ԱՐՑԱ՛Խ, ԻՆՉՈ՞Ւ ԴՈՒ ԵՂԱՐ ԻՄ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ/ ՄԱՔՍԻՄ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

Վարդգես Բաղրյանի հարցազրույցը գրող,
հրապարակախոս ՄԱՔՍԻՄ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԻ հետ
Վ. Բ. – Պարոն Հովհաննիսյան, տարին հոբելյանական է Ձեզ համար, լրացել է Ձեր 80-ամյակը: Կարելի՞ է ասել՝ 80 տարին այն հանգրվանն է, երբ կարելի է ժողովել քարերը:
Մ. Հ. – Բավականին դժվարին հարց ես առաջադրում: Տոլստոյի օրինակը բերեմ. մինչև վերջին օրը նա գրում էր՝ պատմվածքներ, նամակներ… Մի խոսքով, 80-ամյակը` նայած ում համար ինչպես է:
Վ. Բ. – Վերջին 10 տարիներին Ձեր գրիչն ավելի բեղմնավոր է եղել, ավելի շատ գրքեր եք հրատարակել:
Մ. Հ. – Այո, դա այդպես է: Ստեղծագործական ընդվզում ասեմ, պոռթկում ասեմ… Իմ կյանքի անցած տարիներին մտահղացումներ են եղել, ու երբ ստեղծվում է ստեղծագործական ազատություն, քո մեջ կուտակված նյութը դառնում է գրականություն, խոսք, պատում: Վերջին 10 տարում տպագրվել է «Չաստվածների խնջույք», «Հոգնած երեկո» պատմվածքների և վիպակների ժողովածուն, որը կարծես վատ չի ստացվել, ապա վերջին գիրքը` «Հեռացող երկրի կարոտը»:
Վ. Բ. – Երկի՞րն է հեռանում մեզնից, թե՞ մենք են հեռանում երկրից:
Մ. Հ. – Թոմաս Վուլֆը մի հրաշալի վիպակ ունի, որտեղ այսպիսի միտք կա. հողը երբեք տիրոջը հուսախաբ չի անում, պետք է միայն սիրել հողը: Այս երկու հանգամանքը գոյություն ունի մեր իրականության մեջ. և մենք ենք հեռանում հողից, և հողն է խռովում մեզնից: Այն, ինչ տեղի է ունենում այսօր ոչ միայն Ղարաբաղում ու Հայաստանում, այլև հետխորհրդային հանրապետություններում` հին կարգերը փոխարինվել են նորերով, նորերն իրենց տեղը չեն գտնում, չեն կարողանում երկիրը կառավարել այնպես, որպեսզի ճիշտ օգտագործվի հողը: Աշխարհում բոլոր պատերազմները հողի համար են եղել, բայց Ղարաբաղում այսօր հողն անտեր է մնացել, տիրություն անող չկա, բերք չի տալիս, հողը խռովել է: Երբ հողը խռովում է, խռովում է մարդկանցից. ինչո՞ւ, որովհետև մարդիկ թողնում հեռանում են երկրից: Ուրիշ փաստ չբերենք. մեր գյուղերի վիճակը: Աստված մի արասցե, եթե այսպես շարունակվի, ապա, ինչպես գրված է գրքում, Ղարաբաղի տեղը կլինի, բայց Ղարաբաղը, որպես հայրենիք, չի լինի: Այս ահը պետք է մեզ զգաստ պահի, որպեսզի տիրություն անենք այս հողին: Ղարաբաղը հայկական ամենաբարեբեր հողատարածքներից մեկն է, սակայն մենք՝ ես, դու, մյուսները, շուկայից գնում ենք մթերքներ, որոնք բերվում են Հայաստանից և այլ տեղերից: Ժամանակն է, որպեսզի ստեղծենք այնպիսի պայմաններ, որ հող մշակելը հեշտ լինի գյուղացու համար՝ բոլոր առումներով:
Վ. Բ. – Պարզ է, որ ամեն ինչ չէ, որ լավ է Հայրենիքում: Բայց խռովելու ու հեռանալու փոխարեն ավելի ճիշտ չէ՞ մնալ ու պայքարել վատ երևույթների դեմ:
Մ. Հ. – Իհարկե, մնալը ճիշտ է, բայց երբ երեխան քաղցած է, ես աշխատանք չունեմ, ի՞նչ է մնում անել… Մեզ մոտ որքա՜ն ջահել տղաներ ու աղջիկներ կան, ովքեր չեն ամուսնանում, որովհետև տուն չունեն, աշխատանք չունեն, պայմաններ չունեն… Իհարկե, հեշտ է իշխանություններին քննադատել: Ուզում եմ քեզ հետ համաձայնել այս հարցում. ասենք դժգոհեցինք, բայց մե՞նք ինչ ենք անում, որպեսզի երկիրը շեն մնա, մեր հողը բարգավաճի: Դժբախտաբար, մեր իշխանական մարմինները միշտ չէ, որ ճիշտ քաղաքականություն են վարում աշխատատեղերի, սոցիալական խնդիրների, այլ հարցեր լուծելու համար: Ճիշտ չէր լինի ասել, թե միջոցներ չեն տրամադրում: Բայց ինչքանո՞վ են այդ միջոցները նպատակային օգտագործվում. այ, սա է հարցը: Հենց իշխանությունների, առաջին հերթին կառավարության գլխավոր խնդիրն է` այն քիչը, որ ունենք, կարողանանք նպատակային օգտագործել: Չճանաչված պետության բեռը շատ-շատ է, հազար ու մի դժվարություններ կան, դրսից օգնություն չենք ստանում, միայն Մայր Հայաստանն ու Սփյուռքն են, բայց նրանք չեն կարող բոլոր հարցերը լուծել, այդ մենք պետք է տեղում լուծենք:
Վ. Բ. – Ինչի մասին հիմա խոսում ենք, Դուք արտացոլում եք Ձեր գրականության մեջ, և այդ ամենը ցավ է Ձեզ համար: Ձեր գրքերից մեկը կոչվում է «Արցախ իմ, ցավ իմ»…
Մ. Հ. – Արցախյան պատերազմի տարիներին, երբ սաֆոնովյան ռեժիմն էր գերիշխում Ստեփանակերտի փողոցներում, մի ողբերգական պահի ես բացականչեցի՝ Արցա՛խ, ինչո՞ւ դու եղար իմ հայրենիքը: Սա իմ ցավի արտահայտությունն է: Եվ ոչ միայն իմը: Հենց նրա համար, որ Արցախը շատ ենք սիրում, արյուն չխնայեցինք և հաղթանակ տարանք: Սա գործի գլխավոր մասն է, բայց ոչ բոլորը. մենք պետք է հիմա տնտեսություն զարգացնենք, երկիր կառուցենք, շենացնենք: Սրանք այն հարցերն են, որոնք պետք է հուզեն բոլորիս, անխտիր՝ շարքային բանվորից մինչև պաշտոնյա: Այս ներքին համախմբվածության կոչն եմ անում՝ ժողովուրդ-իշխանություն, այս միասնականության կարիքն այսօր մենք շատ ենք զգում:
Վ. Բ. – Ձեր հերոսները իրական մարդիկ են, պատումները նույնպես իրական են: Կարելի՞ է ասել, որ Ձեր ստեղծագործություններում լրագրողն ու գրողը շաղախվել են, և ստացվել է այդ արդյունքը՝ մեկը մյուսին լրացնելով:
Մ. Հ. – Սովորաբար գրողները բողոքում են, որ լրագրությամբ են զբաղված՝ օրվա հացը վաստակելու համար: Դա ճիշտ է, բայց համաշխարհային գրականությունից շատ օրինակներ կան, ասենք, Հեմինգուեյը, ով ամբողջ կյանքում լրագրությամբ է զբաղվել, բայց անցյալ դարի մեծություններից մեկն է: Ինձ թվում է, թե գրողները չպետք է բողոքեն, լրագրությունը գուցե ինչ-որ տեղ խանգարում է, բայց հնարավորություն է տալիս շփվել մարդկանց հետ, նրանց հոգս ու ցավին ավելի մոտիկից ծանոթանալ: Գրողը չի կարող գրասեղանի մոտ նստած՝ կյանքը ճանաչել: Այնպես որ, լրագրությունը ավելի շատ օգնում է, քան խանգարում: Մենք Տոլստոյ չենք, նախ այդ հսկա տաղանդը չունենք, և երկրորդ՝ նրա նյութական հնարավորությունները չունենք:
Վ. Բ. – Ասվածի վկայությունն է Ձեր խմբագրած մեր Մայր թերթը: Ձեր հոդվածներն այն ծանր ու դժնդակ տարիներին զուտ հոդվածներ չէին, այլ՝ գեղարվեստական հրապարակախոսություն, որոնց ընթերցողներն անհամբերությամբ էին սպասում:
Մ. Հ. – Այն օրերին մեր թերթին ամբողջ հայ ժողովուրդն էր սպասում: Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության մի վանական նամակ էր գրել ինձ և պահանջում էր՝ ասելով, որ ինքը բաժանորդագրվել է «Խորհրդային Ղարաբաղին», ինչո՞ւ ժամանակին չի ստանում թերթը: Վլադիվոստոկից մինչև Կարպատներ, ավելի քան 260 քաղաքներում ստանում էին մեր թերթը, մոտ 100 հազար տպաքանակ ուներ, չհաշված «ձախ» տպագրությունները: Հսկայական հեղինակություն ուներ մեր թերթը, և կոլեկտիվը, խոսքը միայն իմ մասին չէ, մեծ պատասխանատվություն էր զգում, որպեսզի այն ամենը, ինչ տեղի է ունենում Ղարաբաղում, օբյեկտիվորեն և հայրենասիրական ոգով մատուցի ընթերցողներին:
Վ. Բ. – Կարելի՞ է ասել, որ դա մեր թերթի աստեղային ժամն էր:
Մ. Հ. – Այո, առանց վերապահման: Առավոտյան տպարանի մոտ հարյուրավոր մարդիկ հավաքվում էին, որպեսզի ձեռք բերեն թարմ համարը:
Վ. Բ. – Պարոն Հովհաննիսյան, մենք ստեղծե՞լ ենք մեր Ազատամարտին հարիր գրականություն:
Մ. Հ. – Երևի միանշանակ պատասխանելը ճիշտ չէ, բայց նաև ճիշտ չէր լինի աչքներս փակենք ու չնկատենք այն հեղինակներին, ովքեր Արցախյան շարժման մասին գրքեր են գրել: Օրինակ, քո գրքերը, որոնք հավաստի, ճշմարիտ պատումներ են: Փաստերով, օբյեկտիվ, ճիշտ լուսաբանված գրքեր կան, թեև դրանց թիվը շատ չէ: Ունենք բանաստեղծական ժողովածուներ, որոնցում իր արտացոլումն է գտել մեր Ազատամարտը: Կարող եմ նշել Վարդան Հակոբյանի, Ռոբերտ Եսայանի և ուրիշների բանաստեղծական շարքերը: Գրվել են արձակ գործեր` Մարտիրոս Ոբնի, Կոմիտաս Դանիելյանի: Բայց ինչ մենք ուզում ենք, դեռ իր հեղինակին սպասում է:
Վ. Բ. – Թույլ տվեք նշել Ձեր ստեղծած հարուստ ժառանգության մասին, գոնե իմ կարծիքով, դրանք արյունով գրված գրքեր են:
Մ. Հ. – Մարտիրոս Ոբնի «Դժոխքից եկածին հարցեր չեն տալիս» գիրքը իսկապես արյունով է գրված: Կոմիտաս Դանիելյանը հրաշալի արձակ գործեր ունի: Ես էլ պատերազմի թեմային վերաբերող պատմվածքներ ունեմ, բայց աշխատել եմ, ինչպե՞ս ասեմ, ոչ թե դրոշ բարձրացրած «ուռռա» ասելով առաջ գնալ, այլ պատմել մեր ցավերի, մեր հոգսերի մասին: Բավականին գործեր ունեմ զինվորական կյանքի մասին, որտեղ խոսում եմ մեր զինվորականության առօրյայի, դժվարությունների, անարդարությունների և այլնի մասին: Ի՞նչն է ցավալի. հաղթանակած զինվորն այսօր մնացել է առանց աշխատանքի, առանց նյութական ապահովության: Եվ այն թոշակը, որ ստանում են, դրան չեն արժանի, նրանք ավելիին են արժանի:
Վ. Բ. – Ճշմարիտ գրականությունը չի կարող շրջանցել այդ ամենը, իսկական գրողը պետք է բարձրացնի այդ հարցերը:
Մ. Հ. – Այս քանի օր է ինչի՞ մասին եմ մտածում: Հոմերոսից մինչև այսօր բոլոր ճշմարիտ արվեստագետները, և հատկապես գրողները հակադրվել են իրականությանը: Ոչ թե որ հակառակ մարդիկ են: Ինչո՞վ է գրողը տարբերվում մյուսներից` մաշկով, բաց նյարդով, ներքին մի աննկատելի զգացումով է հասկանում այն ցավերի վտանգավորությունը, որ կա մեր իրականության մեջ: Եթե գրողը հակադրվում է իշխանություններին, նաև անարդարություններին, որովհետև զգում է, որ վտանգ է սպառնում, գրողը մեղավոր չէ, դեպքերի զարգացման միտումն ինքն ավելի լավ է զգում: Գիտեք, չէ՞, կենդանական աշխարհում ձկները, թռչունները զգում են վտանգը՝ փոթորիկը, երկրաշարժը և արձագանքում են դրանց: Գրողը նաև այդպիսի հատկանիշ ունի ու սովորական մարդուց տարբերվում է նաև դրանով: Եվ առաջին հերթին դրանով:
Վ. Բ. – Հիշենք Չարենցի ձևակերպումը՝ ես մարդ եմ, պոետ և քաղաքացի: Այսինքն` գրողը չի կարող մարդ չլինել, քաղաքացի չլինել, դրանք փոխկապակցված են:
Մ. Հ. – Կա նաև Նեկրասովի հայտնի խոսքը՝ գրող կարող ես չլինել, բայց քաղաքացի պարտավոր ես լինել: Այնպես որ, քաղաքացի լինելը առաջին հերթին: Եվ լավ գրողը պարտադիր նաև լավ քաղաքացի է, այլապես որպես գրող նա չի կարող հնչել:
Վ. Բ. – Վերջին շրջանում հանդես եք գալիս որպես հրատարակիչ: Դրա վկայությունն է «Արցախապատում» շարքը, որի երեք գիրքն արդեն ընթերցողի սեղանին է: Ինչո՞ւ ձեռնարկեցիք այդ գործը:
Մ. Հ. – Մեր իրականության մեջ կան հեղինակներ, որոնք իրենց համար գրել են, բայց չեն հրատարակել: Սակայն դրանք ճանաչողական մեծ արժեք ունեն, և սերունդների սեփականությունը դարձնելու մղումն է ինձ առաջնորդել: Ես դիմել եմ ԼՂՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարար Նարինե Աղաբալյանին, և նա միջոցներ է հայթայթել դրանք տպագրելու համար: Արդեն պատրաստ է ևս 4-5 գիրք, մնում է` ֆինանսավորում լինի: Ինձ թվում է՝ դա կարևոր է՝ մոռացությունից հանել մեր իրականության այն պատառիկները, որոնք վաղը կարող են մոռացվել մեկընդմիշտ: Միասին պատրաստեցինք Քարինտակի մասին գիրքը, բայց մեր ձեռքի տակ կա մի վիպակ, որը վերաբերում է Շուշիում հայ-թուրքական հարաբերություններին: Եթե դա չտպագրվի, մեղք կլինի սերունդների առջև: Շատ հետաքրքիր հուշեր են: Այլ հեղինակների գրքեր ևս սպասում են տպագրության: Հուսանք, որ աղբյուր կգտնվի, և կշարունակենք այդ գործը:
Վ. Բ. – Պարոն Հովհաննիսյան, զբաղեցրել եք պատասխանատու պաշտոններ՝ մարզային ռադիոյի գլխավոր խմբագիր, «Խորհրդային Ղարաբաղ» թերթի խմբագիր, Ստեփանակերտի պետական դրամատիկական թատրոնի տնօրեն, տեղեկատվության և մամուլի դեպարտամենտի ղեկավար, Արցախի հանրային հեռուստառադիոընկերության խորհրդի նախագահ: Դուք ո՞րը կառանձնացնեիք, որտե՞ղ եք լավագույնս դրսևորել Ձեր կարողությունները:
Մ. Հ. – Իհարկե, իմ աստեղային ժամը թերթի խմբագիր եղած տարիներն են: Դա հնարավորություն տվեց ինձ և՛ որպես քաղաքացի, և՛ որպես լրագրող, և՛ որպես գրող դրսևորել այն, ինչին ընդունակ էի: Փառք ճակատագրին, որ ինքնադրսևորման հնարավորություն ստեղծվեց: Աշխատել եմ այլ բնագավառներում, սակայն, եթե հոգիս չծռեմ, թերթն է եղել:
Վ. Բ. – Հոբելյանական երեկոյի ժամանակ, ինչպես վայել է, Ձեր հասցեին շատ լավ ու բարի խոսքեր հնչեցին, Ձեր խոսքում ասացիք՝ չբռնե՞մ` էլի ապրեմ: Ցանկանում ենք, որ երկար ապրեք, և քանի որ շարունակում եք գրել, ապա` առողջություն, արևշատություն ենք մաղթում և, իհարկե, նոր գրքեր:
Մ. Հ. – Շնորհակալ եմ: Շնորհակալ եմ նաև այս առիթի համար: Գրողը արտիստի նման մի բան է, սիրում է, որ իր գործունեությանը ուշադրություն դարձնեն:

(Տպագրվում է կրճատումով)