Վարուժան Այվազյանի գրականությունը, սկսվելով անցյալ դարի ութսունականներից, իր տարբեր փուլերն է ունեցել. հիշյալ տարիներին ստեղծված «Հին ահ» վիպակը, որը միանգամայն ինքնատիպ` մարդու և Սարսափի, մարդու և Անխուսափելիի, մարդու և Բնազդի, մարդու և Սոսկալիի, բոլորիս և բոլորիս մեջ նվացող Թաքունի թեման էր արծարծում, ես ընթերցում էի այն հույսով և կանխատեսմամբ, որ այդ տարիներից գնալով կենցաղագրության և բարոյախոսության ցեխաջրերը մտնող մեր արձակում այն գոյաբանական կողմ է ապահովում, ինչը Հարութ անունով տղային, ում մի Գայլ կանգնեցրել էր, ինչպես ասում են, «սահմանամերձ իրավիճակում», դարձնում էր հոգեբանական և էկզիստենցիալ (չխառնենք էկզիստենցիալիստականի հետ) կերպար: Հայ գրականության մեջ հայ մարդուն իր կենսաբանական միջավայրում առավելագույնը սոցիալական կերպարով ներկայացնող միտումը այդ թվականներին մոլեգնում էր, և բնական է, որ տաղանդավոր երիտասարդ արձակագրի վիպակը, ոճային և լեզվական ազդեցությունների մի քանի նկատառումներով, իր ընթերցողական լայն լսարանը չգտավ, այնինչ հենց այդտեղ ոճի և ռիթմի, ընդհանրապես հայերենի բաբանների թափի արդեն մի կատարյալ տիրապետումը ցույց էր տալիս, թե հեղինակը ինչ հեռահարություն կարող է մեջտեղ հանել: Հաջորդ գիրքը, որը արձակագրի ստեղծագործական կյանքում կարելի է փուլ անվանել, «Համեմատական կենսագրություններ» վիպակն է, ուր վերոհիշյալ ստեղծագործության հոգեբանական գծին գալիս էր հավելվելու միֆի և մոգականության այնպիսի մի տարերք, որը թերևս Ագաթանգեղոսի և մեր պատմագրության մյուս մեծ արձակագիրների ներուժավորումն էր ժամանակակից հայ արձակում, որի մյուս թևը Լևոն Խեչոյանն էր: Վիպակում մի տեսակ միահյուսված էին հեքիաթը, առակը, այլաբանությունը, պատմագրությունն ու վարքագրությունը, հիշատակարանն ու ժամանակագրությունը: Այդ գիծն է շարունակում և լրացնում «Պատմություն մեծն Կովկասի» վիպակը, որը լույս տեսավ անցած տարի:
Գերմանացի մեծ բանաստեղծն ու արձակագիրը հեքիաթը համարում էր գրականության հիմնական տարրը: «Հեքիաթ» ասելով նա նկատի ունի հրաշապատումը,- Բորխեսը այն անվանում է «ֆանտաստիկա», անգամ «դեդեկտիվ»,- ժամանակակից գրականագիտությունը նրա անունը կնքել է «մոգական ռեալիզմ»: Նովալիսը նկատի ունի գուցե այն պատումը և ոճը, որը գրականությունը արտապատկերման գործառույթից վեր է հանում ազատ երևակայության ոլորտ, որտեղ կյանքը ոչ թե պատկերվում է, այլ` արարվում: Հեքիաթի ժանրը հայ իրականության մեջ վիթխարի տարածք է գրավում, բայց ես չգիտեմ` ինչն է պատճառը, որ այն իբրև «տարր», էլ չեմ ասում` «տարերք», մեզանում գրեթե չնկատվեց: Կտրվելով հեքիաթից` մենք կտրվեցինք մետաֆիզիկայից, կտրվելով վերջինից` մենք շեշտը դրեցինք սոսկական, պրիմիտիվ ֆիզիկայի վրա, տարերքը մերժելով` մենք ընկանք տարրականի մեջ: Ժամանակակից մեր արձակում այդ իսկ պատճառով հայերենը թեև բառապաշարային և քերականական (շարահյուսական, շարադասական) հետաքրքիր մի քանի դրսևորում ունեցավ, բայց չմտավ ինտոնացիայի, վիբրացիայի և առոգանության այն ոլորտ, ինչը հատուկ էր, օրինակ, Խաչատուր Աբովյանի լեզու-նորածնին, ով իր բարուրի մեջ արդեն տիեզերական առոգանության հևոցներ և ճիչեր էր արձակում: Լեզուն ինքը որևէ բան պատմելու համար չէ, այն ինքն է Բուն Պատումը – մենք մեր արձակում լուսավորչից հետո նման լեզու շա՞տ ենք ունեցել: Մի՞թե թեման, նյութը, ծրագիրը, միտումը մշտապես եգիպտական գերության չեն քշել և շահագործել ու կաղապարել մեր լեզուն: Դա չէ՞պատճառը, որ մեր ժամանակակից արձակում գյոթեական սկզբունքը` «Տեղի ունեցող ամենայն ինչ սիմվոլ է», գրեթե տեղ չի ունեցել: Տեղի ունեցող ամեն ինչը պատմություն է, վերաձևենք մենք, բայց ի՞նչ պատում և պատմություն, եթե այն նաև հեքիաթ, առակ, այլաբանություն, առասպել և այլասացություն, մի խոսքով` գրականություն չի դառնում: Որը մնում է սոսկ իբրև անեկդոտ: Որը ռեալիզմը պատկերացնում է իբրև անեկդոտագրություն: Պատմության քավությունը երևակայության մեջ է, երևակայությունն է, որ ապահովում է դեպքերի և իրադարձությունների հավաստիությունը, քանզի դրանք հանում է ընդամենը մի ոլորտից և դնում է կերպարանափոխությունների բոլոր հնարավոր աստիճաններին և աստիճանակարգերին, Վարուժան Այվազյանի վեպի պարագայում` ֆանտաստիկայի և ֆանտասմագորիայի աստիճանին: Ես հիշում է գերմանացի մյուս մեծ բանաստեղծի սահմանումը` «Իրականությունը ճշմարիտ է միայն իր ոլորտում, ի վերջո երևակայականն է ներառում կերպարանափոխության բոլոր աստիճանները» (Ռիլկե): Այս գիտակցությունը հեղինակն ինքն ամրագրել է իր երևակայական վեպի երևակայական մի ծանոթագրությամբ. «… այս գլուխը թելադրեց այն միտքը, որ տեքստը կառուցվի իբրև վեպ` թեև հաջողությունը չեմ երաշխավորում, քանզի … տեքստն ինքը որևէ հայտնի ժանրի չի ենթարկվում: Հենված է անբարբառ տարակույսների ու երևակայության վրա,- երևակայություն, ուր իրականությունը որոնող տվայտանքն է և չունի գոնե առօրյայի արտացոլանք»:
Իրականի և երևակայականի այս արծարծումը, իրական և անիրական դեպքերի ականատեսի այս մի տեսակ «Անաբազիս»-ը մի հարահոս պատում է, «մոռացված տարիների», ես կասեի` պատմությունից դուրս հոսող պատմության մի տարեգրություն, որը ընդգրկում է ապրողների բոլոր տվայտանքները և «մեռյալների ընդհանուր գիտակցությունը», միով բանիվ` «Աստծո և մարդու հպանցիկ առնչակցությունները». եղածով «դեռևս չեղած պատմական ժամանակների» (թե՞ հակառակը` չեղածով եղածների) մասին պատմող այս «տեքստում», որի ողբերգական մի թեման էլ այն է, որ մարդիկ ահա այս էլ քանի՜ հազարամյակ կայենական տխրությամբ անցնում են աշխարհի ճանապարհներով և «իրար կողքով դիմանում դիմացինին չսպանելու տառապանքին («Ահ ու դողի և երերման մեջ պիտի լինես երկրի վրա», Ծննդ. 4, 12) և մի կերպ պահպանում են անմահության հույսը,- ոչ թե ինքնին անմահ լինելու ձանձրույթին մատնվելու համար, այլ որպեսզի ճշմարտությունը երկու աշխարհներում որոնվի,- և ահա նրանք պարզում են ամենակարևորը, որը անհայտ է և պարզ չէ, բայց թե չէ՞ որ փոխարենը մի բան պարզից էլ պարզ է, որ «կյանքը նրա համար է, որ հենց ճշմարտություն չգտնես»… Պատմություն լինելով հանդերձ` այս գիրքը աստվածորոնողության և մարդորոնողության մի պատմություն է, որտեղ «տեսա՞ք Աստծուն» հարցի պատասխանը մարդու փորձությունն է ժամանակով և անժամանակով: Սա մի պատմություն է – բայց ինչի՞ մասին – գուցե ժամանակի՞ և հենց իր` պատմությա՞ն, որը մորեխի չուի պես պատուհասում է երկրի կողմերը և Կյանքի պատկերն է փորձում կերտել,- ինչքան որ Ասդինում, նույնքան էլ Անդինում,- իրականության արմատները պեղելով երազի կենարար աշխարհներում, իսկ վերջինս ցողելով իրականության կենսական ջրերով: Եվ Աստված դրանց հետևից ուղարկում է լեզվի իր երգեցիկ թռչուններին, որոնք միակն են, որ կարողանում են դրանք այնպես երգաբանել, որ մեկը լցվում է մյուսի սահմաններից ներս և տիրանում է նրա տիրույթներին: Մարդու և անասունի նախրի իր երևակայելի և աներևակայելի, իրական և մտացածին բոլոր իրադարձություններով, ապրողների և մեռյալների «հասարակական դաշինքներով», տղամարդու և կնոջ` երբեմն բերկրանքից, երբեմն սարսափից ծնված զուգավորումներով, թաքուն լացի պես իջնող անձրևներով խորհրդանշվող եղած և լինելիք ժամանակները, հայերի, զինավառ հոների, դժգունած դեմքերով ալանների և ասպատակ քուշանների, չմոռանամ ասել` նաև աղվանական քսանվեց ցեղերի բազմություններն ի՞նչ են որոնում այս գրքում, ինչի՞ համար են հայտնվել պատմության (կամ չպատմության) այս թատերաբեմին – դժվար է ասել: Պաշտոնական պատմագրությունը սրանց հայտնվելն ու անհետանալը թող փորձի բացատրել պատճառա-հետևանքային օրենքներով, գրականությունը և գրականության որդին, ով, ինչպես արդեն ասվեց, ինչքան որ իրականությունը պատկերողի, նույնքան էլ այն արարողի մարմաջը ունի, այլ չափաբերումների մեջ է. նա իր «Մեծն Կովկասի պատմությունը» գրի առնելով` հորինում և հորինելով ստեղծում է մի պատմություն, որտեղ ամեն ինչ ներքաշվում է հենց բուն գոյության մեջ, ինչը պատմությանը տալու համար չէ, քանզի պատմական չէ, ինչպես որ պատմական չի կարող լինել այն հույսը, որը Վ. Այվազյանի վեպում ապրողների գիտակցությամբ է պայմանավորում մեռյալների բարեկեցությունն ու խաղաղությունը…
Ես տեղնուտեղը մի ասույթ եմ հորինում. «Ես արհամարհում եմ բոլոր այն ստեղծագործությունները, որոնց վրա ոչ մի ազդեցություն չեմ տեսնում», և Վ. Այվազյանի արձակը ազդեցություններով բացատրող նրա ընդդիմախոսների թվարկած անուններին միանգամից ավելացնեմ ևս մի քանի ստեղծագործություններ, որոնց խորունկ ազդեցության արդյունքն է այս զարմանալի վիպակը. օրինակ, Թումանյանի «Սուտլիկ որսկանը» և հատկապես «Սուտասանը», այստեղ էլ առանձնապես «Պապս մի չիբուխ ուներ»… անհավանական տողը, Ագաթանգեղոսի մասին ասացի, հիշեմ նաև Խորենացուն, Եղիշեին և բոլոր մեր հրաշափառ պատմիչներին, ուզո՞ւմ եք մեջտեղ բերեմ նաև միջնադարյան ֆանտասմագորիաները, 19-րդ դարի արկածային վեպը, պիկարոյական վեպը, գուցե նաև «Դեկամերոնը», հաստատ «Հազար ու մի գիշերները» կամ,- իսկ ինչո՞ւ ոչ,- Միքայել Չամչյանի «Հայոց պատմությունը», որը ամենահավաստի հայոց պատմությունն է, որովհետև ամենաանհավաստին և ամենագեղեցիկն է: Չմոռանամ նաև «Բարոն Մյունխաուզենի արկածները», էլ չեմ ասում «Սասնա ծռերի» որևէ պատում, որը դեռ չի հայտնաբերվել և գրի առնվել, մի խոսքով` հայրենական և համաշխարհային գրականության բոլոր այն գրված և դեռ չգրված ստեղծագործությունները, որոնցում մարդկային երևակայությունը չի կարող գլուխ հանել առանց առասպելաբանության: Մի խոսքով` վերևում նշածս ողջ «մոգական ռեալիզմը», որն սկսվում է «Ոդիսականով» և Բորխեսի ու Մարկեսի վրայով ձգվում է մինչև «նոր երկինք, նոր երկիր»: Վիպակը շատ հետաքրքիր է նաև հյուսվածքի տեսանկյունից: Մի տեսակ միջնադարյան գոթական ոճի պատումը ներառում է և՛ խաբեպատում վեպի տարրերը, և՛ «զարդատուփային պատմվածքի» մանրուքները, որոնք պարզապես աչք են շլացնում («… սեփական մահվանն սպասողները արդեն անհամբերությունից էին տանջվում` ասես մեռնելիս դիտելու էին իրենց մահը»), «Հազար ու մի գիշերների» ու «Դեկամերոնի» «շարանային» պատմությունները, որոնք մի միասնություն են, որքանով մի ոճի և մի թելի վրա են շարված, հունական աշխարհի «երկխոսությունները» և այլն: Չմոռանամ պատմության միջից պատմություն դուրս բերող մեթոդը, որը ես ուզում եմ «մատրյոշկա» մեթոդ անվանել: Այս ամենը մեր օրերի խոզական և բ… – բայց եկեք չգռեհկանանք – ռեալիզմի մեջ շողացող այս «ռեալիզմին» առանձնահատուկ շուք ու փայլ է տալիս: Եվ եթե որևէ մեկը համենայն դեպս այնքան գռեհկանա, որ հարցնի, թե «ինչի մասին է այս վիպակը» (ասես գրականությունը որևէ բանի մասին է և ընդհանրապես «մասին» է), ապա ես էլ ինձ իրավունք եմ վերապահում նույնքան գռեհկանալով պատասխանել. իսկ ինչո՞վ հենց մեր մասին չէ, իսկ ինչո՞վ հենց մեր օրերի մասին չէ, երբ «Ոմանք սգում ու կոծ են անում, ոմանք էլ, ըստ իրենց սատանայական սովորության, զվարճանում են` անդառնալի, սպառիչ: Խաղեր են խաղում, պարեր բորբոքում` զազրելի գործերով թաղված խավարային ախտերի մեջ»: Եվ չլինի՞ թե «Պատմություն մեծն Կովկասի» տարօրինակ վերնագրով այս ստեղծագործություն-պատմություն-պատմավեպ-ֆանտասմագորիայի վրա հեղինակը անհավաստիության շղարշ է քաշել` կարծես մեր աչքին թոզ փչելու համար, որ մենք զբաղվենք նրա անիրականության երազահանային մեկնաբանություններով և չտեսնենք գոյության այս մեզ հասած հատվածը, որը նրա լավագույն մեկնությունն է:
Վ. Այվազյանի վիպակը այն ստեղծագործություններից է, որը ոչ թե ընթերցանություն է պահանջում, այլ համագործակցային վերընթերցանություն. եթե այն չի հաջողվել, ապա չի հաջողվել գրողական միակ այն սկզբունքը, ինչով վրիպել են և մեկընդմիշտ վրիպելու են անցյալի և ներկայի բոլոր ստեղծագործությունները, որոնք գրականությունը լրագրողականության և հրապարակախոսության վերածած հնարավոր ստեղծագործության, հնարավոր լեզվի և հնարավոր ռեալիզմի մեր դյուրին ժամանակներում մեկնել են Անհնարինի հետևից: Ժամանակակից մեր գրականության` թե՛ արձակի և թե՛ բանաստեղծության միջավայրում, որի մեթոդը ընդամենը սկանդալի ու «ցնցակաթվածի» պրիմիտիվությունն է, ինչի պայմաններում պրիմիտիվ գրողն ու պրիմիտիվ ընթերցողը,- անգամ պրիմիտիվ բանաստեղծն ու պրիմիտիվ ակադեմիկոսը,- վերջապես գտել են իրար և պինդ-պինդ գրկախառնվել, «Պատմություն մեծն Կովկասի» վիպակը սպիտակ ագռավ կարող է թվալ: Բանասիրական և ընդհանրապես հումանիտար կրթության սպանության մեր այս օրերում բնական է, որ այս վիպակը պետք է մնա աննկատ: Պրիմիտիվ և բամբասանքային գրականության ժամանակներ են,- դրա համար գրականագիտությունը անգամ հատուկ եզր է հորինել` կոլպոտրաժ:- Ես լսել եմ, որ Ստեփան Զորյանը մահվանից առաջ կոմայի մեջ է ընկել, մի երկու օրից հետո հանկարծ բացել է աչքերը և «Շատ պրիմիտիվ ազգ ենք» ասելով` մահկանացուն կնքել: Թե ինչ է տեսել մեծ գրողը` դժվար է ասել, բայց ես չեմ բացառում, որ` հոգևոր մուրացկանների ու բոմժերի պես կենցաղի, բամբասանքի և անեկդոտի աղբարկղներում քուջուջ անողներին, որոնց ոչ մի կերպ չես հեռացնի դրանցից, քանզի մենք գիտենք, որ աղբը շատ ճանճ է հավաքում…
Կարծես արդեն հասկանալ տվեցի, բայց հիմա միանգամից ասեմ. Վարուժան Այվազյանը մեր օրերի առձեռն և կանխիկ գրականության մեջ կարող է և չընդունվել: Նա ձգտում է մի արձակի, որտեղ ընթերցողի վրա գրականություն առձեռնելը և, թույլ տվեք համենայն դեպս մեր բանավոր խոսք մտած արաբերեն բառը օգտագործել, նաղդելը տեղ չունի: Դա, կրկնեմ, ուշադիր և համբերատար ընթերցում է պահանջում, ինչպես որ համբերատար և դժվարին անցում է պահանջում բարձր լեռներով անցումը: Սա մի գրականություն է, որի դեպքում արձակի սյուժեն, ֆաբուլան և բուն նյութը հենց լեզուն է: «Աստծո և մարդու հպանցիկ առնչակցությունները» վեր հանող «անհենարան և անխարիսխ» այս վիպակը ոչ թե պատումով, սյուժեով, կերպարներով, գաղափարներով, մտքերով, դատողություններով, այլ լեզվով է ձգտում հասու լինել գոյության աստվածային, մարդկային և անասնական եռադեմքին` ձայնով և անձայնությամբ, բառերով և անբառությամբ խոսվող լեզվով: Կարծեմ հենց դա էլ մեզ ուզում է հուշած լինել ինքը` հեղինակը, երբ գրում է. «Տիեզերքի ամենամեծ ու ամենից բարդ ստեղծագործությունը … հենց ինքն իր հետ առանց ձայնի խոսելու կարողությունն է. հենց այդ երկրորդն է մարդու Աստված, որին այնքան ենք տեսնում, որքան հավատում ենք»:
Բայց անմիջապես ասեմ. կոնկրետ լեզուն ամեն գրողի նաև գայթակղության քարն է. գրողը Հակոբի պես ամբողջ կյանքում իր գոտեմարտն է մղում լեզվի հետ, որը անհաղթահարելի է, բայց արշալույսի դեմ ամոլաջլիդ խփելով` քեզ օրհում է կամ չօրհնելով` կործանման դատապարտում: Սա հարցի մի կողմն է: Բայց կա նաև մյուսը` լեզուն իբրև լուցիֆերյան երևույթ, երբ այն հորդում է, չի ենթարկվում Բանին և իր հմայքով ծածկում է գիտակցականության կարգ և օրենք: Այդպես էր, օրինակ, սյուրռեալիստների լեզուն: Մյուս դեպքն այն է, երբ լեզուն իր բեռի ծանրության տակ սկսում է ծանրանալ և երբեմն առ երբեմն գայթել ու սայթաքել: Տեղնուտեղը ասեմ. Վարուժան Այվազյանի լեզուն «վերևից ընկած նվեր չէ».- թեև այն գեղեցիկ, տարերային, ընդերքային լեզու է, գրեթե միշտ դիպուկ ու խաղացկուն, թեև ազատ լեզու է, որը հաճախ ոչ մի քերականության չի ենթարկվում, հաճախ անգամ ինֆորմատիկայի ոչ մի բռնադատություն և բանադրանք չի հանդուժում,- մի տեսակ «ինքնին», բոլոր հայտնի և անհայտ կատուներից մի տեսակ կիպլինգյան այն հանրահռչակ կատուն, որը շատ է սիրում զբոսնել «ինքն իրեն»,- սակայն երբեմն կոնկրետ քերականական կարգերով, ասենք` շարահյուսությամբ և շարադասություններով այնպես է խճճվում, որ կորցնում է ընթերցողի հետ իր հավասար փոխհարաբերական հարաբերությունը և նրա առջև կանգնում է իբրև եթե ոչ իբրև բռնադատություն, ապա առնվազն որպես կամայականություն և քմահաճություն` լարման մեջ պահելով նրան: Տպավորությունն այնպիսին է, որ, ինչպես մեր զրույցներում դիպուկ նկատել է քննադատ Թադևոս Խաչատրյանը, հեղինակը երբեմն զբաղված է «լեզվական կասկադյորությամբ», ես կավելացնեի` նաև ձեռնածությամբ, որի ժամանակ նրա օդ նետած առարկաները երբեմն ոչ միայն չեն կարողանում որսացվել, այլ նաև գնում կորչում են վերև հառված քո հայացքի տակ… Ես կարծում եմ` տաղանդավոր գրողը ինձ ճիշտ կհասկանա, եթե ես ասեմ, որ հրաշալիորեն տիրապետելով լեզվին` նա նրա հետ գոտեմարտում հասել է այն վստահությանը, երբ ինքն իրեն տեր է զգում լեզվի վրա, բայց դեռ չի հասել այն խոնարհությանը, որ ենթարկվի Դեմիուրգին…
Ես հիշում եմ անգլիացի մի փիլիսոփա-հեղինակի գրքի մասին Նիցշեի դատողությունը. «գիրքը գրված է վիրավորականորեն պարզ»: Մեր ընթերցողը այսօր շատ է սովորել այդ պրիմիտիվ-պարզությանը և չի վիրավորվում դրանից: Ավելին` նա պրիմիտիվի սահմաններից դուրս գրականությունը չի ընկալում և չի կարդում: Այս վիպակը ընթերցողին «էշի տեղ դնող» գրքերից չէ: Այն բազմաթիվ խորություններ, ծալքեր, հնարքներ, անգամ ոճեր ունի: Հիշողության և մոռացության, իրականության և անիրականի, մտքի և երևակայության մատենադարաններում հայտնաբերված ընթեռնելի և տեղ-տեղ անընթեռնելի հայոց և համաշխարհային պատմագրության` որքան որ անցյալի, այնքան էլ ներկայի և գալիքի պատմությունն անող այս մատյանի տեղն իմ գրադարանում այսուհետև մեր հետզորյանական արձակի լավագույն «պատմությունների» կողքին է, որոնք համարժեք ընթերցում և շարունակական վերընթերցում են պահանջում:
– Ես ուզում եմ իմ խոսքն այս վիպակի (թե՞ վեպի-այդպես էլ չկողմնորոշվեցի) մասին ավարտել փոխզիջումային մի առաջարկով. ինձ համար այն վերջին շրջանի մեր արձակի անուրանալի նվաճում է, բայց եթե դուք ասում եք, որ այս ստեղծագործությունը տապալված ստեղծագործություն է, ես չեմ պատրաստվում ձեզ առարկել, սակայն մի փոքրիկ ճշգրտում եմ անում. եթե այն տապալված է, ապա մեզանում միակներից է, որ տապալվել է այն ճանապարհին, որով գնում են մեծ գրականության հետևից, ինչը, կրկնում եմ, կոչվում է Անհնարինը:
