Ֆելիքս Մելոյան

Մենք էլ քո ընթերցողն ենք

Շնորհանդեսների, գինեձոների աննախընթաց այս հրավառության մեջ հռչակագիր հիշեցնող «Ես քո ընթերցողն եմ» հոդվածը ոմանք մեծահոգաբար ու ներողամիտ ժպիտով ընկալեցին որպես մոռացումից սեփական անձը փրկելու հեղինակային ժամանակավրեպ մի փորձ: Ախր, քեզ, Ֆելիքս Մելոյան, իր ընթերցող համարողները կա՛մ հեռացել են մեղավոր այս աշխարհից և կա՛մ ծերացել, իսկ նորեկներն, ահա, դարի, հասարակարգի, աշխարհակարգի փոփոխությունների թևերին բազմած, ըմբոշխնում են նոր թվարկության բարիքները: Ոտքի տակ մի բուռ հողը ծուլանալով իրացնել, նրանք ճամփորդում են բազմալեզու գրականությունների խաչուղիներով, համտեսում տարաշխարհիկ ու նորանոր ոճեր, գաղափարներ, զգացողություններ, և այս խենթացնող խրախճանքի սեղանին արտասանած քո բաժակաճառը, օվկիանոսի հատակից հազիվ ափ հասնող տնքոցի նման է հնչում: Հարգելի մեր գրականագետը, ի՞նչ է, չգիտի՞, որ մեր երկրում նոր թվարկություն է սկսվել: Ժամանակ է փոխվել: Չէ՛, չգիտի, որովհետև գիտի, որ ժամանակը, առհասարակ, շարունակական է, իսկ նոր թվարկություն ասածը շարունակականության անտեսումն է, եթե ոչ` բացառումը: Չի եղել ոչինչ,- ասում է նոր թվարկությունը,- և կամ ինչ եղել է` հին է, հնացած, անպիտան, անմրցունակ, նույնիսկ՝ վնասակար: Ուղղակի ամոթ է,- ասում է նոր թվարկությունը,- պռոշյաններին, մուրացաններին, րաֆֆիներին պապ, իսկ նրան հաջորդներին հայր կոչելը: «Նրանցից սառը շունչ է փչում նորերի ծոծրակներին»,- ինչպես արտահայտվել է նոր թվարկության մունետիկներից ամենահամարձակը: Հանրակացարանային իմ կյանքից հիշում եմ մի աղջկա, ով ամոթից ուղղակի մեռնում էր, երբ Դիլիջանից այցի էր գալիս սապոգներ հագած հայրը: Ամեն առավոտ լպստում էր հացին քսած թարմ կարագն ու բուրավետ մեղրը, բայց ամաչում էր հոր սապոգների համար… Իսկ Համո Սահյանը չէր ամաչում հեռավոր Լորում ապրող Սահակ Դայի իր հորից, ում հյուր էր ուղարկել ինձ ու Ռազմիկին, և ով դատարկ ամբարը ցույց տալով՝ ասաց. «Մկները մեջը շվշվացնում են»… Հետո նա, իր հերթին չամաչելով, ուզում էր մեզանից իմանալ, արդյո՞ք լավ է գրում Համո որդին: Իսկ Հրանտը չէր ամաչում իր հոր ու մոր ո՛չ հագուկապից, ո՛չ բառուբանից, ո՛չ կենցաղից: Ամաչում էր Ահնիձոր տանող ճանապարհից, որի բարեկարգման համար մի հարմար առիթով դիմել էր երկրի ամենավերինին, և սա ոչ համապատասխան մատիտով մակագրել էր հրահանգը` անանցանելին դարձնել անցանելի: Անհապաղ: Եվ, ահա, հպարտորեն, որ իր գյուղի համար մեծ գործ է արել, Հրանտս մեկնում է Ահնիձոր` երևակայելով, թե երկրի բոլոր բուլդոզերները և ասֆալտ փռող մեքենաները հիմա պիտի դռդռան անանցանելին անցանելի դարձնելու վրա, սակայն գյուղի մերձակայքում հանդիպում է մուրճը ձեռքին կքած ընդամենը մի մարդու, և այդ մարդը Իգնատ հայրն է լինում: Մինչև օրս էլ անանցանելի է Ահնիձոր տանող ճանապարհը: Ամոթը սա է… Բայց, ասենք, բանուկ ճանապարհ գցվեր, մեքենաները վզվզալով հետուառաջ անեին, փոխվելո՞ւ էր ահնիձորցին: Եվ որքա՞ն էր փոխվելու, ի՞նչն էր փոխվելու: Առհասարակ որքա՞ն է փոխվել մարդը քարե դարից այս կողմ… Նա այլևս չի՞ ուտում, չի՞ խմում, չի՞ սիրում, չի՞ խաբում, չի՞ սպանում, չի՞ երգում, չի՞ ստեղծագործում… Սկսեցի քո հանգով խոսել, Ֆելիքս Մելոյան… Հիվանդությանս այս օրերին, հոբելյանիդ մի երկու խոսք ասելու մտադրությամբ, վերընթերցեցի առաջին գիրքդ և անտիպ երկրորդի բոլոր էջերը: Թերևս օրվա գրգիռներին արձագանքելով, թերևս հոբելյանի կամ տարելիցի առիթներով գրված այդ հոդվածները, որքան էլ տարբեր ժամանակներում ստեղծված լինեն, կողք կողքի շարվելով, քով քովի գալով, դուրս են եկել իրենց անհատական շրջանակներից և միավորվելով դարձել մի ամբողջական կառույց: Պարզապես ապշել կարելի է մտահղացումից մինչև կառույցի ստեղծման ավարտ քո վարպետության վրա: Եվ քո հմայիչ տեքստի, ինչի ընթերցումը միտք շարժելուց բացի, միտք շարժելու հետ նաև գեղարվեստական հաճույք է պատճառում: Քո կառույցը շատ է նման քեզ: Քեզանից անկախ դու հրաշալի ինքնանկար ես ստեղծել կամ` ինքնաքանդակ: Դու պնդում ես, որ մեր ընթերցողն ես: Նաև ասում, որ «Գրականությունն այսօր ուրիշ բան չէ, քան այն, ինչ որ երեկ էր: Գրողը պատմում է, դու՝ լսում»: Բայց երևակայիր, որ մեզանից շատերը, թե՛ այս մեղավոր աշխարհից հեռացածները, թե՛ ծերացողները և թե՛ նորերից նրանք, ովքեր նախ ոտքի տակի մի բուռ հողն են իրացնում, նույնպես ընթերցող են, քո ընթերցողը: Որովհետև դու էլ ես պատմում, դու հո չե՞ս նստում և սպասում, թե՛ երբ է գրողը իր պատմվածքը քո դատին հանձնելու: Դու նույն կյանքն ես ապրում, ինչ ինքը: Դու ասում ես` «Կուզես ինձ հոպար ասա, կուզես` մորքուր: Չեմ նեղանա: Մեկ է` ես քո ընթերցողն եմ, ինձ մի՛ խաբիր»: Չգիտեմ, թե որքան եմ խաբել քեզ, Ֆելիքս Մելոյան, բայց քո մարդկային և գրական կառույցում ես այդպես էլ չնշմարեցի ոչ մի սնամեջ, չհղկված քար… Շնորհավոր ծնունդդ, ախպերս…

Ռուբեն ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ

ԱՎԵԼԻ ՇՔԵՂ ՉԻ ԼԻՆՈՒՄ

Տեղայնացնելով էլ չես պրծնի, թե՝ Սուրմալուն մեծերի հանգրվան է եղել, ու իր արմատներն այդտեղից են գալիս: Էն եսակալած մեծերից չէ, որ շինծու աղմուկով իրենց անընդհատ զգալ են տալիս: Ինքը կա, տեսնել-չտեսնելը, իմանալ-չիմանալը քո հաշիվն է: Չի կամենում, որ երկրիդ ունեցած գիտական կոչումներն ու պաշտոններն իրենով զարդարվեն՝ դոկտոր, պրոֆեսոր, ակադեմիկոս… պետական պարգևներն էլ իր մեծությամբ դեռ չեն արժևորվել: Մարդու հորինած որևէ բան մրցունակ չէ Աստծու ստեղծածին, և՝ ավելի շքեղ չի՛ լինում, Ֆելիքս Մելոյան: Վեհորեն կանգնած հոգևոր տաճարի շեմին, ներսուդուրս անողներին է հուշում՝ էն իմացածդ զորեղները սրտներում սիրո ավելցուկ ունեին, սերը գյոլ էր տվել ու բառերին բեռնած՝ շուրջը լիացրել, խաղաղվել են… Հիմի անսեր, անլույս, շշկռած տենդահարներիդ ծափ տվողն ո՞վ է: Իրենից, ճշմարտությունից հեռու՝ պատերի տակ, գրական երթին միացած ջեբկիրներն իրար տաղանդավոր ու արդեն ականավոր են ասում՝ ինքնաբավ, խուլ, անարձագանք՝ է, թող ասեն- չոր ու անշիվ, ամայի հոգիների փոշին ընթերցողի աչքը վաղուց է փակել վեհերոտ գրի առաջ՝ հիմի ջանգյուլումի իսկական ժամանակներ են: Մարդու համար սահմանված երջանկությունը հենց մարդ մնալու մեջ է: Իր գիրն իր կյանքին միահյուս՝ անարատ ու աներեր, մեր գոյության համար ընկալելի սահմանները նվաճած ու, ի հեճուկս կյանքից վախեցածների, գիշերվա երազը երբեք իրականության պոչին չկապելով՝ ճշմարիտ, ճշմարիտ է ասում: Սահյանի «Փոթորիկներ են եռում հատակիս, Թեև երեսից այսպես հանդարտ եմ» իրեն չի բնորոշում- հոգու էդ փոթորիկը սանձվել, խեղճացել է, ու թե սանձն էլ թողնի՝ զորավորի իր շնչի տակ հովի շնկշնկոց կմնա: Ու հիմի գայթակղությունս ո՞նց զսպեմ ու գլուխս չգովեմ, որ էն քչերից մեկն եմ, ում քեզ հետ ճանապարհ անցնելու, բաժակ զարկելու, բանավոր խոսքդ վայելելու բախտավորությունն ունեմ: Եվ քո փառահեղ ծննդյան 75-ամյակը շնորհավորելով՝ տարիներ առաջ քեզ նվիրած այս բանաստեղծությունն եմ նորից հնչեցնում, որի վրա Հրանտ Մաթևոսյանի գնահատանքի կնիքը կա.

Ֆելիքս Մելոյանին Ձմեռնամուտ, թխպոտ օր էր, Կանուխ ելա, փոքր էի, Մեգն էր կապել հանդ ու չոլեր, Աչք չէր հասնում էն խորքերին:

Բողարն իջավ խուլ ձորի մեջ, Պապս գթոտ վրես նայեց, Ու քարքարոտ երախը մեծ Մշուշի մեջ մեզ ամբարեց:

Կացնի զարկից՝ մի զույգ կաքավ Թռավ, կորավ հեռվում անհետ, Շրխկալով թխկին ընկավ՝ Ձենը ձգա՛ծ անտառով մեկ:

Ու զոռ տալով մեր ոտքերին՝ Էն խուլ ձորից ելանք կամաց, Թխպոտ օր էր, փոքր էի, Ցախը պապիս ուսին մնաց:

Խաչիկ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

***

Սովորաբար գարնան սկզբից պատատուկը փակում է պատուհանը: Պատուհանից ներս՝ մաշված բազմոցի ու գրասեղանի գլխավերևում սիգարետի ծուխը առավոտյան դեռ վրձնահարվածների պես տեղ-տեղ է օդում, իսկ ավելի ուշ ամպ է կապում: Սենյակն ասես չի մասնակցում աշխարհի խելագարված վազքին, դարի սրարշավ ընթացքին, ասես դուրս է ժամանակից՝ տարաշխարհիկ: Այդ նրա՝ Ֆելիքս Մելոյանի հանդարտությունն է փոխանցված իրերին, օդին, սենյակ մուտք գործող յուրաքանչյուրին. այստեղ ամեն ինչ ի՛ր ռիթմով է՝ հանգիստ, սեփական արժեքն իմացող: Խմբագրության այս սենյակ շատերն են մտնում, գործեր ներկայացնում, արդեն սկսված զրույցին մասնակցում… նստում են ու ծխելով քննում աշխարհի և հայ գրականության բանը: Ես սիրով եմ մտնում «Նորքի» խմբագրություն, իրավով, ինչպես մարդիկ հերանց տուն են մտնում: Մելոյանի սենյակն այն քչաթիվ տեղերից է, ուր կարող ես առանց գործի էլ մտնել, պարզապես զրուցելու, հաճելի մարդկանց տեսնելու համար: Թեև տղամարդկանց զրույցները շախմատի կամ ֆուտբոլի մասին ինձ առանձնապես հետաքրքիր չեն և, անկեղծ ասած, գրականության մասին էլ նրանց դատողություններին հաճախ համամիտ չեմ, բայց ինձ դուր են գալիս պատուհանի խանդոտ պատատուկը, իմ գրող ընկերները, Ֆելիքս Մելոյանի աննկատ ներկայությունը: Մեր գրականության մեջ էլ է նա այդպիսին՝ աննկատ. աննկատ ինչպես օդը, առանց որի կարելի է շնչահեղձ լինել: Երբեք չես կարդա նրանից որևէ հեղափոխական հոդված, չես լսի կրակոտ ելույթ, չես սպասի կտրուկ քայլ, բայց նա ընդգծված ներկայություն է, և բոլորս ենք սպասում նրա խոսքին ու կարծիքին: Ամենամաքուր ճշմարտությունը չգրված ճշմարտությունն է, այն, որ հաղորդում է միայն կենդանի շրթունքը: Նա այն կենդանի շրթունքն է, որ մեզ ճշմարտություններ է փոխանցում մեզանից առաջ ապրած մեծերից՝ Մաթևոսյանից, Սահյանից, մյուս երախտավորներից, որ հիմա այլևս չկան, ու մենք նաև Մելոյանի պատմածների շնորհիվ ենք հարաբերվում նրանց հետ, դրա շնորհիվ է ամբողջանում նրանց կերպարն ու կերպը մեր երևակայության մեջ: Նաև այդ չգրված ճշմարտություններն են նրա հմայքը, որ նա փոխանցում է մեզ գրականությունից, կյանքից, անցյալից, սեփական խոհերից… լուռ, աննկատ ու վստահ: Կնունք-ծնունդը, հարսանիքը, հոբելյանները, հանդիսությունները այնպիսի ցցուն առիթներ են, որ ուղղակի չափազանցություն են պահանջում՝ ապրումի, ծախսի, խոսքի: Բայց այսօր ես ազատված եմ այդ պարտականությունից: Ֆելիքս Մելոյանը մեր գրական կյանքում հաստատուն է այնքան, որ որևէ մեկի ո՛չ լավ խոսքը կնպաստի, ո՛չ էլ վատ խոսքը կվնասի նրա հեղինակությանը. նա կա և կարևոր ներկայություն է: …Հարազատության տեսակ կա, որ արյունն է պարտադրում, լինում է՝ ամենօրյա շփումն է ակամա ծնում հարազատության զգացում: Ես նրան իմ հարազատն եմ համարում, առանց կարողանալու բացատրել՝ ինչու: Դա նույնիսկ համախոհների կամ զինակիցների հարազատություն էլ չէ: Հավանաբար սեփական տեսակի հանդեպ բնազդային սեր է, երբ թևավորվում ես՝ համոզված, որ մենակ չես, կան էլի քեզպեսներ, ու այս մարդաշատ աշխարհում քեզ անապատացում չի սպառնում հենց նրա՛նց շնորհիվ: Սիրելի՛ Ֆելիքս Մելոյան ջան, ես իմ գովասանքի խոսքերը պահում եմ Ձեր 85-ամյակին, մեծարման խոսքը՝ իննսունհինգին, փառաբանականը՝ հարյուրհինգին. գրականության մեջ ժամանակը չի ընդհատվում: Եվ ես ուզում եմ, որ Դուք մի՛շտ, մի՛շտ ներկա լինեք այդ ժամանակում և մեր կյանքում:

Սուսաննա ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ