հետո, չեն կարողացել բարձրանալ այդքան և իրենցից հետո եկել է ավելի ուժեղ սերունդ: Լիանիստում բողոքում էին իրենց անունների բացակայության համար: Եթե  այստեղ գրաքննադատությունը մեղք ունի, մեղքը հետևյալն է` ժամանակին այդ մարդկանց չեն ասել, որ դուք պոետ չեք:

Սամվել Կոսյան – Ես համաձայն եմ, որ գրական պրոցեսների մեջ հնարավոր են խզումները, բայց դրանք ինչքանո՞վ են գրականագիտությանը, գրաքննադատությանը հատուկ: Կարող է գրականության մեջ խզում լինի, բայց գրականագիտությունը պիտի շեշտի, հիշեցնի, առաջ քաշի, որ այդ խզումը կա:

Ժ. Քալանթարյան – Երբ խոսում էի 60–ականների սերնդի երիտասարդ բանաստեղծների և նրանցից առաջ բանաստեղծական սերնդի մասին, նրանք սերնդային նկարագիր ունեին, իսկ նրանցից հետո եկողները անհատ ստեղծագործողներ էին: Օրինակ՝ Հ. Էդոյանը, Հովհ. Գրիգորյանը և այդ սերնդի ուրիշ ներկայացուցիչներ կարծես ունեին բանաստեղծության միասնական կողմնորոշում, նրանք սերնդի գիտակցություն բերեցին: Իսկ նրանցից հետո եկող բանաստեղծներն այդպիսի հավաքական սերնդային գիտակցություն չունեին:

Ա. Դոլուխանյան – Շատ լավ իմանալով հատկապես հայ գրականության ընթացքը` սկսած 5–րդ դարից, զարմանալի չէ: Մշտապես չի կարող հանկարծ ուժեղ գրողների խումբ հայտնվել, դա կանոնավոր ընթացք է, իրենք թող չնեղանա: Ուրեմն՝ իրենք Սևակ ու Սահյան չեն եղել:

Զավեն Ավետիսյան – Քննադատությունը գրականություն չի ստեղծում՝ Թումանյանի խոսքն է: Գրողները եթե լավ գործեր են ստեղծում, իրենց հետ արդեն այդ քննադատությունը բերում են: Հիմա բանաստեղծություններ եմ կարդում, զգում եմ, որ իմաստ չունի դրանց մասին բան գրել: Ամեն մի սերունդ պիտի ունենա իր քննադատը: Ժամանակակից սերնդին առանձնապես չեմ հասկանում, կամ ինձ դուր չի գալիս, տարիքային տարբերություն կա, նրանց հետաքրքրությունների շրջանակը ուրիշ է, իմը ուրիշ է: Քննադատը պարտավոր չէ բոլորի մասին գրել: Ասեմ, որ վատ գրքերն էլ իրենց հետ բերում են քննադատություն: Եթե կարդում ես և զգում ես, որ մեջը բան չկա, այդ գիրքն արդեն իր մեջ քննադատություն ունի: Ընթերցողը կարդում ու գցում է մի կողմ, դա արդեն քննադատություն է:

Ա. Ավանեսյան – Ես կարծում եմ, որ խզվածությունը այդքան էլ խզվածություն չէ, ուղղակի ժամանակի և համակարգման դեռևս որոշ փուլ պետք է անցնի: Այսօր արձագանքում ենք, որովհետև գրապատմական հստակ անցում կա՝ դեռ 60–ականները պիտի մարսվեն, դառնան գրականության պատմություն, և հետո անցնենք հաջորդ փուլին:

Կարինե Խոդիկյան – Բայց 60–ականները հենց այդ ժամանակ կարծես թե մարսվեցին:

Ա. Ավանեսյան – 60–ականները 60–ականներին գրականություն էին ստեղծում, իսկ անկախությունից հետո նրանց գրականությունը լրիվ այլափոխվեց: Նրանք նախ և առաջ դարձան գրականության անմիջական ակտիվիստները, նրանք էին հիմնականում առաջադեմ գրողները, բանաստեղծները և այդ իմաստով կարծես մի փուլ էր մինչև 2000 թվականը: Այդ գրողները երկու փուլով արդեն ամփոփվել են: Օրինակ` Վահագն Գրիգորյանի ստեղծագործությունը ևս երկու փուլով ընթացավ, Զորայր Խալափյանը՝ երկու փուլ ամբողջացրեց: Այսինքն՝ սա նաև կապված էր որոշակի հասարակական–քաղաքական փոփոխություններով, և այդ իմաստով կարելի է ասել՝ դեռ «90–ականների 60–ականներըե որոշակի ամփոփվում են և գրապատմական երևույթ են դառնում: Այդ պատճառով կարծես թե ժամանակ ու տարածք չմնաց 80–ական թվականներին գրականություն մուտք գործած գրողների համար: Չնայած, արդեն այսօր գրական դաշտում ավելի ակտիվ են 70–80–ականներին մուտք գործած գրողները, և գրականագիտությունն էլ հենց նրանց է հիմնականում արձագանքում:

Ա. Նիկողոսյան – Ցավոք, այդ փուլում պակասող հոդվածներն ավելի շատ են եղել, քան այլ փուլերում:

Ա. Ավանեսյան – Բանավիճեմ Ա. Նիկողոսյանի հետ: Մի ճանապարհը անցան խմբով, հեշտ, մեկը մյուսին թև ու թիկունք լինելով, և սերունդը կարողացավ հաղթահարել, իսկ այսօր կան անհատապես ավելի օժտված մարդիկ, ովքեր միայնակ, առանձին, անհատապես են զարգանում, անհատը փորձում է ինքն իր ճանապարհը հաղթահարել և միայնակ ճանապարհը հաղթահարելու խնդիր գոյություն ունի:

Սամվել Կոսյան – Ինձ թվում է, որ մեր քննադատների թերություններից մեկն էլ այն է, որ նրանք երբեմն  տրվում են նորաձևությանը. եթե մի  անուն է շրջանառվում, բոլորն սկսում են լույսի շուրջը պտտվող թիթեռների պես նրանից հեռու չգնալ: Նրանք չեն օգտագործւմ իրենց սխալվելու իրավունքը: Ի՞նչ է նշանակում սխալվելու իրավունք. որ ի՛նքը հայտնաբերի մեկին էդ մոդայիկ շարժման մեջ, թեկուզ և սխալվի: Երբեմն վախենում են սխալվելուց մեր քննադատները: Ասենք՝ մի լավ գրող կա, բայց քանի որ նրա անունը չի շրջանառվում, քննադատը վախենում է նրա մասին խոսել, նրա գրականությունը շրջանառել: Ինձ թվում է, այսօր քննադատների ամենաթույլ կողմերից մեկը սա է:

Ա. Նիկողոսյան – Երկրորդ իմաստով համաձայն եմ Սամվել Կոսյանի հետ: Ժամանակին Զավեն Ավետիսյանն էլ իր հարցազրույցներից մեկում ասաց, որ հաճախ շատ ավելի անողոք ենք տաղանդավորների և ավելի ներողամիտ՝ անտաղանդների հանդեպ: Իսկապես, դա կա: Այստեղ նաև հոգեբանական պահ կա. փորձված քննադատների դեպքում դա աններելի է, իսկ երիտասարդների համար, որ նոր են մտնում գրական ասպարեզ և ուզում են  նշանավոր անունների հետ իրենց կապել հայտնի դառնալու համար՝ սա բնական հոգեբանական երևույթ է: Բայց համամիտ չեմ Ս. Կոսյանի հետ այն իմաստով, որ երբ մի անուն կա՝ թիթեռնիկների պես նրա շուրջը հավաքվում են գրաքննադատները:  Գրաքննադատությունը ինքն էլ զարգացող գիտություն է, և նրա զարգացման հեռանկարները բացվում են նաև ինքնատիպ գրողի շնորհիվ, որը բերում է նոր կառուցվածքներ, նոր ձևեր, նոր ոճեր: Գրաքննադատությունը անվան շուրջ  կենտրոնանալով, անընդհատ շրջանառելով, նաև ի՛նքն է առաջ գնում: Սա բնական երևույթ է, համաշխարհային, ռուսական գրականագիտության մեջ էլ կա:

Զ. Ավետիսյան – Սամվելը թիթեռնիկների օրինակն է բերում՝ լույսի շուրջը պտտվում են: Այդպես էլ պետք է լիներ: Եթե լույս է՝ շուրջն էլ պտտվում են: Դա օրինաչափ երևույթ է: Իսկ այն գրողին, ով ոչինչ չի ասում, ոչ թիթեռնիկ է մոտենում, ոչ էլ մարդ:

Սամվել Կոսյան – Բայց կա, չէ՞, որ լույս է, բայց թաքնված է: Քննադատությունը հենց նրա համար է, որ այդ թաքնված լույսը երևան հանի: Երևացող լույսը բոլորն էլ տեսնում են:

Ժ. Քալանթարյան – Ես հենց դա էի ուզում ասել: Եթե թիթեռնիկի պես պտտվում են, դա օրինաչափ է, բայց եթե անտեսված տաղանդներ կան, դա է վատը: Անտեսման մասին է խոսքը: Կան արժանավոր գրողներ, որոնք միշտ մնում են տեսադաշտից դուրս, դա է վատը: Իսկ երբ լույսի շուրջը պտտվում են, դա օրինաչափ է:

Ա. Նիկողոսյան – Ես չեմ ժխտոււմ, որ տարբեր պլենումային զեկուցումների, համագումարների ժամանակ, երբ հաշվետու ես լինում ու պարտադիր անուններ պիտի շեշտես, բացթողումներ լինում են: Չեմ ժխտում, որ շատ տաղանդավոր պոետներ կան, օրինակ՝ Ղևոնդը ապշելու տողեր ուներ, պատկերներ, այդպես էլ նրա մասին չգրվեց, չշրջանառվեց անունը: Բայց նաև գրաքննադատին պիտի հասկանանք: Երբ գրաքննադատի ստեղծածը դիտարկում ենք պրոցեսի մեջ: Պրոցես վերլուծող գրաքննադատություն, որն օրինաչափություններին է անդրադառնում: Այսպիսի բան կա գրականության մեջ՝ մարդը կարող է լինել շատ տաղանդավոր, անգամ ամենատաղանդավորը գրական ընթացքի մեջ, բայց գրական պրոցեսն ունի իր օրինաչափությունները, որոնց մեջ նա չի մտնում, պարզապես ինքը ստեղծում է հանճարեղ բան: Այսինքն՝ գրողների դժգոհությանը կարող եմ նաև հակադարձել այն իմաստով, որ գուցե դու ստեղծում ես շատ լավ բան, բայց դա գրական պրոցեսի տեսանկյունից էլ պիտի նայել, ի՞նչն է ակտուալ, ի՞նչ մասնավորություններ են առաջ մղում, ի վերջո, ի՞նչ խնդիրներ, թիրախներ ունի այսօր գրականությունը, դեպի ո՞ւր է գնում: Կարող են հանճարեղ գործ գրել, բայց լինել պրոցեսից դուրս:

Ա. Դոլուխանյան – Շատ խոտելի երևույթ է, երբ գրողն իր գիրքը տալիս  է քննադատին ու ստիպում, որ իր մասին գրվի: Այդ երևույթը պետք է վերացնել: Նույնիսկ հետապնդում են տարիներ ի վեր, անգամ սպառնում են… Գրաքննադատը պետք է գրի միայն այն գրողի գրքի մասին, որն իր հետ խոսել է, պիտի խոսի այն գրողի մասին, ում մասին ասելիք ունի: Ծրագրում եմ գրել Արմեն Մարտիրոսյանի մասին, բայց ոչ հոդված: Նրա բոլոր գործերը հավաքել եմ, բայց պետք է գոնե կես տարի կենտրոնանալու այդ թեմայի վրա և  գրականագիտական հիմնավորող մենագրություն գրելու համար: Բարձր եմ գնահատում նրան, Արմենը վերժամանակյա երևույթ է…

Ա. Նիկողոսյան – Մեղադրանքների և առավելությունների ֆոնին չմոռանանք մի շատ կարևոր բան՝ քննադատն  էլ ունի իր ոճամտածողությունը, իր նախասիրությունները: Եթե որևէ քննադատ չի գրում Արմեն Մարտիրոսյանի կամ մեկ այլ տաղանդավոր գրողի մասին, չի նշանակում, որ ժխտում է նրա տաղանդավոր լինելը: Հատկապես փոքր ժանրերի գրաքննադատության, մասնավորապես, գրախոսության, գրական դիմանկարի մեջ իր ոճը, ոճամտածողությունը, նախասիրությունները տվյալ պոետի ոճի և ոճամտածողության հետ չեն առնչվում և, սրանից եզրակացնել, թե դու չես գնահատում այդ գրողին՝ ճիշտ չէ: Չմոռանանք, որ քննադատն էլ ստեղծագործ երևույթ է:

Ժ. Քալանթարյան – Մենք որևէ գրողի չենք կարող ասել՝ դու ինչո՞ւ ես գրում այս թեմայով, չես գրում մյուս թեմայով: Դա նրա նախասիրությունն է, իր ցանկությունն է: Նույնն էլ քննադատը, նա նույնպես ստեղծագործող անհատ է, զուտ արձագանքող չէ: Նա ունի իր իդեալները, իր նախասիրությունները, կողմնորոշումը: Քննադատին պարտադրել, թե ինչո՞ւ այս գրողի կամ այս հարցի մասին չես գրում, ճիշտ չէ, նա առաջնորդվում է իր նախասիրությամբ, ինչպես գրողը:

Ա. Նիկողոսյան – Քննադատությունը համակարգ է և ձևավորվում է տարբեր, տարաճաշակ, տարանախասիրություն ունեցող քննադատների ընդհանուր աշխատանքի կամ գործունեության արդյունքում: Եվ Ժ. Քալանթարյանը իր ճաշակի և նախասիրությունների բերումով չի անդրադարձել որևէ տաղանդավոր  պոետի, նրան կանդրադառնա մյուսը, ում նախասիրություններին մոտ է, և արդյունքում կստացվի ամբողջական պատկերը, որովհետև անկախ այդ նախասիրություններից` մենք ամբողջական պատկեր ունենք: Հիմա ասում են՝ Արմեն Մարտիրոսյանի մասին չեն գրում, բայց եթե դիտարկում ենք գրաքննադատության վերջին 20–30 տարիների ստեղծածը, Ա. Մարտիրոսյանը այդ համապատկերում գնահատված, արժևորված է:

Ա. Ավանեսյան – Նաև ժամանակի գործոնը պիտի հաշվի առնել, որովհետև ինչքան ժամանակն անցնում է տվյալ ստեղծագործությունից ու տվյալ հեղինակից, այնքան ավելի հեշտանում է նրան անդրադառնալը: Իմ փորձով ասեմ՝ այսօր գրողի նման նաև գրկանագետն ու քննադատն է հայտնվում որոնողական ճանապարհին, նա էլ է որոնումների մեջ: Մանավանդ եթե պիտի անմիջապես արձագանքի, որովհետև վերցնում է ամբողջ դաշտը, իսկ այդ դաշտում քննադատը չի կարող արագ կողմնորոշվել և այդ  հեղեղի միջից ճշգրիտ հանգրվանի հասնել:

Ժ. Քալանթարյան – Բայց քննադատության դերը հենց այդ խառը հորձանքի մեջ իրական արժեքի գտնելն է:

Ա. Ավանեսյան – Հենց դա եմ ասում: Ես, օրինակ, երկվության մեջ եմ ընկնում: Գիրք կա, որ կարելի է արձագանքել, բայց տեսնում ես նաև թերությունները, հիմա չգիտես՝ արձագանքես, ոգևորե՞ս, թե՞ հակառակը:

Սամվել Կոսյան – Ասացինք, որ տարբեր գրքեր կան, տարբեր արժեքներ կան: Ուզում եմ պայմանականորեն ընդունենք, որ գրականությունը անտառ է, բայց մեր քննադատներից շատերը նկարագրում են 5 ծառ, 10 ծառ, բայց դրանք անտառ չեն: Որպեսզի անտառի պատկերը ամբողջական ընկալենք, այսինքն` մեր գրականության պատկերը ամբողջական ընկալենք, պետք է անդրադառնանք մյուս արժեքներին: Անտառը նաև թուփն է, խոտն է:

Ա. Նիկողոսյան – Անտառում ամեն ինչ չէ, որ արժեքավոր է: Բերեմ սուպերմարկետի օրինակը, այնտեղ կա թարմ և ժամկետանց մթերք: Պարզ է, թե ինչպիսին կլինի ընտրությունը: Գրականության տեսության մեջ կա մի նախադասություն, որը  պարբերաբար կրկնում եմ: «Ոչ գրականությունը չի կարող ունենալ օբյեկտիվ գործառությունե: Այսինքն՝ նրա մասին լավագույն անդրադարձը պարզապես լռությունն է:

Սամվել Կոսյան – Այդ դեպքում ո՞վ պիտի ինձ օգնի, որ ես հասկանամ` սա է թարմը:

Ա. Նիկողոսյան – Գրաքննադատությունը ժամկետները նշում է:

Զ. Ավետիսյան – Ես մերժում եմ Սամվելի տեսությունը: Գրականության մեջ էլ կան առանձին ծառեր, բոլորին չեն նկարագրում: Շիրվանզադեի մի երկով վերարտադրում են կամ արտացոլում են ամբողջ հասարակական կյանքը: Եթե անտառի մասին ես գրում, կարող ես մի ծառի մասին գրել, որովհետև ծառն ունի անտառի բոլոր հատկանիշները:

Սամվել Կոսյան – Այդ դեպքում, եթե մենք ունենք Նարեկացի, էլ ի՞նչ իմաստ ունի այլևս գրելը:

Ժ. Քալանթարյան – Մասամբ համաձայն եմ Կոսյանի հետ այն իմաստով, որ երբեմն,  այսպես ասենք՝ երկրորդական գրողների ստեղծածը մեծ արժեք չի ներկայացնում, բայց հետաքրքիր երևույթներ են նկատվում նրանց մոտ: Գուցե նրանք վարպետորեն չեն գրում, բայց որոշակի տենդեցներ, այնուամենայնիվ, նրանց մոտ էլ կան:Նրանց դերը թերևս գրական ընդհանուր մթնոլորտի և բազմազանության ստեղծումն է:

Սամվել Կոսյան – Եթե, այսպես կոչված՝ երկրորդական գրողները անտառում չլինեն, հումուսը չի լինի, որ ծառն աճի:

Ա. Դոլուխանյան – Կարծում եմ, մոռանում ենք գրողի և գրաքննադատի համար շատ կարևոր մի բան՝ ի վերուստ պետք է տրված լինի նրա այդ ջիղը: Դա պնդում եմ և՛ գրողի, և՛ քննադատի համար:

Ա. Նիկողոսյան – Եկեք քննադատներով ամրագրենք, որ քննադատությունը նրանց չի անտեսում, որովհետև գրախոսություններից, գրական դիմանկարներից, տարեկան տեսություններից զատ գրվում են նաև պրոբլեմային հոդվածներ, որոնց շրջանակում անդրադառնում են նաև նրանց, ովքեր առանձնացել են այդ մի պրոբլեմի շրջանակում: Եթե մենք ի մի բերենք այն, ինչ ստեղծել է գրաքննադատությունը, կտեսնենք, որ անտեսված ոչինչ չկա: Պարզապես գրողները կարող են բողոքել. «Ինչո՞ւ, մենք միայն այդ մի գո՞րծն էինք գրել, որ միայն այդ կտրվածքով են մեզ անդրադարձելե: Ընդհանրապես գրողները երբեմն ավելի շատ են ուզում, քան իրենք ստեղծել են:

Ա. Ավանեսյան – Օրինակը, կարծում եմ, ճիշտ չէր ընտրված: Անտառը համահարթեցման նման մի բան է: Անտառն ավելի շատ նույնատարր է, քան այսօրվա գրական դաշտը: Գրական դաշտում շերտավորումներն ավելի շատ են, և այդ իմաստով ժամանակակից հայ գրականության լանդշաֆտի կտրվածքները շատ–շատ են:

Կարինե Խոդիկյան – Բանաստեղծանակ յուրօրինակ հեղեղ է առաջացել վերջին քսանամյակում: Շատ են գրում, ով ասես չի գրում, ու երբ ոմանց գրածը այստեղ  /ԳԹ–ի խմբագրասենյակում/ հարցականի տակ ես դնում, հակադարձում են՝ ո՞րն է ժամանակակից պեժոեզիան, այս տարիներին գրվե՞լ են բանաստեղծություններ, որոնք ցանկացել ես մտապահել, անգիր անել…

Ժ.Քալանթարյան – Ժամանակակից բանաստեղծությունը անգիր անել հնարավոր չէ, որովհետև  եթե դասական բանաստեղծությունը մտքի ուղղակի շարունակականություն ուներ, ապա ժամանակակից բանաստեղծությունը ասոցիատիվ պատկերների վրա է հիմնված, որը հնարավոր չէ վերհիշել, որովհետև այդ զուգորդումները, որ կատարվում են ժամանակակից բանաստեղծության մեջ,շատ անհատական են, ընդհանրական տրամաբանության չեն ենթարկվում: Եվ հենց դրանով էլ որոշվում է տաղանդի տարբերակիչ  հատկանիշը: Այդ զուգորդումները պիտի ներքին կապով կապես, իսկ դա անգիր անելու համար դժվար է: Դա կարող ես նորից վերընթերցել, բայց ոչ անգիր անել:Իսկ գուցե  անցե՞լ է անգիր անելու ժամանակը…

Ա. Նիկողոսյան – Համաձայն եմ տ. Քալանթարյանի հետ, որովհետև այսօրվա հարցադրումը բարձրացնելուց առաջ հիշենք մի շատ կարևոր բան: Այսօր ուրիշ ձև են ծնվում ու գրվում բանաստեղծությունները և ուրիշ ձև են ընկալվում և մեկնաբանվում բանաստեղծություններն ընդհանրապես: Կան բանաստեղծություններ, որ միանգամից անգիր ես անում: Ես հիմա կարող եմ տասնյակ բանաստեղծություններ անգիր ասել ժամանակակից պոեզիայից: Գուցե տարիքից է կամ հիշողությունից: Բայց այսօրվա  բանաստեղծությունը կարող է ցնցել, տպավորել որևէ տողով, քառատողով, բայց ժխտել, որ այսօր էլ կան մտապահվող, հուզող բանաստեղծություններ, չպետք է ժխտել:

Կարինե Խոդիկյան – Այդ դեպքում ինչո՞ւ պոետների այն հսկայաթիվ բանակը, որ իսկապես բարձրարժեք գործեր է ստեղծում, հասարակության մեջ համարժեք հնչեղությունը չունի:

Ժ. Քալանթարյան – Ժամանակակից բանաստեղծությունը ուրիշ ընթերցող է պահանջում: Նախկինում բանաստեղծությունը ուներ շատ ավելի լայն շրջանակ, հիմա  պահանջում է ավելի պատրաստված ընթերցող, որն ի վիճակի է այդ բանաստեղծության մեջ թափանցել:

Կարինե Խոդիկյան – Փաստորեն մեր պոեզիան այսօր ավելի բա՞րձր է, քան նախորդը:

Ժ. Քալանթարյան – Չէ, բարձրի ու ցածրի խնդիր չէ, որակական տարբերության խնդիր է, ընթերցողի ուրիշ որակ է պահանջում:

Ա. Նիկողոսյան – Երբեմն, երբ բացասական են արտահայտվում արդի մեր պոեզիայի մասին, պատճառը հիմնականում այն է, որ ինչ ասես կարդում են: Եթե վերցնենք լավագույն մասով ստեղծված պոեզիան, դրանք և՛ ընթերցվող են, և՛ որակապես բարձր են, և՛ մտապահվող են, և՛ հուզող են: Բանաստեղծությունը ինչքան էլ փոխվում է, քնարական ապրումը և դրանից բխող հուզական ապրումը չի փոխվում այնուամենայնիվ:

Ժ. Քալանթարյան – Բայց այդքան լայն շրջանակ չունի բանաստեղծությունը:Պատճառը նաև մեր գործնական դարն է:

Կարինե Խոդիկյան– Իսկ արձակը ունի՞ այդ շրջանակը:

Ա. Նիկողոսյան – Համաշխարհային պրոցեսներն էլ ցույց են տալիս, որ արձակն՝ ավելի շատ: Մի քանի հոգեբանական գործոններ ազդել են, որ արձակն ավելի շատ ընթերցվի: Նախ` այսօր մարդիկ նախընտրում են օգտվել համակարգիչներից, էլեկտրոնային գրադարաններից: Իսկ արձակ գրքերը հարմար են գնացքների մեջ, մետրոներում, կանգառներում սպասելիս, օդանավակայաններում կարդալու համար, սա պահանջարկ է: Եվ սրանից բխեցնել, թե այսօրվա ստեղծվող արձակը շատ ավելի բարձր որակի է, քան պոեզիան, սխալ է: Պարզապես հոգեբանական գործառույթներ կան, որ կիրառականության վրա են ազդել:

Կարինե Խոդիկյան – Գրաքննադատությունը երկխոսություն չի դառնում: Ինչո՞ւ չի կայանում երկխոսությունը գրաքննադատի և ընթերցողի, որը ոչ միայն հեղինակն է, ում ուղղված է թիրախը, այլև, այսպես ասած, հասրակական մտածողության մեջ, ինչո՞ւ չի կայանում երկխոսությունը:

Ա. Ավանեսյան – Երկխոսություն չի դառնում, որովհետև այսօր գրական մամուլի դաշտի խնդիր գոյություն ունի: Դաշտը չկա, որպեսզի կարողանա այդ երկխոսությունը կայանա: Առաջին պատճառներից մեկը թերևս դա է: Երկրորդը բանավիճելու ցանկության բացակայությունն է: Օրինակ՝ Վազգեն Գաբրիելյանի բանավիճային հոդվածը չունեցավ արձագանք: Սա շատ զարմանալի էր, այո, ինչո՞ւ չունեցավ արձագանք: Սա խնդիր է:

Ա. Ավանեսյան – Երկխոսություն չի դառնում, որովհետև այսօր գրական մամուլի խնդիր գոյություն ունի: Գրական մամուլը համապատկերային չի, որպեսզի այդ երկխոսությունը կայանա: Առաջին պատճառներից մեկը թերևս սա է: Երկրորդը՝ բանավիճելու ցանկության բացակայությունն է: Օրինակ՝ Վազգեն Գաբրիելյանի բանավիճային հոդվածը չունեցավ արձագանք: Սա շատ զարմանալի էր, այո, ինչո՞ւ չունեցավ արձագանք: Սա խնդիր է:

Ա. Նիկողոսյան – Այդ խնդրին անդրադարձել եմ «Գրեթերթումե, «Ափսոս գրաքննադատությունըե հոդվածում: Այդ երկխոսության բացակայության մեծ մասը  պայմանավորել եմ հոգեբանական և սոցիալական կայքերի գոյության գործոնով, որոնք վերջապես վեր են հանել մեր գրողների իրական հոգեբանությունը, սպասելիքը գրաքննադատությունից: Թող սա ընդհանրական չհնչի, գուցե կան բացառություններ: Անգամ վաստակաշատ գրողներ կան, որ երբ ՖԲ–ում կամ որևէ կայքում իրենց պատմվածքը բարձր է գնահատվում և մեկնաբանություն է գրվում, նա ավելի է կարևորում, քան քննադատի պրոֆեսիոնալ քննադատական խոսքը: Սա մեկ: Երկրորդը` Վ. Գաբրիելյանի հոդվածի օրինակով ասեմ, խոսակցության մեջ ենք մտնում, եթե խոսքը վերաբերում է մեզ: Մենք շատ են անձնականացրել ամեն ինչ: Եթե Վ. Գաբրիելյանի հոդվածին անդրադառնային, կանդրադառնային բանաստեղծությանը: Ցավոք, մեր պոետների մեծամասնությանը բանաստեղծությունը չի հետաքրքրում, հետաքրքրում է իրենց բանաստեղծությունը: Հետևաբար այդ բանավեճը ի սկզբանե դատապարտված էր, մանավանդ որ մյուս կողմից էլ Վ. Գաբրիելյանի հոդվածում որոշ ձևակերպումներ կային, որոնք այնքան էլ չէին համընկնում բանաստեղծության այսօրվա ֆորմային և շատ տեղերում հնացած բանաձևումներ էին: Մյուս կողմից, այստեղ խոսվեց, որ այսօր հետապնդում են քննադատներին, ուզում են, որ իրենց մասին գրվի և այլն: Նման դեպքերն են հաճախակի դարձել: Այսօր խոսքն է արժեզրկվել, որովհետև անընդհատ հնչում է այդ խոսքը և քննադատի խոսքը վերածվել է սովորական խոսքի, որն առաջ որոշակի չափանիշ ստեղծող խոսք էր: Սրա մեջ հավասարապես մեղավոր են և՛ գրաքննադատը, և՛ գրողն ու ընթերցողը, որովհետև այս տարիների ընթացքում գրաքննադատներ ունեցանք, ովքեր, ցավոք, սոցիալական պայմաններից ելնելով, որոշ հարուստ գրողների զոհ գնացին, որոշ քննադատներ գնացին հանուն ինչ–որ պաշտոնի, հարուստ գրամոլների զոհը դարձան: Երբ գրականագիտության ասպարեզում հեղինակություն ունեցող գրաքննադատը գրում է ինչ–որ գրամոլի մասին, վայրկենապես նրա ողջ արածը ջուրն է ընկնում: Այսօր դրանից շատ քչերն են կարողացել խուսափել: Մենք մեր խոսքը քիչ ենք արժեվորում: Անձամբ ես արժեզրկեցի իմ խոսքը ամեն օր խոսելով, ես դա գիտակցում եմ և այստեղ եմ տեսնում այդ երկխոսության բացակայությունը: Իսկ ամենակարևոր պատճառը` մենք չենք սիրում գրականությունը ըստ էության: Ես կարող եմ գրողին բանավոր փողոցում տարիներով գովել, իր համար դա ոչ մի արժեք չունենա, պետք է հանրային հնչեցվի:

Կարինե Խոդիկյան – Խոսեմ որպես «ԳԹե–ի խմբագիր: Երբեմն հայտնվում ես աննախանձելի վիճակում, երբ ստիպված պիտի դառնաս գրաքննիչ, գրականգետի կամ գրաքննադատի հոդվածը կամ պիտի չտպես, կամ առնվազն կեսը «կտրես–հանեսե: Ինչ է, թե էթիկայի տարրական օրենքները անտեսված են, երբ մասնագիտական խոսակցությունը իջնեցվել է կենցաղային մակարդակի: Սա է՞լ է գրաքննադատություն:

Ա. Դոլուխանյան – Գրաքննադատությունը չափանիշ է: Չմոռանանք երկու կարևոր հանգամանք` հասարակական արժեքը, գեղարվեստական արժեքը և պիտանիությունը, երբ գրաքննադատն իրավունք չունի չլինելու օբյեկտիվ:

Կարինե Խոդիկյան – Օբյեկտիվության մասին չէ խոսքը: Երբ թողած գրական գործը՝ սկսում են անձի քննադատությունը:

Ժ. Քալանթարյան – Մերժելի է:

Ա. Դոլուխանյան – Գրաքննադատը երբեք որևէ անձին վիրավորելու իրավունք չունի: Ես դա մերժում եմ:

Կարինե Խոդիկյան – Դուք դա մերժում եք, որովհետև այսօր այստեղ ներկա գտնվողներդ պահում եք այդ չափանիշը, բայց որ այդ երևույթը գոյություն ունի, փաստ է:

Ա. Դոլուխանյան – Դա շատ վատ է ներկայացնում նրանց, ովքեր անձից ելնելով են գրաքննադատությամբ զբաղվում:

Կարինե Խոդիկյան – Ի՞նչ անի այս դեպքում խմբագիրը:

Ա. Նիկողոսյան – Դա երևույթ է, որի դեպքում պետք է առաջնորդվել բարոյական կոդեքսներով, քննադատի ներքին ցենզ կա, խոսել երևույթների, հասկացությունների, գրականության մասին կամ անձնավորել ինչ–որ երևույթներ և ըստ դրա անդրադառնալ: Ցավոք, մեր գրաքննադատության մեջ կա այդ անձնականացման սկզբունքը: Շատ մարդիկ առաջնորդվում են անձերով` ում մասին գրել, ունեն կոնկրետ ակնկալիքներ և պարտադիր չի, որ դրանք լինեն ինչ–որ շատ բարձր բաներ: Ուղղակի ոմանք ուզում են  մեկի մտերմությունը շահել: Երբ տեսնում ես մարդու ջանքը, թե ինչի համար է գրում և զուգահեռ տեսնում ես, որ այդ ջանքերը պսակվում են հաջողությամբ, սրանից կոտրվում է ինչ–որ բան: Ինչպե՞ս վարվի խմբագիրը: Ես կարծում եմ, խմբագիրը պետք է տպագրի անկախ ծավալից, անկախ նրանից՝ հոդվածը երկա՞ր է, թե՞ կարճ, եթե շահեկան է գրականության համար: Իմ կարծիքով, «ԳԹե–ի խմբագիրը հասկանում է, թե որ հոդվածն է շահեկան, որը` չէ: Մյուս կողմից` մենք այնքան փոքր երկրում ենք ապրում, որ բոլորի նենգ նպատակներն էլ գիտենք: Մեկ–մեկ վախենում ենք ուղիղ ասել մարդկանց, երբ գիտես, թե տվյալ գրաքննադատը ինչ նպատակով է գրել այդ հոդվածը, պարզապես ասել` դու սրա համար ես գրել, վերցրու ու գնա, դժվար է:

Կարինե Խոդիկյան – Իսկ եթե ես այդ ինտրիգներին ծանոթ չե՞մ:

Ա. Նիկողոսյան – Դրա համար մենք խոսում ենք լավագույն քննադատների և պրոֆեսիոնալ քննադատների մասին:

Սամվել Կոսյան – Լավագույն օրինակը այս գրքերի շնորհանդեսներն են, որ առանց կարդալու բոլորը խոսում են:

Ա. Դոլուխանյան – Չեմ ընդունում: Մարդը չի կարդացել ու խոսում է:

Կարինե Խոդիկյան – Ընդ որում, շատ հաճախ խոսում են հենց գրաքննադատները:

Ա. Դոլուխանյան – Ասում է, գիտե՞ք, ես գիրքը չեմ կարդացել, բայց հենց նոր թերթեցի ու կխոսեմ…

Սամվել Կոսյան – Ամենամեծ մղձավանջը հենց այդ շնորհանդեսներն են, որովհետև մարդիկ են հավաքվում, մեծ–մեծ խոսում են, հետո այդ մարդուն համոզիր, որ դու դու չես, դա պարզապես մետաֆորա էր:

Ա. Դոլուխանյան – Այդ երևույթը ես չեմ ընդունում:

Ա. Նիկողոսյան – Ձևավորվել է շնորհանդեսային բառապաշար, որը ցանկացած մարդ կարող է գալ ու արտասանել:

Ա. Ավանեսյան – Անձնականացման մասին եմ ուզում խոսել. այն անմիջապես կապված է որոշակի ներքին բարոյական նորմերի հետ, մյուս կողմից էլ կարծես տվյալ անձը պետք է մտածի, որ կարող է տգետի տպավորություն թողնել: Այսինքն՝ դու այլ բան չունես ասելու և անցել ես անձնական վիրավորանքի, այ սա է հարցը: Այս դեպքում խմբագիրը, ունենալով գեղագիտական ու բարոյական բարձր չափանիշ, վիրավորանք չի տպագրում, որովհետև ստացվում է, որ նաև խմբագրությունն է վիրավորում այդ մարդուն: Ազատ խոսքը և ամենաթողությունը պետք է տարբերակել: Նորայր Ադալյանի խոսքով՝ ազատությունը մշակույթ է:

Ա. Նիկողոսյան – «Ազգե օրաթերթի մշակութային հավելվածը կա, այնտեղ տպվել են տասնյակ ընտիր հոդվածներ: Իմ մեջ միշտ հարց է ծագել` ինչո՞ւ դրանք չեն տպագրվում «ԳԹե–ում: Պատասխանել են` ծավալը մեծ է: Ես կողմ եմ, որ թերթը լցվի այդպիսի մի շահեկան հոդվածով, քան…

Կարինե Խոդիկյան – «ԳԹե–ն պաշտոնաթերթ է, որը պահանջում է նաև անդրադառնալ այսօր ստեղծվող գրական գործերին, առօրյա գրական անցուդարձերին, հոբելյաններին և այլն…

Ժ. Քալանթարյան – Կարծում եմ` իդեալական կլիներ, եթե քննադատն ու գրողը իրար չճանաչեին: Դա մեծ օբյեկտիվություն կապահովեր: Մեր իրականության մեջ դա քիչ հնարավոր է, բայց այնուամենայնիվ պետք է քննադատը գրի այնպես, կարծես գրողին չի ճանաչում: Անձնականին անդրադառնալու մասին խոսք չի կարող լինել, դա հակագրական, հակաբարոյական երևույթ է, խոսքը պետք է պտտվի ընդամենը գրականության և տվյալ գործի շուրջը: Իսկ ինչ վերաբերում է շնորհանդեսներին, նույնպես չեմ ընդունում, հնարավորինս չեմ մասնակցում:Այնտեղ միայն փառաբանություն կարելի է լսել, ինչպես հոբելյանների ժամանակ:

Կարինե Խոդիկյան – Անդրադառնանք վերջին երկու լիանիստերին: Ի՞նչ սպասելիք ունեիք այդ լիանիստերից որպես գրականագետներ և ի՞նչ ստացաք:

Ա. Դոլուխանյան – Տարբեր կարծիքներ լսվեցին, բայց այդ տարակարծության մեջ կային նաև ընդհանուր բաներ: Այսքանը գիտեմ «ԳԹե–ի անդրադարձից, քանի որ լիանիստին չեմ մասնակցել:

Ժ. Քալանթարյան – Ես զեկուցողներից մեկն էի, չեմ ուզում խոսել:

Ա. Ավանեսյան – Աշխուժության իմաստով լավ էր, լավ էր նաև, որ գրողները հավաքվեցին, իմացան, թե ով ինչ գիրք է տպագրել և այլն: Նման ընդհանրական հավաքները չեն կարող թերություններից զերծ լինել, քանի մարդ՝ այնքան կարծիք: Միշտ չի, որ իրականությունը ճշմարտությունն է: Այս իմաստով Ժ. Քալանթարյանի զեկուցումը, որը ընդհանրական էր և արձակի հետ կապված շատ կարևոր զեկուցումներից էր, հանգիստ անցավ, շատ ավելի ստեղծագործական լիցքով: Պոեզիայի լիանիստն ավելի հուզական անցավ: Եթե կողմերից մեկը ասելիք ունի, թող գրականորեն հիմնավորի, ոչ թե խոսի գրական առօրյայի, ինչ–որ մարդկանց հարաբերությունների, պաշտոնների կամ ծանոթությունների մասին: Իմ հնարանքը հետևյալն էր, ինձ հետ վերցրել էի ՀԳՄ տեղեկատուն և ասել` որոշեք, կամ կարդում եմ տեղեկատուն, կամ գրառումներս: Լիանիստերին մարդիկ գալիս են իրենց անունը լսելու:

Սամվել Կոսյան – Բոլոր դեպքերում լիանիստերը ինչ–որ չափով օգտակար էին, որովհետև  մտքերի փոխանակությունը` ինչ կա, ինչն է պակաս կամ ավել, մտորումների տեղիք է տալիս: Ուրիշ բան` ինչ մակարդակով է անցնում: Շատ բան է կախված զեկուցողից:  Տիկին Քալանթարյանի վերլուծության ծանրությունը անհատ գրողների վրա չէր, այլ պրոցեսների, ինչը տեղի չունեցավ պոեզիայի զեկուցման ժամանակ:

Ա. Նիկողոսյան – Լիանիստերը գնահատում եմ նախ և առաջ այն իմաստով, որ հստակ ցույց տվեցին, թե ինչ պրոբլեմներ ունի մեր գրական դաշտը: Լիանիստի վատ մասը այն էր, որ պաշտոնալիանիստ էր, այսինքն՝ ՀԳՄ–ի կազմակերպած, և այն սկզբունքը, որով պահանջում են տարին մեկ անգամ տպագրվել թերթում, այդ նույն սկզբունքով գրողները պահանջում էին, որ իրենց անունները հնչեցվի զեկուցողների տեքստում: Առաջին լիանիստին ներկա չեմ եղել, բայց կարդացել եմ Ժ. Քալանթարյանի զեկուցումը և արձագանքները լիանիստի շուրջ, որոշ մարդիկ ինքնադրսևորվելու հարթակ էին գտել: Մի շատ ցավալի պատկեր տեսա: Ցավոք, մեր գրողների մեծամասնությունը ահագին հեռու են գրականությունից, գրական պրոցես հասկացությունից ընդհանրապես և նրանց համար զեկուցումների էությունը գնահատվում է ոչ թե գրականության ընթացքը վերլուծելու, օրինաչափություններ բացահայտելով, այլ՝ քանի րոպե տրամադրվեց իրենց անվանը, ումից հետո խոսվեց իրենց մասին և ումից շատ խոսվեց իրենց մասին: Մեր գրական դաշտում տարրական կուլտուրայի բացակայության ամենակնառու օրինակներից մեկն է, և երկու զեկուցումն էլ պարզապես մնացին այդ լիանիստից որպես գրական ընթացքը ամփոփոխ, համադրող բաներ և լավ է, որ տպագրվեցին «ԳԹե–ում: Լավագույն արդյունքը համարում եմ այդ զեկուցումների տպագրումը «ԳԹե–ում, որովհետև բուն լիանիստերը, ըստ իս, ոչինչ չտվեցին, որովհետև չեղավ երկխոսություն: Ես չտեսա որևէ մտահոգ մարդու, ով խոսի գրականության մասին: Թե չէ անընդհատ պահանջել, դատափետել, թե այսինչին չանդրադարձար, այսինչ պրոբլեմին չանդրադարձար… Նման վերաբերմունքը գրաքննադատության հանդեպ հստակ ցույց է տալիս, թե ինչո՛ւ այդ երկխոսությունը չի կայանում: Մյուս կողմից` եթե բուն զեկուցումների բովանդակությանը անդրադառնամ, երկու զեկուցումներն էլ հստակ ի ցույց էին դնում, թե ինչ ունենք վերջին տարիներին թե՛ արձակում, թե՛ պոեզիայում, ինչ զարգացումներ կան: Պոեզիայի զեկուցման շուրջ շատ բացասական կարծիքներ եղան: Անկախ իր ոճից, երբեմն տարօրինակ նախասիրություններից, կարծում եմ, որ Ս. Աբրահամյանը մեղավոր չի, որ որոշ գրողներ 60–ական թվականների մակարդակից դեռևս չեն բարձրացել և այդպես էլ չեն մտնում գրական պրոցեսի մեջ, անկախ նրանից, որ այդ ընթացքում շարունակում են մնալ ԳՄ անդամ: Ցավոք, իմ խորին համոզմամբ, չկա բանաստեղծության` իբրև գիտության ընկալումը, պրոցեսի` իբրև երևույթի ընկալումը: Լիանիստը, կարծում եմ, կարելի է փոխարինել «ԳԹե–ում նման մասշտաբի ուսումնասիրություն պատվիրելով ու տպագրելով, մանավանդ, եթե կլինեն կարծիքներ, այդ դեպքում խմբագիրը գոնե հնարավորություն կունենա՝ ինչ ընտրել և տպագրել որպես արձագանք, ոչ թե տեղից բարձրացողը տարրական հարգանքի բացակայությամբ խոսի: Քննադատի գործը, այնուամենայնիվ, հեշտ չէ, հատկապես մեր ժամանակներում: Պետք է գնահատել ջանքը քննադատի, որ ձգտում է ինչ–որ լավ բան անել գրականության համար և ինչ–որ վերլուծություն ապահովել, թող որ սխալ: Սխալի շուրջ բանավիճենք: Ունես քո կոնցեպցիաները` բեր, բայց մի դժգոհիր, թե դու ինձ չես անդրադարձել: Եվ, ցավոք, բոլոր արձագանքները վերաբերում էին «ինձ չես անդրադարձելինե:

Ժ. Քալանթարյան – Իսկ չե՞ք կարծում, որ մի հոգու հանձնարարելը լիանիստի զեկուցումը ճիշտ չէ: Ոչ միայն ծանր է զեկուցողի համար,այլև տարբեր մարդկանց կարծիքների դիտանկյունից նայելու խնդիր կա:

Ա. Նիկողոսյան – Միանգամայն համաձայն եմ, որովհետև սա կապահովի տիկին Քալանթարյանի առաջարկած ֆորմատը, գոնե 3 հոգու միջև երկխոսություն գնա, որ մենք ինչ–որ բան քաղենք:

Կարինե Խոդիկյան – Շնորհակալ եմ զրույցի համար, որի ուղերձը շատ կարևոր է՝ գրականությունն է պայմանավորում գրաքննադատություն, և ինքնատիպ գրականությունը բերում է ինքնատիպ գրաքննադատություն: Եթե գրողները այս պարզ ճշմարտությունը հիշեն, գուցե ոչ միայն դիմացինից կպահանջեն, այլև իրենք իրենցից:

Ա. Նիկողոսյան – Երբ այդ գաղափարը եղավ, կարծեմ, մտքեր հնչեցին, որ այդ լիանիստերի հրավիրման նպատակն այն է, որ վերջին տարիներին մեր գրականությունը չի արժևորվել, ինչպես հարկն է չի համակարգվել, և իբրև թե լիանիստերն ունեին նման հանձնառություն կամ առաքելություն, ես երկու դեպքում էլ` թե արձակի, թե պոեզիայի լիանիստերին, մի նենգ ցանկություն ունեի, ուզում էի հավաքել այս տարիների ընթացքում գրված մեր լավագույն հոդվածներն ու ուսումնասիրությունները, հատընտիր սարքել մի 100 էջանոց և կարդալ որպես հենց երեկ գրված զեկուցում: Վստահ էի, որ ոչ ոք չէր հասկանա, որ դա բանաքաղել եմ Ժենյա Քալանթարյանից, Վահրամ Դանիելյանից, Արմեն Ավանեսյանից, Վազգեն Գաբրիելյանից, Աելիտա Դոլուխանյանից և մյուսներից: Թե՛ պոեզիայի ասպարեզում, թե՛ արձակի: Դրա համար կոչ եմ անում ընդամենը մի պարզ բան. եթե կարդանք գրաքննադատություն, գուցե շատ–շատ տհաճ խոսակցություններից հետագայում խուսափենք: