ՎԱՀԱՆ ՍԱՂԱԹԵԼՅԱՆ / ՀԱԼԻՎՈՐԻ ԾԱՌԸ

Բարդին արագ չորանում էր…
Բարդին դեռ անցյալ ամռանն սկսեց չորանալ: Դեռ անցյալ ամռանը, երբ անտերության խորշակը բնին առավ ու սողոսկեց մտավ կեղևի տակ, երբ մահվան դողը հեռահար ալիքվեց ու կատարին քսվելով անցավ, բարդին զգաց, որ ավարտի աղետն իր համար անակնկալ ու միանգամից է իջնելու: Եվ խխունջի պես պատյան ներքաշվեց, իր տառապանքի մեջ կուչուձիգ ամփոփվեց ու տրվեց հոգեվարքի համր բնազդին:
Երբ քառասուն տարի առաջ գյուղից քաղաք տեղափոխված Անդրանիկը՝ Անդոն, իննհարկանի շենքի վերջին հարկում բնակարան գնեց, առաջին գործն այն եղավ, որ շենքի կողապատն ի վեր զուգահեռ ձգվող բարդի տնկեց. հողի հետ կապված հիշողությունը դեռ թարմ էր մեջը, բարդին տնկեց և նրա հետ նոր կյանքի հուն մտավ: Եվ ջրեց ու խնամեց ծառը: Ու իրար հետ հասակ առան մարդն ու ծառը: Ինքը ջրում, խնամում էր, ուրիշները բարդու ստվերում նստում ու հենց բարդու զով ապահովության մեջ էլ բողոքում էին. «Էս ի՞նչ էր, բերին տնկեցին, պատուհանների դեմը բռնեց, առանց էն էլ տեսադաշտ չկար»: «Գյուղացի Համբո է, հողուջրի կարոտի մեջ տապակված տղա,- իբր կատակով պարզաբանում էին,- եկավ ու պապի ավանդույթն էլ հետը բերեց»: «Գյուղացի Համբո է, թող իր համբոյությունն իր գեղումը աներ ու հողուջրի կարոտից էլ հալումաշ չլիներ,- քամահրում էին քաղաքում ծնված ու քաղաքաբնակի մենաշնորհով օծվածները:- Քաղաք գալիս ու քաղաքն իրենց աչքուճաշակով են ուզում տեսնել, չեն հասկանում, որ ճարտարապետություն կա, քաղաքի ձևավորման պլան ու նախագիծ կա, ժամանակի պահանջներին համապատասխան էլիտար մտածողություն կա, սրանք գյուղից փախչում գալիս, ոտքերը դեռ քաղաքի ասֆալտին մի կարգին չդրած՝ հանկարծ իրենց պապերի ավանդական նիստուկացն են հիշում: Քաղաքն ուզում են իրենց գյուղի պատկերով տեսնել»: Թեպետ քիչ, բայց հակառակ կարծիք հայտնողներ էլ կային, ասում էին. «Մազալու մարդիկ եք. ծառ ու կանաչ է, բնության կենդանի մի նախշ է՝ քաղաքի փոշոտ ճակատին, ի՞նչ վատ է, որ դժգոհում եք: Մտել ցեմենտբետոնի նեղվածքում շնչահեղձ եք լինում ու դեռ մի բան էլ հով ու զովի երանությունից բողոքում ենք: Ամռան տապին որ խշշում է, ոնց որ մանանայի շունչ է իջնում երկնքից ու մարդկանց հոգիները փառավորում: Տակի հովին նստում, շնորհակալության ու օրհնանքի փոխարեն՝ տնկողի յոթ պորտն եք նախշում, տնաշեննե՛ր»: Իսկ Անդոն նորից բողոքի առաջ խուլ էր, ծառի կեղևի տակ ներքաշվել ու ծառի հետ լույսի խորհուրդն էր մթից զատում…
Գյուղացի Համբոյի խոսքով՝ օրեր էին, մթնեցին, անցկացան, օրերը գումարվեցին իրար, ու գումարը դարձավ քառասուն տարի…
Ու հիմա, քառասուն տարի անց, բարդին բոյ քաշել, հասել էր իններորդ հարկ ու ճաղատ կատարը ճոճում էր իր բնակարանի պատշգամբում նստած հալիվորի մտքերի հանգույն: Տարիների ընթացքում հարազատության մի քաղցր, մի անվերծանելի շղարշ էր հյուսվել նրանց արանքում, չասված խոսքի պես մի թաքուն գաղտնիք ու համար երդում էր հունցվել՝ ով առաջ գնաց, մյուսին իր հետ տանում է: Այդ համր երդման մեջ մի քընքուշ գորովանք խմորվել, և նրանց միայնակ անտերությունը դեռ մանրիկ ջերմությամբ ցոլացնում էր: Հալիվորը… քաղցկեղը կնոջն էր տարել, Ամերիկան՝ աղջիկներին, ժամանակի բորբոսն էլ բարեկամներին էր օտարացրել, ու խեղճ մարդը, օր ծերության, որբացել էր: Իսկ որբը որբի գլխին ի՞նչ տիրություն պիտի անի. ծառը դարձել էր որբի որբը, ու եթե խոսքուզրույցի արանքում կացնի սրության հարց առաջանար՝ առանց աչք թարթելու բնի վրա փորձելու էին, որովհետև անտերության բնույթը ամենաթողությամբ է անձնագրված. եթե դիմադրություն չկա՝ կամքի դեմ չեն բռնանա…
Այդ այդպես էր ու այս վերջին տարում ավելի թանձրացավ. հալիվորը մի ոտքը գետնին ու մյուսով անկողին ընկավ, օրերն անհուսության ոստայն կապեցին, ու ծառի ճաքած շուրթին այլևս ջուր տվող չմնաց. ծառի բախտը կճեպ կապեց ու վերջնականապես փակվեց իր մեջ: Ծառի շվաքում նստողը իր սուրճը խմեց, իր նարդին խաղաց, անցնող-դարձողի հետևից լեզուն շաղ տվեց ու ծառի արմատին մի բուռ ջուր չլցրեց: Մարդը գերու թշվառ դրության մեջ անգամ մտնում ու շանսատակ անելուց առաջ իր գութուխղճի մեջ մի պահ արթնանում, մի բաժակ ջուր է տալիս նրա վառվող սրտին: Գերու համար չէ, պարզապես մահվան լուրն իր մեջ կրողի ծանր խոհով՝ իր մարդ լինելու դրոշն է ծածանում դրախտ-դժոխք սահմանագլխում, մեկ էլ տեսար… ի՞նչ իմանաս: Իսկ սրանք՝ չէ, սրանց մտքի ու խղճի խմորը թե ո՞նց էր հունցվում՝ անհայտ ու անըմբըռնելի մնաց: Փակ ծրարում պահվող նամակի պես, որ ո՛չ բացվում, ո՛չ էլ ընթերցվում է: Հալիվորի սիրտը անճարության ցավից կծկվում էր, տառապանքի սև երախի մեջ պատեպատ զարկվում ու օրվա էն խաղաղ լռության մեջ մեկ էլ հանկարծ վերևից պայթում էր. «Խիղճ ունեցեք, անաստվածնե՜ր, մի վեդրո ջուր լցրեք ծառի քոքին, մեղք է, հոգի ունի, մի օր կտապալվի ու կտա տակովը կանի ձեզ, այ անխիղճներ…»: «Էս բայղուշն էլի կռռաց,- ամեն անգամ նրա ձայնից դիվոտվում ու քթների տակ փնթփնթում էին շենքի բնակիչները,- էս ե՞րբ է մեռնելու՝ ականջներս դինջնա. կըռ հա կըռ, զզվացրեց»: Իրիկվա հովին, երբ քամին երբեմն կոնքին տալով գալիս ու ծառի բունուսաղարթին էր բախվում, ծառն արմատից այնպիսի ահասարսուռ թուլությամբ էր ճոճվում ու ճկվում, որ թվում էր՝ այլևս չի դիմանա և ուր որ է կտապալվի: Այդ պահերին անկողնում մեկնված հալիվորը տխրությամբ մտածում էր. աշխարհը գեղեցիկ, դրախտի պատկերի մեջ հյուսված սիրուն հեքիաթ է, երբ մարդու խիղճն ու հոգին իրար հետ համերաշխ ու արթուն են, անտարբեր, օտար թե անտառի գազան՝ մեռնողի ծանր շնչի մեջ հավասարապես են զրոյական. չոր անապատից ջուր աղերսի ու նրանց անտարբեր գութը մի փորձի արթնացնել, անօգուտ ջանք է…
Պաղ սրտի բաբախման այդ անգութ վիճակն էր. շուրջբոլորը բարևի չմեկնված ձեռք ու խղճի ցամաք ավազան էր, օրերը թև թևի քոչարի բռնած անցնելու էին, մինչև որ դիպվածի քմահաճույքով… Հալիվորն այլևս ուժ չուներ. պատկան մարմիններին հեռախոսազանգի կապեց: Պատկան մարմիննե՜ր… Նրանք թալանի համին ընկած, քարանձավային ախորժակի վերհուշով բռնված, քյաբաբ-խորովածի բույրից այնպե՜ս հիմնավոր էին բթացել, որ հալիվորի միամիտ ահազանգ, պապակ ծառի տնքոց թե փարավոնների տարաշխարհիկ վարքուբարքի մասին մեռած-մոխրացած հուշ՝ նրանց համար ականջից դուրս ու քամու բերանն ընկած ամպի ծվենի պես աննկատ էր ծավալվելու: «Հա»,- ասացին ու չեկան: «Դե, հա, էլի»,- ասացին ու դարձյալ չեկան: «Ասինք՝ հա, էլի»,- նկատելի լարվածությամբ դժգոհեցին, բայց դեռ բարակած նյարդի չափութրթիռի մեջ մնացին: «Դե, զզվացրիր,- պոռթկացին ու սպառնալիքն էլ հետը ծեփեցին,- ուզում ես գանք ու քեզ իններորդ հարկից ցած գցե՞նք, այ բրածո արարած»: Եվ անջատված հեռախոսազանգի տու-տուի վերջում նաև հավելեցին. «Ծառը չորանում է, տՏՊցՎՈպՔՖ: Չորանում է, չորանա, ջհանդամը, թե չի չորանա: Մենք, ուրեմն, էլ բանուգործ չունենք, գանք քո ծառի հոգսը քաշենք: Մի շենք ժողովուրդ եք, լեզուներդ աջուձախ շաղ տալու փոխարեն ծառը ջրեք»: Ու քթների տակ քռքռացին. «Բիձեն մոռացել է՝ էն աշխարհը գնա, ծառի գալիք մահվան վրա է սուգ կապել»: Էդ դեռ թեթև քամահրանք ու սպասված հեգնանք էր. աշխարհի մեծ հակասականության տարուբեր չափը իրենց ախորժակների չափով կարգավորող տղերքի սրտները առուփախի դողով էին բռնված, ու ծառի պուճուր ցավը և, առհասարակ, շուրջբոլորները թևածող մանր ու խոշոր հոգսերը նրանց ուշադրությունը չէր շեղելու ավարի կախարդանքից: Նրանց պատասխանը սպասված էր ու թեթև, ծանրը ծառի հովի տակ, ծառի խուլ տնքոցը չլսողների անհոգի վերաբերմունքն էր: «Էս չեղավ,- մի օր սրտնեղեց կես-դհոլչի, կես-կոշկակար ու վրան էլ դեռ մի կես-թամադայի համբավ ունեցող Սերոժը,- էս ծառը քանի դեռ չի չորացել ու դեռ ոտի վրա է, կա՛մ պիտի ջրվի, կա՛մ կտրվի: Եկեք մի գլուխ գլխի հավաք անենք, մի որոշում կայացնենք ու էս հարցը մեկընդմիշտ լուծենք»: «Որոշո՜ւմ…,- հեգնեց Ռուսաստանի խուլ անհայտությունից վերջերս վերադարձած Արմենը,- չես ասի՝ մի զորեղ որոշում էլ Ազգային ժողովից բերենք: Էս ենք, էլի, բա ռուսը իր բակի ծառի հետ ըսենց կվարվե՞ր… Ամոթ է, տո, ուրեմն սրտացավ մեկը չկա՞, որ էս գործն իր վրա վերցնի»: Անհասցե այդ մեկի վզին հոգսի լուծ դնելու ցանկությունը բոլորի մտքում կար, պարզապես այդ սրտացավ մեկին գտնելն էր դժվար: «Երևի թե քեզ խնդրենք,- փորձեցին պարտավորության տակ ներքաշել առաջին հարկի Արուսին,- առաջին հարկում ես ապրում, քեզ հարմար է, Արուս ջան: Շաբաթը մեկ մի վեդրո էլ լըցնես՝ բոլ է: Խերի մեջ կլցվես»: «Էդ որ առաջին հարկում եմ ապրում՝ կրակն եմ ընկե՞լ,- պայթեց Արուսը,- ծառը առաջին հարկից մինչև իններորդ հարկ՝ բոլորի ծառն է, ու բոլորն էլ պիտի ջրեն. հերթի դրեք. թող շաբաթը մեկը ջրի»: «Արո՛ւս, Արո՛ւս ջան, վերևից իջնելն, ախր, դժվար կլինի,- գլուխը հինգերորդ հարկի իր տան պատուհանից դուրս հանեց, առատ կրծքերը պատուհանագոգին դարսեց ու խոսքի խառնվեց անգլերենի ուսուցչուհի Լուսինեն՝ ճերմակամաշկ Լուսիկը:- Մի դույլ ջուր է, էլի, մի մեծ բան չի, տիկի՛ն Արուս»: «Դու քո էդ տաքուկ բնում ծանրաքամակ ծվարի ու վերևից հրամաններ տու,- միանգամից գունատվեց ու լրբացավ անառակության ետնախորշերից դեռ լրիվ չզորացրված մարդաթողը,- հրաման տալու փոխարեն խանումական ծագումդ մոռացի, էդ մի դույլ ջուրը ձեռքդ վերցրու ու մեկ-մեկ բնիցդ ցած իջի, որ քամակիդ ճարպերը մի քիչ մաշվեն: Խորհրդատուիս տես…»: Եվ շուռ եկավ ու դուռը թիկունքում շխկացրեց: Լուսինեն ասած խոսքի համար փոշմանեց ու գլուխը ներս քաշեց պատուհանից: Իսկ Արուսը դեռ եռում էր, Արուսի խոսքը արձագանքվելու նման դեռ զնգում էր փակ դռների խորքից. «Արուսն էլ իրենց քոծն է, Արուսը ծառը ջրի, խնամի, որ իրենք ծառի հովին երանությամբ փնչացնեն ու սրան-նրան բամբասեն: Կջրեմ, բա չեմ ջրի»:
Երբ հալիվորի խնդրանք-վայնասունները ավելի հաճախակի դարձան, մի երկու ջահել իրար մեջ խորհուրդ արին ու մի երեկո կացնավորված իջան: Վերջ, համբերությունն էլ սահման ունի, ծառը պիտի կտրվի: Ու վճիռ կայացրած գործի անցան: Ծառի շուրջը պտըտվեցին, ծխեցին ու իրենց որոշման մեջ էլ մոլորվեցին. ծառն այնպես հիմնավոր էր խճճված հոսանքալարերի, խաչուփաչ ձգված լվացքի պարանների հյուսվածքում, որ առանց համապատասխան տեխնիկայի օժանդակության կացին քաշելն անհնար էր: Կացինները ծընկներին՝ նրանք մտազբաղ ծխեցին, ծառի հովին գարեջուր խմեցին ու վերջնականապես մոլորվեցին: Հետո եկան խորհուրդ տվողները, գլխավոր գործող անձանց շուրջը խմբվեցին, մտահոգության նույն խոհով կնճռոտվեցին, հնարավոր տարբերակները ծանրութեթև արին, իրենք էլ գարեջուր խմեցին և վերջում՝ «Տո, դե, ծառն էլ, ծառի տերն էլ…»,- ու թքելով ցրվեցին: «Մի ծառ որ բոլորինը լինի, ոչ մեկինն էլ չի լինի ու անտեր կլինի»,- պարանոցի կիսաոլորումով նրանց կողմը շրջվեց ու մենախոսության հանգով ձևակերպեց շենքի ծակ փիլիսոփան՝ Հեգելի արևով երդվող թոշակառու Գերասիմը, ու տունդարձի կարճ ճանապարհի վրա թզբեհը քաշելով, իր միտքը հավելեց, քթի տակ ասաց.-«Մի ամբողջ շենքով մի ծառ ջրելու հարց չեն կարողանում լուծել, բայց որ տեղը եկավ՝ հինգ հազար տարվա մշակութային ազգ լինելու փառքը դրոշակ կսարքեն»:
Հետո ժամանակն իր խորքում մի բորբոսնած ու տենդոտ փառ կապեց, ու ավազի ժամացույցի պես հալիվորն սկսեց ինքն իր ներսից հոսել-դատարկվել. մի ոտքով էր անկողնում՝ երկու ոտքով ընկավ: Որոշ ժամանակ անց հալիվորի հորդորները լռեցին: Ծառի վախճանի պատկերում՝ նա հիմա ինքն էր իր մեջ տապալված ծառ, ժամանակի սղոցի բերանն ընկած՝ դանդաղ ու մանրամասն թեփ էր դառնում: «Էս կարող ա՞ ոտները տընկեց,- իրենց տեսակին շատ բնորոշ կատակի մեջ ջրիկացան բակի ջահելները,- ձենը չի լսվում, վայ թե դրախտի ուղեգիրն ստացել է արդեն»: «Դրախտ թե դժոխք՝ էդ էր, հալիվորի ձայնը մարել ու չէր լըսվում: Բայց նա դեռ կար. ինքը ծառի հիշողության մեջ ու ծառն իր հիշողության մեջ դեռ կային, լուռ մարմրում էին: Այդպես դեմք ու դիմակ դարձած իրար էին նայում: Մարդն ու ծառը: Եվ համր ու լուռ զրուցում էին:
Աշխարհի հետ հալիվորի միակ կապը ութերորդ հարկի Քնարն էր, իր խղճի մեջ արթուն մի կին, որ հարազատի պես,- իր նվազ խնայողության մեջ, անհրաժեշտ դեղեր էր ճարում-բերում, հացուջուր տալիս, մինչև հալիվորի համար ծրարվող այն գիշերը… Այդ գիշեր պատուհանի դեմ-դիմաց կանգնած բարդու ճյուղին մի գույնզգույն ծիտ էր նստել ու երգում էր, ի՜նչ անուշ էր երգում: Ամբողջ գիշեր մի ձենի երգեց, և լուսադեմին հալիվորը հանգավ: Լուռ, ինքն իր մեջ, առանց ցավ ու տնքոցի մտածում էր, ու մտքի կիսատ ծիրում էլ հոգին ավանդեց…
Քնարի կանչով հարևաններն իբր ոտքի ելան: Մեռնի անտերության չոր գլուխը. աղջիկներն այդպես էլ իրենց մասին լուր չտվին՝ քաղաքակրթության պղտոր ջրերում հալվել ու անհետք կորել էին, քույր չուներ, եղբայրը շուտ էր մահացել, գյուղի հեռու բարեկամներն էլ երևի թե իրենք իրենց հոգսի մեջ էին անթաղ մեռել… Դե որ արանքում հարազատ չկար՝ շտապօգնություն զանգեցին: Անատոմիկի ճերմակ խալաթավորները եկան, հալիվորի դին շորի մեջ փաթաթեցին, դրեցին շտապ օգնության մեքենան ու տարան: Շենքի բնակիչները պատուհան-պատշգամբներից կախված նայում էին: Ասես մի տեսակ ծամոն ծամելու անտարբերության մեջ լինեին: Տխուր, անհամ մի լռություն էր հյուսվում: Անսպասելի ու մեկեն քամի խաղաց, իր թափի մեջ գնալով ուժեղացավ, բակի կեղտն ու փոշին խոլապարի մեջ առավ ու տարավ պատուհան-պատշգամբներից նայողների սառած դեմքներին ծեփեց: Նրանք գլուխները նոր էին ներս քաշել, երբ անասելի դղրդյունով ինչ-որ բան փլվեց ու նրանց նորից դեպի թամաշայի տեսարան տարավ: Եվ ապշանքը մտավ դիպվածի սև փայլի մեջ ու շրջանակվեց. ծառը տապալվել էր: Տապալվել և իր ամբողջ երկարությամբ, ասես ինչ-որ կախարդական հրահանգով, ճիշտ ու մանրամասն ընկել էր բակում կանգնած արտասահմանյան շքեղ մեքենաների շարասյան վրա: Տապալվել ու, հոգեվարքի դողէրոցքով բռնված, մեքենաների վրա թպրտում էր: Թպրտաց, սաղարթների շփշփոցով ջղաձգվեց, ցընցվեց ու վերջնականապես հանգավ քնած ու արթուն ականջների մեջ: