Տապան
Հոգևորականը ձեզ կասի, որ Աստված կարողանում է ներել, և անձամբ ես առիթ չունեմ կասկածելու այդ պնդման արդարացիությանը: Բայց դատելով Հին Կտակարանով՝ Արարչի բարությունը մեկ անգամ չէ, որ փոխարինվել է դաժանությամբ, և մեկ անգամ չէ, որ նա պատժել է մեղքերի մեջ թաղված մարդկությանը, ուղարկելով կործանիչ աղետներ, որոնցից ամենաահռելին համաշխարհային ջրհեղեղն էր: Ամեն ինչ սկսվեց Ձայնից, որն զգուշացրեց 500-ամյա Նոյին մոտալուտ աղետի մասին: Ծերունուն պատվիրված է փրկվել ընտանիքի` կնոջ, որդիների ու նրանց կանանց հետ, իսկ հետո հիմնել նոր մարդկային ցեղ, որը զերծ կլինի մեղքից: Ձայնին կից տրամադրվում էր եռահարկ նավի սխեման, որի կառուցումն անհապաղ սկսեց ծերունին, և այդ աշխատանքը տևեց հարյուր տարի: Դրանից հետո Տապանում տեղավորելով ընտանիքը և ամեն տեսակի կենդանիներ` լողաց դեպի լյառն Արարատ: Այս պատմությունը բոլորին է հայտնի:
Ամեն անգամ այս պատմության մեջ երկու հանգամանք ինձ մոտ տարակուսանք է առաջացրել: Նախ, եթե անգամ այդ նավը «Տիտանիկից» եռակի մեծ լիներ, միևնույն է, ոչ մի կերպ չէր կարող տեղավորել երկրում ապրող բոլոր կենդանիներին: Դեռ հաշվի առնելով, որ նրանց համար պետք էր կառուցել առանձին վանդակներ կամ գոմեր, թե չէ իրար կհոշոտեին: Էլ չեմ ասում մթերքի պահուստի մասին: Եթե սթափ դատենք, դա ոչ թե նավ էր, այլ տարածության մեջ խիստ սեղմված, ուրեմն և` մեզ հայտնի մեծության մեջ տեղավորվող ինչ-որ բան: Եվ երկրորդ համգամանքը. երկրում չէր կարող ապրել ընդամենը մեկ անմեղ մարդ, գոնե մի քանիսը հաստատ կլինեն, նշանակում է` Ձայնը նաև նրանք են լսել: Ու նույնպես սկսել են Տապան կառուցել: Նմանատիպ առասպելներ առաջացել են Աստվածաշնչից շատ ավելի վաղ (բաբելոնյան վարկածը, Գիլգամեշի մասին էպոսը): Բոլոր վարկածներում Արարիչը Տապանից ագռավ է ուղարկում, աղավնի կամ այլ թռչուններ, պարզելու համար` արդյոք ջուրը իջե՞լ է:
Հին հունական առասպելում դեպքերը տեղի են ունենում Պառնաս լեռան վրա, իսկ նավի կապիտանի ուղարկած աղավնին վերադառնում է՝ կտուցին ձիթենու ճյուղ: Զեյթունի ծառը, որ բնորոշ է հունական գյուղատնտեսական տարածքին, հետագայում տեղափոխվել է Հին Կտակարան: Արարատյան դաշտում ձիթենի չի աճում, հետևաբար, աղավնին պետք է որ խաղողի վազ առաքեր (թեև, ո՞վ գիտե, այն խառնամութ ժամանակներում այստեղ ինչ էր աճում): Բայց ագռավի հետ կապված խնդիրը անփոփոխ է բոլոր վարկածներում. նրան առաջինն են ուղարկում, նա երկար բացակայում ու վերադառնում է ձեռնունայն: Ծերունին կրկին է ագռավին ուղարկում, ու նա նորից կորչում է երկարաժամկետ: Ու Նոյն ուղարկում է աղավնուն, որն էլ վերադառնում է` մեզ հայտնի ձիթենու ճյուղով: Եվ օրհնում է աղավնուն Նոյն ու անիծում բոլորովին անմեղ Ագռավին: Ու շատ էլ իզուր…
Ապոկրիֆներ
Հետաքրքիր հանգամանք. ընտանիքը հարյուր տարի ինչ-որ հսկայական բան է կառուցում ու մթերքի պաշար է տեսնում: Դա հարևաններից աննկատ չպիտի որ մնար: Նրանք մոտենում, հարցնում են. «Հարևան, մտքինդ ի՞նչ է»: Պարզ չէ՞, որ պիտի կասկածներ ունենային, խոսակցություններ պիտի սկսվեին: Դրանից հետո սկսում են ծերունուն խնդրել, որ իրենց էլ վերցնի Տապան: Ամեն մեկն ուզում է իրեն լավ կողմից դրսևորել, իրեն է համարում անմեղ ու փրկության արժանի: Ի՞նչ անի ազնիվ Նոյը, ինչպե՞ս վարվի: Հրաժարվի` գրոհով կգրավեն Տապանը… Այ, այսպիսի վարկած: Խոստովանեմ, որ ձեր խոնարհ ծառան գայթակղությունից չխուսափեց և 1990 թ. դեպքերի իր տարբերակը առաջարկեց` գրելով «Նոյ» վիպակը:
Չնայած այդ օրերին հայտարարված էր խոսքի ազատություն` վիպակը գովեցին, բայց երկար ժամանակ չէին համարձակվում տպագրել: Ինչ-որ բան վախեցնում էր տիկին-խմբագրին: Երևի թե օգտագործված պահպանակը, որը բերում է աղավնին կտուցով: Ավելի ուշ վիպակը և՛ տպագրվեց, և՛ վերատպագրվեց, բայց դա չէ խնդիրը: Ասելիքս այլ է: Խորհրդային մշակույթի տաղանդավոր երևույթներով հանդերձ (մեր «դեմքն» այնուամենայնիվ ունեինք)` նրա երկարատև կաղապարումները, տաբուները, տեղայնությունը, սահմանափակությունը հանգեցրին նրան, որ չունեցանք այն ներքին ազատությունը, որը արևմտյան գրողների հոգեվիճակն էր մեզանից շատ առաջ: «Ապոկրիֆը» եկեղեցական ավանդական հասկացություն է, այդպես են անվանում կանոնիկ Աստվածաշնչում տեղ չգտած տեքստերը: Այսինքն` ապոկրիֆներում դեպքերն այլ հայացքով ու տեսանկյունով էին շարադարված:
Աշխարհիկ մշակութային տարածքում միշտ էլ հայտնվել ու այսօր էլ հայտնվում են աստվածաշնչյան թեմաներին առնչվող ստեղծագործություններ: Դրանք փիլիսոփայական ու քնարական բացահայտումներ են (մարդու երկխոսությունն Աստծո հետ), ինչպես Նարեկացու «Ողբը», ավստրիական փիլիսոփա Մարտին Բուբերի տրակտատները կամ Ֆրիդրիխ Նիցշեի աշխատությունները: Դրանք ժամանակակից հեղինակների վեպ-առակներն են` սերբ պոստմոդեռնիստ Միլորադ Պավիչի «Խազարական բառարանը», Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր, պորտուգալացի Ժոզե Սարամագոյի «Ավետարանն ըստ Հիսուսի» կամ ֆրանսիացի Էրիկ-Էմանուել Շմիդտի «Ավետարանն ըստ Պիղատոսի»:
Այսինքն` գաղտնին ու ծածուկը («ապոկրիֆ» բառի հին հունական իմաստն է) միշտ ներկա են ճշմարիտ գրականության մեջ, ինչի մասին էլ որ պատմի հեղինակը: Թե չէ դա կլինի հրապարակագրություն: Ապոկրիֆը իր էությամբ նոր առասպելների ստեղծումն է` հնի հիմքի վրա: Եթե դա այդպես է, ուրեմն մենք ապրում ենք ապոկրիֆների ժամանակաշրջանում:
Հատուկ ռասա
Հիշո՞ւմ եք «Հրաշալին» ֆիլմը՝ Բելմոնդոյի մասնակցությամբ, ու նրա հերոսին` անհաղթ Բոբ Սեն Կլերի մասին գրքերի հեղինակին: Գրականությունն ու արվեստը ապրանք է, այնպիսի ապրանք, ինչպես զուգագուլպան ու երշիկը, ուրեմն` պետք է պահանջարկ ունենա: Այդ գործընթացը նրանց մոտ վաղուց էր սկսվել, մեզ հասավ ավելի ուշ: Պարադոքսն այն է, որ ստանալով երկար սպասված (թեկուզ և` հարաբերական) ազատությունը, ստեղծագործողները բախվեցին «Ինչի՞ մասին ասել, ի՞նչն ունի պահանջարկ» հարցերին: Իհարկե, ուրախացան փոփոխություններով, անկախությամբ, բայց դա հրապարակագրություն է: Իսկ եթե ֆանտաստ գրողների ոճով գաղափարը հասցվի աբսուրդի, երբ ամեն քաղաք կամ առանձին տներ են հայտարարում իրենց անկախության մասի՞ն` սա արդեն ավելի հետաքրքիր է…
Թեև իրականությունը, ինչպես ցույց տվեց ժամանակը, բոլոր հնարավորություններն ունի ցանկացած խելահեղ երևակայությունից մղոններով առաջ անցնելու: Սկզբում ոգևորված քացի էին տալիս խորհրդային իշխանության դիակին, հետո, ոչ պակաս ոգևորությամբ, նույնն սկսեցին անել նոր իշխանության հետ: Եթե ինձ հարցնեք, ապա հասարակության իդեալական վիճակը այն է, երբ պետքդ էլ չէ, թե ով է այնտեղ` իշխանությունում: Չէ՞ որ ռեստորանում դու չես հետաքրքրվում, թե ինչ է կատարվում խոհանոցում և ինչ հրահանգներ է տալիս շեֆ խոհարարը: Խոհանոցը պիտի բնականոն աշխատի. սա աքսիոմա է: Բայց եթե քեզ թունավորում են, հոտած, անուտելի կերակուր են տալիս` արձագանքն էլ համարժեք կլինի: Մեջտեղ է գալիս «Բողոքի գիրքը», իսկ դա նույնպես հրապարակագրություն է: Լավ տրիբունը միշտ էլ կբացատրի, թե ով է մեղավոր և ինչ անել: Այլ հարց է, թե ինչ կանի այդ նույն տրիբունը, եթե իրեն նշանակեն շեֆ խոհարար: Չէ՞ որ նախկինը, որ չգիտես, թե ինչով է մեզ կերակրել, ժամանակին նույնպես բոցավառ տրիբուն է եղել: Պատասխանն ինձ շատ թե քիչ հայտնի է. ասելիքս այլ է:
Լինում է, չի լինում, երկու ամերիկյան գրող է լինում: Չարլզ Բուկովսկի և Հենրի Միլլեր: Առաջին, նշանակալի վեպը` «Փոստատուն», Բուկովսկին գրել է հիսուն տարեկանում: Դրա համար պահանջվեց քսան օր, տասը լիտր վիսկի ու մարդկային օրգանիզմի համար աներևակայելի քանակությամբ սիգարներ: Հետագա քսաներեք տարիների ընթացքում նա հասցրեց գրել ևս մոտ քառասուն գիրք: Հենրի Միլլերի պես: Երկուսն էլ պատմում են իրենց մասին ու երկուսն էլ այնպիսի մանրամասնությամբ են բացահայտել այն, ինչի մասին ուրիշ գրողներ նույնիսկ իրենք իրենց չեն խոստովանել: Միլլերն ավելի վաղ սկսեց գրել, ամերիկյան կեղծավորության ծաղկման շրջանում: Նեղանալով իր երկրից` տեղափոխվեց Փարիզ, ուր այն օրերին գալիս էր ամեն ոք, եթե ասելիք ուներ: Հայրենիք վերադարձավ որպես հայտնի գրող: Բուկովսկին երիտասարդ տարիներին աշխատել է փոստատանը, Միլլերը` հեռագրատանը:
Բուկովսկին, իր հերոսի նման, ատում էր իր աշխատանքն ու ամերիկյան փոքրիկ քաղաքի խեղդուկ, կյանքի զվարթությունից զուրկ մթնոլորտը: Բայց նաև սիրում էր նամակ գրել, որոնք մի քանի հատոր են կազմել: Իսկ Միլլերը գերադասում էր խոհագրությունը: Նա այսպիսի միտք ունի. «Աշխարհի ժողովուրդների մեջ ապրում է հատուկ ռասա, այն մարդկությունից դուրս է` դա ստեղծագործողի ռասան է: Այդ ռասային պատկանող մարդը պետք է կանգնած լինի բարձունքում ու կրծի սեփական ներսը…»: «Հատուկ ռասա»` ճշմարիտ, չմանրացվող տաղանդ` ահա ինչն է ինձ համար թանկ, ահա ինչն է աստիճանաբար վերանում…
Օրինակ` երգչի տաղանդը, որն ամենևին էլ ձայնի հզորությունը չէ կամ նմանակելու ունակությունը: Ժակ Բրելը ձայնային տվյալներ չուներ, բայց նա հանճարեղ էր: Ավելին, քան պերուացի երգչուհի Իմա Սումակը, ում ձայնը ապշեցուցիչ կերպով կարողանում էր նմանակել կենդանիների, թռչունների, բնության ձայներն ու նախնադարյան շամաններին:
Աբսուրդի հասցված
իրականություն
Բուկովսկու «Փոստատունը» ինձ հիշեցրեց այն ժամանակների մասին, երբ մարդիկ նամակ էին գրում, դնում ծրարն ու գցում փոստարկղը: Չգիտեմ` դուք ինչպես, բայց ես շատ նամակներ եմ գրել (կեսը` կանանց): Այդ զբաղմունքի մեջ ինչ-որ խորհրդավորություն կար: Քո գրածը գնում է գնացքով, թռչում ինքնաթիռով, հետո տեսակավորում են, դնում դարակը, կնիք են խփում, որից հետո այն հայտնվում է պարկի մեջ, հասցվում է փոստային բաժանմունք, տեղափոխվում փոստատարի պայուսակն ու արդեն դանդաղ ընթացքով հասնում է անհրաժեշտ տունը: Ու վերջապես այն հասցեատիրոջ ձեռքում է, ով պատռում է ծրարի եզրը, հանում է ծալված թուղթը, կարդում է, նորից է կարդում, ու հիմա իր հերթն է նստել ու նույն ծիսակարգը կատարել: Նամակին չպատասխանելը անվայելուչ էր:
Մարդիկ նույն խնամքով էին պահում նամակները, ինչպես լուսանկարները ընտանեկան ալբոմում: Մի քանի տարի առաջ հին թախտի հատակին հայտնաբերեցի նամակների տրցակ: Սկսեցի կարդալ, հընթացս հիշելով մարդկանց, ում հետ կապված եմ եղել: Կարդում էի ու չէի կարողանում կտրվել: Հինգ-վեց էջանոց նամակներ կային, մանր ձեռագրով գրված: Շշմեցուցիչ է այդ ուղերձների անկեղծությունն ու մտերմիկությունը: Ես ինտերնետին դեմ չեմ: Լավ թե վատ, ինքս էլ վաղուց ետ եմ վարժվել գրիչով գրելուց: Արագությունը գրավում է: Վայրկենական գրում-պատասխանն ստանում ես: Այլ հարց է, թե ո՞ւր ես շտապում: Բայց քանի որ շուրջդ բոլորը շտապում են, հո չե՞ս կարող դուրս մնալ համընդհանուր վազքից: Ես գեղարվեստական գրականությունը չեմ կարդում համակարգչի էկրանով, գերադասում եմ գիրքը, որ չկորցնեմ տեքստի հետ մտերմիկ կապը: Սոցիալական ցանցերն ասես ջրխմության գնացող հոտ լինեն, որտեղ գազանները նույն եռանդով կուլ են տալիս նույն պղտոր ջուրը: Այնտեղ մտնում եմ, բայց երկար չեմ մնում:
Հետաքրքիր հարցաքննություն են սկսում վիրտուալ հրեշտակները. «Ինչպե՞ս ես քեզ զգում: Ո՞ւմ հետ ես ընկերություն անում»: Պատասխանում եմ. «Շնորհակալություն, լավ չեմ, լուծ եմ»: Նույն պահին ինչ-որ մեկը միանում է մեզ. «Լսե՞լ եք այսինչ քաղաքական գործչին: Այ, նա տեղովը քաղաքական լուծ է»: Նրան ձայնակցում է մյուսը. «Դա լուծ չէ, այլ՝ ժանտախտ»: Երրորդը` «Պետք է պայքարել հակասանիտարական վիճակի դեմ»: Չորրորդը. «Ո՞ւր են նայում իշխանությունները»: Հինգերորդը. «Իշխանությունները նայում են իրենց գրպանին»: Ու հետո` «Կորչի՛ Պողոսը… կորչի՛ Պետրոսը… Կիրակոսն էլ մի բան չէ… Միայն Սանթրոսին կարելի է վստահել»: Ու սկսվում է տարերային հանրահավաքը: Ես աննկատ լքում եմ մարտի դաշտն ու վազում դեղատուն` իմոդիում գնելու:
Ռեյ Բրեդբերին ֆանտաստիկան անվանել է աբսուրդի հասցված իրականություն: Այդ ավանդական ժանրի նկատմամբ հետաքրքրությունը վերջին տարիներին շատ է նվազել, հատկապես հետխորհրդային տարածքում, որտեղ նախկինում ֆանտաստիկան նաև ծառայում էր որպես եզովպոսյան լեզու: Երևույթը բացատրում եմ այսպես. մարդկությունը դադարել է զարմանալ, որովհետև դարձել է գլոբալ տեխնոլոգիայի մի մասը: Համարյա բոլոր հարցերի պատասխանները գտնված են, ամենաիմացության պատրանք է առաջացել, և հասարակությունը ապառասպելականացվել է: Զարգանում են կոմունիկացիոն տեխնոլոգիաները, իսկ մարդիկ դյուրությամբ վարժվում են դրանց:
Երբ կեցության տարածությունը լցվում է վիրտուալ կոնտակտներով` վերանում է մերձավորի նկատմամբ իրական հետաքրքրությունը: Վիրտուալ միայնությունը հանգեցնում է թաքուն ընկճախտի: Մարդը առասպելական արարած է, նա չի կարող մնալ առանց հրաշքի, բարու ու չարի մասին պատկերացումների: Աստծուն ծառայելը ձևական է դարձել, նմանվել է կուսակցության պատկանելության ու պարտադիր կուսժողովների: Այստեղից էլ` կախարդների, գուշակների նկատմամբ աճող պահանջարկը: Մարդիկ կապ են փնտրում նրանց հետ, ովքեր առնչություն չունեն իրենց տեխնոլոգիական, միօրինակ առօրյայի հետ: Տեղեկատվության մատչելիությունը երկսայրի սուր է: Տարածություն նետված խոսքը ամենքինն է ու ոչ մեկինը չէ: Միլիոնանոց բազմաձայնության մեջ մերձավորին լսելը դառնում է ոչ պարտադիր, իսկ ստեղծագործելը դադարում է լինել գաղտնի, քրմական ակտ:
Կենսաբանները հաստատում են, որ տեղեկատվությունը հավաքվում է մարդկային ուղեղի մի հատվածում, իսկ ասոցիատիվը` մյուսում: Մենք ունենք տեղեկատվական թռիչքի ու ստեղծագործական անկումի մտածողություն: Այլ կերպ ասած, ժամանակակից մարդը խելացի է, միայն որովհետև տեղեկացված է:
Ճերմակ ագռավ,
սև ագռավ
Մշակույթի գործիչները վիրավորված են` նրանց հետ հաշվի չեն նստում: Այնինչ գրական, թատերական, կինեմատոգրաֆիական և այլ մրցանակների քանակն ավելացել է մի քանի անգամ: Ի՞նչ է կատարվում: Դադարել են մտքերի տիրակալներ լինելուց` ահա որտեղ է ցավոտ կետը: Նորաձևությունն է թելադրում ճաշակը` լավ գրքերը պառաված օրիորդի նման երազում են, որ ինչ-որ մեկը գոնե դիպչի իրենց, իսկ հազվագյուտ գրադարանը, որ ամբողջ կյանքի ընթացքում հավաքել է պապիկը, տեղավորվում է թոռան` լուցկու մեծության, կրիչի մեջ: Համոզվածությունը, որ թվայնացված տեղեկատվությունը չի անհետանա` թուլացնում է միտքը: Ինչո՞ւ հիշել այն, ինչը ցանկացած պահի կարելի է վերարտադրել:
Որպեսզի տպավորություն չստեղծվի, թե տագնապ եմ հնչեցնում, շտապեմ հավատացնել. ես շատ հանգիստ եմ: Հենց թեկուզ որ` պահպանել եմ հիշողությունս: Եվ ուրեմն` հիշեցնեմ «Փարիզի աստվածամոր տաճարի» «Դա քեզ կսպանի» գլուխը, որտեղ նկարագրվում է, թե ինչպես եկեղեցական ամբիոնը, ձեռագրերը, բանավոր խոսքն ու գրավորը տագնապ հնչեցրին Գուտենբերգի տպագրական դազգահի հայտնվելուց հետո: Աշխարհի ստեղծումից մինչև 15-րդ դար ճարտարապետությունն էր մարդկության միակ մեծ գիրքը, նրա հոգևոր ինքնարտահայտման միակ ձևը: Տաճարների խորհրդանշաններն ու սուրբ գրքերի խորհրդանշանները միաձուլվեցին ճարտարապետական գլուխգործոցներում:
Վիկտոր Հյուգոն դա ապացուցում է Միջնադարի ու Վերածննդի դարաշրջանի սկզբի ճարտարապետության հուշարձանների օրինակով: Եզրակացությունը հետևյալն է. եթե ճարտարապետության դարաշրջանում միտքը ներկայացված էր որպես քարակերտ վեհ կառույց, ապա տպագրական դազգահի դարաշրջանում այն վերածվեց ամենուր հասնող թռչունների երամի: Ուստի, ճարտարապետությունը որպես երկարաժամկետ սրբազան ակտ` ավարտվեց, իսկ միտքը, կորցնելով կաղապարները` հասանելի դարձավ բոլորին: Այլ կերպ ասած, գիրքը սպանեց շենքը: Մյուս կողմից, գրատպությունը որպես հեղափոխական ակտ, քանդելով արժեքների մի համակարգ, ստեղծեց ուրիշը: Ինչպիսի՞ն կլինեն 21-րդ դարի արժեքները: Մեր բախտը բերե՞լ է, թե՞ չի բերել, որ հայտնվել ենք ժամանակների հատույթում, սա է հարցը: Լավ-վատ, գրախանութ դեռ այցելու կա, կինոն դուրս չի մղել թատրոնը, հեռուստատեսությունը` կինոն, համակարգիչը` գրականությունը, իսկ քաղաքականությունը, իրենով լցնելով ամեն ինչ, դեռ չի գրավել փիլիոփայության տեղը…
Վերադառնանք ագռավին: Հին թռչուն է, խելացի: Գիտե՞ք, որ ագռավին կարելի է խոսել սովորեցնել, և ի տարբերություն թութակների` նրանք հասկանում են բառերի իմաստը: Գիտնականների կարծիքով, ագռավի ինտելեկտը համեմատելի է կապիկների ինտելեկտին: Ու նաև` ագռավը ամենահամբերատար թռչունն է: Եվ ուրեմն, ընտանյոք հանդերձ նստած է ծերունին Տապանում ու սպասում է, թե երբ կարելի է իջնել լեռան վրայից ու հիմնել անմեղք մարդկային ցեղը: Ի դեպ, Նոյի ուղարկած ագռավը ճերմակ էր, բայց երբ նա ձեռնունայն վերադարձավ` ծերունին անիծեց, ու նա սևացավ: Իսկ աղավնուն օրհնեց: Սևը մահվան գույնն է: Այդ դեպքում ինչո՞ւ է ագռավը աղավնուց մի քանի անգամ երկար ապրում: Իսկ եթե տվյալ դեպքում սևը իմաստության նշա՞ն է…
Պատկերացրեք. ագռավը նստում է ջրահեղձներով սփռված հողին, մեկի աչքն է կտցահարում հետո, մյուսինը… ու սկսում է մտորել` եթե զեկուցեմ Նոյին, նա ընտանիքով կիջնի ներքև, հետո մարդկային նոր ցեղը կառաջանա ու կհասնի, անպայման կհասնի անկանխատեսելի փոփոխությունների, մեղքերի ու հիասթափությունների հերթը: Խեղճ ծերունի, մտածում էր ագռավը, բոլոր հույսերդ կփլվեն… Ի՞նչ անել, թռնե՞լ Տապան, թե՞ չթռնել: Լինե՞լ, թե՞ չլինել… Իսկ աղավնին մտածել չգիտեր, դա էր նրա առավելությունը:
