Հայ գրականության պատմության մեջ Հակոբ Մնձուրու ստեղծագործությունը առանձնահատուկ տեղ է գրավում: Նա ապրեց Սփյուռքի ամենադաժան մի գաղութում, ինչպիսին թուրքահայ գաղութն էր` մշտապես ենթակա արգելքների ու սահմանափակումների: Թեև նրա ստեղծագործությունները սկսել էին տպագրվել դեռևս 1906 թվականից, երբ դեռ 20-ը չէր լրացել, սակայն իր գործերի մեծագույն մասը նա ստեղծեց 1920-ականներից սկսած, իսկ հանրությանը ներկայացավ միայն 1958-ին, երբ Պոլսի Եսայան սանուց միության կողմից տպագրվեց նրա առաջին գիրքը («Կապոյտ լոյս»), ու ինքը արդեն 72 տարեկան էր (գիրքը 1938-ին մեկ անգամ արդեն տպագրվել էր, սակայն կորել էր տպարանից):
Մնձուրու ներհուն բնավորությունը նրան տարել էր այն եզրակացության, որ իր գրականության մեջ եղեռնի և նրա պատճառած ավերիչ վնասի ըմբռնումը պետք է թողնել ընթերցողին` պատկերելով հետևանքները (երկրի ու հողի դատարկում, մարդկային ազնիվ հատկանիշների խաթարում, հայրենի եզերքի չգոյություն…), որոնք թողել էր եղեռնը իր հետևից:
Եվ իսկապես, Մնձուրու գործերում եղեռնը հանդես է գալիս յուրովի խորքային լռությամբ, որը կարելի է անվանել «լռության ճիչ»: Այն չի ցուցադրվում և կամ նկարագրվում: Այդ գրականությունը «խոհի ու խոկումի գրականություն» է, որում ամեն ինչ ասվում է տողատակով ու տողամեջով, և հեղինակային ասելիքը պետք է տեսնել բառերի սահմանից այն կողմ, «չասվածի» մեջ, ավելի ստույգ` ասվածի, բայց չգրվածի մեջ, իսկ էլ ավելի ստույգ` այդ գրականության իմաստը պետք է տեսնել ոչ թե կարդացածի, այլ զգացածի մեջ:
«Մնձուրին մտածել տուող հեղինակ մըն է»,- գրել է մեր սփյուռքահայ ուշագրավ գրողներից մեկը` Ռոպեր Հատտեճյանը («Մարմարա», 1958, 1-ը մայիսի): Եվ իրավ, ներքին հոգեկան վիշտն ու ընդվզումը, խոսքի թախիծը, որ պարունակում է այդ գրականությունը, արդյունք են ոչ միայն եղեռնի ընթացքի, այլև եղեռնի հետևանքի: Հետևանք, որ պարունակում է մեծ ասելիք:
Մնձուրին իր մի քանի պատմվածքներում, իհարկե, բացահայտ կերպով է նաև գրում մինչ «չնախատեսված դեպքերը» Թուրքիայում տիրող բռնապետական մըթնոլորտի մասին: «Ոսկի տեղաց Էլպակյանի հարսանիքին» պատմվածքում, օրինակ, նա պատմում է, թե ինչպես ոչ մի մեղք չգործած Էլպակյանը թուրքական իշխանությունների կողմից մեղադրվում է որպես թե քաղաքական խմորումների մասնակից, բանտարկվում է ու այնտեղ էլ մահանում: Իսկ ասենք «Խաղցեք գառնուկներս, ուլիկներս, խաղցեք, մարդն ալ գնաց, տերտերն ալ գնաց, խաղցեք» պատմվածքում, գրողը, օգտագործելով այլաբանական հնարանքներ ու բառեր («ապրիլ», «սև ամպեր», «մեռնել», «տասնհինգ» և այլն), գրում է, թե ինչպես ապրիլ ամսին, երբ «աղվոր օդ մը կար դուրսը», հանկարծ հայտնված ամպերը սևացնում են երկինքը: Պատուհաս մրրիկը իր հետ ձյուն ու ավեր է բերում, մեռցնում շուրջբոլորը ամեն բան. «Մաման… ժայռին առջևը երկու թեւերը ծալեր, մնացել էր: Մեռեր էր… Ուլերն ու գառներն ալ առջևը սառեր էին: … Անոնք հող եղան: Ամեն ապրիլին` պահակ բամբուսիկ մը (ծաղկի տեսակ – Ա. Ա.), ավելի վերը, երեք գծի վրա, տասնհինգ բամբուսիկներ կըբուսնին իրենց հողակույտերուն վրա: Հիմա մենք հոն չենք. հիմա ալ բամբուսիկները նորեն կբուսնի՞ն, արդյոք, կ’ըսեք» (ընդգծումը – Ա.Ա.), (Հ. Մնձուրի, Երկեր, Երևան, 1986, էջ 417): Չենք կարող ասել, արդյոք հիմա՞ էլ այդ տեղերում բուսնում են «աշխարհիս վրա ամենաաղվորիկ այդ ծաղիկները», բայց մեր ականջին հնչում են Մնձուրու պատմվածքի թափանցիկ տողերը. «Խաղցեք ուլիկներս, գառնուկներս, խաղցեք, ալ զափթիյե չի գար, ձիավոր չի գար» (նույն տեղում, էջ 416):
Ծանոթ լինելով Մնձուրու գրականությանը, խորանալով նրա պատկերած աշխարհի մեջ` ակամա խորհում ես. իսկ ո՞ւր մնացին այդ մարդիկ, ի՞նչ եղավ նրանց հետ, ինչո՞ւ չկան նրանք: Բնականաբար ծնվում է մեղավորներին դատապարտելու խնդիրը` այն մարդկանց, որ պատճառ դարձան մի շեն աշխարհի կործանման:
Մնձուրու հարցադրումը` ինչո՞ւ, շատ տարողունակ է: Չէ՞ որ զոհ դարձած այդ մարդիկ կյանքում մի նպատակ ունեին ու լըծված էին դրա իրագործմանը` շենացնել մայր հողն ու հայրենի տունը, խաղաղության մեջ շարունակել ազգի գոյատևումը, աշխատել ու արարել: Աշխատանքն էր, որ պահում էր այդ նույն հողը, շենացնում ընտանիքը, շարունակում կյանքը, որը պիտի հանգեր աշխարհի հավասարակշռությանը:
Մնձուրին բազմաժանր հեղինակ չեղավ: Իհարկե, գրեց հեքիաթներ, օրագրություններ, վիպակ, թատերախաղ, ազգագրական նյութեր ու ժամանակագրություններ, սակայն նրա տարերքը պատմվածքն էր, որոնց մի մասը թեև այսօր էլ շարունակում է մնալ մամուլի էջերում, սակայն մի մեծագույն մասը ամփոփված է «Կապույտ լույս», «Արմտան», «Կռունկ, ուստի՞ կուգաս», «Տեղեր, ուր ես եղեր եմ» ժողովածուներում:
Մնձուրու պատմվածքներում, որոնց թիվը հասնում է շուրջ երեք հարյուրի, առկա են պարզ, հասարակ մարդկանց բազում կերպավորումներ: Նրա կերտած հերոսներն ունեն այն առանձնահատկությունը, որ այս կամ այն պատմվածքում ավարտական կերպարներ չեն դառնում, նրանք` քրիստոնեաբար ու ազնվորեն ապրող այդ մարդիկ, շարունակվում-ամբողջանում են պատմվածքից պատմվածք` ասես հուշելով, որ այդ մարդկանց ապրած ժամանակն ու կյանքը ընդհատելի չէ, և իրենց հիշատակի նման հար ապրելու և ապրեցնելու են մեզ: Մնձուրու գրականությունը վավերական պատմության արժեք ունի: «Ես վկա եմ»,- գրել է Մնձուրին: Բայց նա պատմություն չէ, որ ստեղծում էր: Մնձուրին պատմությունն էր վավերացնում: Նրա այդ վկայությունները` աշխարհագրական, ազգագրական, մարդաբանական, հաստատում են մի բան, որ եղել է մի շեն աշխարհ, ու այժմ չկա խաղաղասեր այն ժողովուրդը, որ կառուցել գիտեր ու սիրում էր իր մայր հողը, ինչպես իր զավակին:
Մնձուրու գրականության կենտրոնական դեմքը մարդն է` հայ մարդը` արևմտահայ մարդը: Եվ պատահական չէ, որ իր «Ժամանակագրութիւն»-ներից մեկում նա գրել է. «Ես մարդը պատմեցի` գիւղացին»: Նրա հետ ու նրա շուրջ են կատարվում բոլոր իրադարձությունները: Այդուհանդերձ, այդ գրականության գլխավոր հերոսը հայրենիքն է, կարևորագույն ասելիքը, հարցադրումն ու խնդիրների խնդիրը` նույն երկրի ու հողի կորուստը և այդ աշխարհը հայ մարդու հոգում անմար պահելու միտումը:
Կ. Պոլսի «Մարմարա» թերթում, խոսելով իր գրականության մասին, թեև նա գրել է. «… ես իմ գիւղէս ու գիւղացիներէս իմ տիպարներս առնելով հայրենասիրական զգացական գրականութիւն մը ընելը երբեք դիտաւորութիւններուս մէջ չունեցայ» («Մարմարա», 1963, 28-ը նոյեմբերի), սակայն նույն թերթի մի այլ համարում ահա թե ինչ է զգուշացրել իր ընթերցողներին. «Իմ պարագաս բացառիկ է գրականություններու պատմություններուն մեջ: Ես կըպատմեմ տեղե մը, ուր այլևս չկան իմ անձերուս ու անոնց շարունակությունը: Իմ պատմվածքներս միայն պատմություն չեն: Իմ անձերուս և տեղերուն ազգագրությունն է, ազգային պատմությունն է… Անոնց պանթեոնն է…» (ընդգծումները – Ա. Ա.) («Մարմարա», 1967, 25-ը ապրիլի):
Մնձուրին իր պատմվածքների մեծ մասում հալեցնում-պատմում է 1890-ից մինչև 1914 թվականը ընդգրկող պատմական Հայաստանի Արմտյաց գավառի կյանքը: «… իմ Արմտանն ու արտմանցիներս մեր տեղահանութենէն առաջուան Արմտանն ու արմտանցիներն են,- գրել է նա,- հիմա ատ Արմտանը չկայ: Տեղը, անունը կայ միայն: Հիմա հոն եղողները, եկւորները ուրկէ՞ են, ո՞վ են: Սուրբ Սարգիսը չկայ հարկավ… Լուսաղբյուրը կվազե հարկավ, Լուսաղբյուրին ի՞նչ կսեն: … յիսուն տարի պիտի ըլլայ, եկող մը չեղաւ, որ ճիշդ տեղեկութիւն մը ունենայինք» («Մարմարա», 1963, 28-ը նոյեմբերի): Իսկ ճիշտ տեղեկությունն այն է, որ հիմա մոլեռանդներից ու ոճրագործներից բաղկացած մի խաժամուժ է ապրում «հոն»:
Մնձուրու կյանքը տարագիր մարդու տխուր ճակատագրի վառ օրինակ է` կին, զավակներ, տուն ու տեղ կորցրած, լքված ու մոռացված հայ մարդու ու մտավորականի մարմնացում: Թվում է, թե նման կորուստներից հետո գրողը իր անձնական ու ընտանեկան ողբերգության լռելյայն կրողը պիտի լիներ: Չէ՞ որ մի ամբողջ երկրից Մնձուրուն մնացել էր միայն «ճմռթկուած թուղթեր», որոնց վրա պիտի ջանար կենդանացնել հայրենի կորուստներն ու գեղեցկությունները: Եվ իրոք, որքան էլ անձնական ու ազգային աղետից այսահար, նա այնուամենայնիվ ապրում է ու գրում` դրանով իսկ դառնալով իր մերձավորների, համագյուղացիների ու ողջ ազգության նահատակության պատմության վավերագիրը, հայության գլխին իջած աղետի պատմագիրը` ասելով աշխարհին, որ թեև նրանք չկան ու եթե նրանց անհայտ շիրիմներն էլ անգամ լռեն, բայց նահատակ դարձած այդ մարդիկ ու երկիրը իր գրականության ու վկայությունների շնորհիվ խոսելու են ամեն մի հայի հետ և հաշիվ են պահանջելու աշխարհից ու բռնությունները իրականացրած երկրից:
Մնձուրին մի ողջ երկիր էր իր մեջ ապրեցնում և փոխադարձաբար ինքն էր ապրում նրանով. «Ես կամ անոնց մեջ»,- գրել է նա, ու ինքն էլ «հարություն առել» նրանց մեջ: Նրա էության մեջ նույնքան խտացված է հայ խոնարհ ու շիտակ գյուղացու տիպարը: Նա իր կերտած հերոսների նման հայրենի անդաստաններում վար ու հունձք անող մշակն է` այս դեպքում գրական մշակը, բառ ու բանի մշակը, որ վերաճում է հայրենի աշխարհի մարդկանց ու նրանց երազած կյանքի «կապույտ լույսի» փառաբանողի: Նրա պատկերած աշխարհում իրար են ձուլված մարդն ու բնաշխարհը, և երկուսի էլ աստվածացումը, երկուսի էլ միասնությունը Հայրենիք ասված գաղափարին են հանգեցվում, որը խորհել է տալիս մեզ վաղվա օրվա վերաբերյալ, ինչ-որ տեղ լավատեսություն ներշնչում, երկրի նկատմամբ սեր արթնացնում, մեզ հողի զգացողություն տալիս:
Պատկերելով գավառում ապրած իր օրերն ու յուրայինների կյանքը` գրողը ստեղծում է արևմտահայ մարդու իդեալ տիպարը, ում մեջ թեև քիչ չէ «կյանքի տռամը», սակայն ավելի գերակշիռ են այդ նույն կյանքի գեղեցկությունները: Այդ մարդիկ աշխատանքը վեր էին ածել տոնախմբության, հանդեսի, հաճույքի, որի մասին Մընձուրին նկարչի ներշնչանքով է գրում. «Բովանդակ դաշտին եզերքը ցրված էին այր ու կին հնձվորներու բազմություններ, որոնք կը հնձեին անդադար: Ամեն ճամբաներուն նույնպես որայաբարձ (հնձված հասկերով բարձված – Ա. Ա.) ջորիներու, էշերու շարաններ կըհայտնվեին: Անոնք կուգային, կըհասնեին, կըմիանային իմինիս, երկայն-երկայն քարավան մը կըկազմվեր, ու որան կրող տղոց մեծ խումբով, կենդանիներուն պարանոցներեն կախ զանգակներուն բազմաձայն հնչյուններով ու երգերով, մենք հաղթականորեն կ’իջնայինք գյուղ, կալերը» (Հ. Մնձուրի, Երկեր, էջ 88-89): Հիմա էլ, ինչպես վկայում է գրողն իր այդ պատմվածքում, հաճախ «…կընկարվին իմ աչքերուս առջև անցած օրերու այդ տեսարանները»: Եվ, իրոք, այդ պատկերները նկարվել են ու ոգևորել գրողին անգամ խոր ծերության օրերին, նրան մղել ստեղծագործական երկունքի: Մասունք առ մասունք «հավաքած» այդ աշխարհի մասին գրողը իրավացի է գրել. «… ես իմ երեկս, իմ անձերս, իմ երկիրս խոսեցուցի» (ընդգծումը – Ա. Ա.), («Կռունկ, ուստի՞ կուգաս», Ստամբուլ, 1974, էջ 227):
Իր մարդասիրական պատգամներով, ըստ էության, մնձուրիական գրականությունը մեծարենցյան մարդասիրության ու գյուղերգության շարունակությունն էր, նրա նման լույսի ձգտող, ամեն մարդկայինի ու գեղեցիկի որոնող, միայն թե բանաստեղծական արձակով շարադրված, որին հեղինակը խառնում է ոչ միայն զգացումային երանգներ, այլև խոսքի հումորային դրսևորումներ, որոնք ընթերցողի մեջ ջերմության մթնոլորտ են ստեղծում առ ոչ միայն կորսված երկիրը, այլև վաղուց նահատակ դարձած մարդիկ` դրանով իսկ դառնալով այդ հող ու ջրի մի մասնիկը:
Մնձուրին խոստովանել է, որ այն, ինչ ինքը գրել է, չէր կարող չգրել «Կգրեմ, որովհետև… Կուգան»: Նա գտնում էր, որ մեր «երէկին» ու մեր «այսօրին» մասին ինքը պարտավոր է գրել և որ «գրողին կենալը բնաւ չգար» («Մարմարա», 1967, 21-ը հուլիսի): Այո՛, «Համարյա թե երեկ տեսածի պես» նրա համար մեռած չէին այդ մարդիկ ու երկիրը: Նրանք Մնձուրու համար հուշ չէին, այլ ամենօրյա այցելու, որ իր հետ զրույցի էին բռնվում ու … իր հետ դաշտ ելնում` վարելու և ցանելու, այգիները մշակելու, անասուններին խնամելու, սիրելու մարդկանց, հողը, աշխարհը: «Կարդացուիմ, չկարդացւիմ, ինչպէս թռչունը բարձրացած իր ճիւղէն կ’երգէ, ինչպէս ծառը իր բերքը կուտայ…, ես ալ կը շարունակեմ իմ աշխատանքս: Ես կը հաւատամ, թէ առավելապէս գիւղը, գիւղին մարդիկ պատմելով, մեր գրականութեան, ինչպէս մեր մշակոյթին հաշւոյն աւելի լաւ բան մը չէի կրնար տալ…»,- գրել է նա («Մարմարա», 1963, 28-ը նոյեմբերի):
Իր պատմվածքներում հայրենիի կենդանության շունչը Մնձուրին պահպանում է նաև տեղանունների հիշատակումներով, տեղավայրերի մանրակրկիտ նկարագրություններով` նպատակ ունենալով շեշտել, որ այդ վայրերը հայկական, հայաբնակ ու հայաշեն են եղել:
Մնձուրու պատկերած աշխարհը բնության աղետով ծովի կամ սառույցների տակ անցած անիրական Ատլանտիդա չէր և ոչ էլ Վեզուվի հրաբխի տակ մնացած շեն ու բնակավայր: Թուրքը, ջարդարար ու թալանչի թուրքն էր, որ անցել էր այդ աշխարհի վրայով ու ջարդել ծեր, կին ու մանուկ` ուրանալով ու չքմեղանալով, որ եղել է աշխատասեր մի ժողովուրդ, որի հետքը չկա այսօր: Մնձուրին հենց այդ անանց հետքի մասին է, որ պատմում է, և հայրենի հողի կենդանի կանչը լսելի դարձնում իր պատմվածքներով: Այդ կանչը, շնորհիվ գրողի պատմելու ու վկայաբանելու գեղարվեստական յուրահատկությունների` շարադրանքի պարզություն, «խոսելու պես» գրելու ունակություն, գրելու ճիգի բացակայություն, ներկայացվող դեպքերին մասնակից լինելու պատրանքի ստեղծում և այլն, իր արձագանքն է գտնում ընթերցողի հոգում, ամեն անգամ հիշեցնում Մեծ Բացական և, Շահան Շահնուրի խոսքով ասած, ասել տալիս ամեն մի հայի. «Սիրտս խոսեցավ»: Չէ՞ որ այնտեղ արոտների շշունջ կա, հայրենի հողերի բույր, լեռների լույս ու մարած օջախների ծուխ:
Իր դատարկումից հետո այդ եզերքն ունեցավ իր երբեմնի գեղեցկությունների ու կյանքի թրթռացումների հավերժացնողը. հոգ չէ, որ ինքը` հեղինակը ևս իր երկրի նման դառնալու էր հուշ ու հիշատակ, դառնալու էր անցյալ, բայց և պատմական հայրենիքի նկատմամբ տածած սիրո և այդ սերն իր գրականության միջոցով մեզ փոխանցելու շնորհիվ երկուսն էլ զարմանալիորեն դառնալու էին հավերժական ներկա, ասես կան ու իրականում ապրում են, քո կողքին են ու քո մեջ: Մնձուրին գրում էր գյուղի մասին, բայց նա գյուղագիր չէր: Նա, ըստ էության, եթե կարելի է այդպես ասել, երկրագիր էր` իր հարազատ ու կորսված Արևմտահայաստան երկրի տարեգիրը: Մնձուրու գրականությունը «Մենք մեզ տուող գրականութիւն» է, ասել է թե` մեզ` մեզ վերադարձնող, մեզ` մեզ ճանաչելի դարձնող, որը շարունակությունը եղավ դեռևս Կ. Պոլսի «Մասիսի» մեջ տպված Արտաշես Հարությունյանի «Վաղուան գրականութիւն» հոդված-մանիֆեստի հնչեցրած առաջադրույթների, որ հանգում էր հայ մարդու և հայ հողի միասնության գաղափարին:
