Ազատ Սարգսի Հովհաննիսյան (1908-1993), ծնվել է Բուլանըխում: Երկար տարիներ աշխատել է Կոտայքի մարզի Բուժական և Մրգաշեն գյուղերի դպրոցներում, դասավանդել է հայոց լեզու և գրականություն:
Պերճաբան ուսուցիչն այդ օրը դժվարանում էր սկսել նոր դասը, որի թեման էր Մ. Նալբանդյանի «Իտալացի աղջկա երգը» բանաստեղծությունը.
– Մեր հայրենիք, թշվառ, անտեր,- մի քանի անգամ ընթերցեց նա բանաստեղծության հայտնի հատվածի առաջին տողն ու լռեց. պահ էր հարկավոր, որպեսզի զսպված արցունքները հոսեն դեպի սիրտը և այնտեղից դուրս գան՝ բառեր դարձած:
Եվ իրոք, մակընթացության ալիքը ափ հանեց իսկական մարգարիտ. սկիզբ առավ մեկն այն ո՛չ դասագրքային դասերից, որոնցով լիքն էր ծերունազարդ ուսուցչի անհանգիստ կյանքի ոդիսականը:
– 1920 թ. Ալեքսանդրապոլ. Ամերկոմ որբանոց: Որբանոց որբաշխարհում, անուրախ մանկության համատարած սգի ու հարության երկրում,- սկսեց ուսուցիչը:- Որբանոցին կից վարժարանի բարձր դասարանի սան էի: Բախտավորություն ունեի աշակերտելու Հ. Աճառյանին, Գ. Էդիլյանին, Մ. Աբեղյանին և ընկերն ու բախտակիցը լինելու մեր ժամանակի մեծագույն բանաստեղծ Հ. Շիրազի:
Կենսապայմանների վատթարացման պատճառով ուսումս թողեցի և սկսեցի աշխատանք որոնել: Օրվա ապարդյուն թափառումներից հետո երեկոյան կանգ առա մի կիսակառույցի բակում և անվստահ մոտեցա ինժեներին.
– Աշխատանքի կընդունե՞ք:
Նայեց դեմքիս.
– Քանի՞ տարեկան ես,- հարցրեց:
– Տասնվեց,- երկու տարով մեծ ձևացա ես:
Ինժեների ճաշակով բանվոր չէի հարկավ իմ վտիտ կերպարանքով, բայց հավանաբար խորաթափանց մարդ էր, անխոս հասկացավ ինձ, չէ՞ որ այն տարիներին իմ հասակակիցները իրենք էին վաստակում իրենց ապրուստը, հաճախ ո՛չ միայն իրենց:
Ընդունեց: Մյուս օրն առավոտյան գործի անցա: Այդ օրվա իմ պարտականությունն էր կիսակառույց շենքի մի կողմից ավազ տեղափոխել մյուս կողմը և այնտեղից բերել որոշ քանակությամբ քար: Մի քանի անգամ ձեռնասայլակով գնացի-եկա ու հոգնեցի: Այնտեղ, որ նահանջում է տկար մարմինը, ելք է որոնում հնարամիտ ուղեղը. նայեցի շուրջս, տեսա մի սյուն, չէին պակասում և այլ պարագաներ, և քիչ անց շինության կողքին վեր խոյացավ մի ինքնաշեն լծակ, որի մի նժարը կախված էր ավազակույտի, իսկ մյուսը՝ քարերի վրա: Նժարները նախ հավասարակշռված դիրքով լարաններով ամրացրի, որ չշարժվեն և սկսեցի բեռնել, հետո լարաններից մեկը պտտեցի, և բեռներս հայտնվեցին անհրաժեշտ տեղերում: Այդպես կարգով-սարքով բեռնեցի-բեռնաթափեցի և մինչև կեսօր ավարտեցի աշխատանքս: Այն է՝ ուզում էի քանդել լծակը, երբ ինժեները եկավ: Եկավ, տեսավ ու զարմացավ: Զարմացավ ու հիացավ:
– Եվրոպայում եմ կրթություն ստացել, բայց ասիացու քո փոքրիկ ուղեղը իմ գիտություններն այսօր ջրեց: Ժողովրդի՜ հանճար. ահա թե որն է գիտությունների իսկական կաճառը… Եվ այն էլ ի՜նչ ժողովրդի,- խորը թախծեց ինժեները, ապա ինձ մեկնեց իմ այդ օրվա աշխատավարձը: Բացի այդ՝ ինձ խոստացավ վաղը ևս աշխատանք տալ:
Փոշոտ ու կեղտոտ, քրտինքս փոշեթաթավ դեմքիս չորացած, քերծված ու կոշտացած ձեռքերս մեծավարի թափահարելով՝ դուրս եկա կիսակառույցի բակից: Առաջին վաստակիս պարգևած բերկրանքն այնպես էր պարուրել ինձ, որ ես փողոցն անցա սուլելով: Անցա և դեմ դուրս եկա… Մանուկ Աբեղյանին:
– Ողջո՛ւյն, ուսուցի՛չ,- շփոթահար մրմնջացի ես:
– Ողջո՜ւյն, հանգած բանաստեղծ:- Նա ընդհուպ մոտեցավ ինձ:
Ես գլուխս ավելի խոնարհեցի:
Երբ հայացքս բարձրացրի, նրա քննախույզ հայացքը աչքերիս մեջ պատասխան էր որոնում:
– Դուք սնում եք մեր հոգին, իսկ մարմինը մնում է քաղցած ու անօթևան. գնում եմ հանապազօրյա հաց վաստակելու,- բարբառեցի ես:
Աբեղյանի հայացքում իմ պատասխանը ալիք առաջացրեց, ինչպես ժայռաբեկորը՝ ծովում սուզվելիս: Իսկ երբ ծովը հանդարտվեց, նա ասաց.
– Վաղը կգաս դպրոց:
– Չեմ գա:
Կգաս-չեմ գա, կգաս-չեմ գա. ես գլուխս կախ ու անկարգ հեռացա: Հաջորդ օրը վաղ առավոտյան ներկայացա «աշխատանքի», բայց ինժեները անժպիտ դիմավորեց ինձ:
– Քո ուսուցիչը եկել էր ինձ մոտ և պահանջեց, որ քեզ աշխատանքի չընդունեմ, հակառակ դեպքում ինձ դատի կտա:
Լսելու հետ մեկտեղ մտածում էի նոր աշխատանք որոնելու մասին, այնքան որ ստիպողական էր կարիքս, և խռովքս ինձ կամակոր էր դարձրել:
Դեռ չէի հատել փողոցը, երբ նորից դեմս ելավ Աբեղյանը, այս անգամ մի խումբ ուսուցիչների հետ:
Ես անցա մյուս մայթը: Նրանք նույնպես բաժանվեցին երկու խմբի և շրջապատեցին ինձ: Աբեղյանը ձեռքս բռնեց…
Եվ ինչպե՜ս շարունակեցիր բաբախել, իմ սիրտ, թեկուզև շփոթահար, թեկուզև բեկ-բեկ: Բայց իմ կրծքի տակ սիրտ չէր բաբախում,, այլ բարձրանում էր մի իններորդ ալիք, որ հորձանք էր առնում Աբեղյանի ափի մեջ գտնվող իմ բախտավո՜ր ձեռքի երակներից:
Եվ հետո, առհասարակ մենք որքա՜ն հանգիստ ենք վերապրում մեր անդարձ անցյալի նվիրական պահերը, որոնց աստեղային հմայքը ժամանակը չի խունացնում, այլ բյուրեղացնում է միայն:
… Աբեղյանն ինձ… խանութ տարավ, ոտքից գլուխ հագցրեց, ապա մի կիսալայնեզր գլխարկ ու նախշազարդ փայտիկ էլ ավելացրեց, որպիսիք կրում էին այն ժամանակ երիտասարդ մսյոները:
Որբի իմ սիրտը ճղփում էր՝ մեկընդմիշտ տեղի տալով շփոթության ու երկյուղածության առաջ: Չէ՞ որ իր անձնական միջոցներից ինձ այդպիսի բաժին էր հանել ինքը՝ Աբեղյանը: Ուշադրության այդպիսի տարափ ես երբևէ չէի տեսել ու չտեսա հետագա իմ ողջ կյանքում:
Չասաց այլևս, թե վաղը կգաս վարժարան, այլ ասաց.
– «Աբու-Լալա Մահարի» պոեմի 3-րդ սուրահը անգիր է հանձնարարված:
Չասաց, բայց ասաց:
Հաջորդ օրը դպրոցի հոգաբարձությունը ստիպված էր ինձ նորից ընդգրկել իր սաների ցուցակում, որի առիթով երգեցողության ուսուցչուհի օր. Փերգելյանը խիստ զայրացած էր: Միջանցքի մի անկյունից նկատելի և լսելի էր ուսուցչանոցում տեղի ունեցող վեճը.
– Աբեղյա՜ն-Փերգելյա՛ն,- մեր ականջին էր հասնում Աբեղյանի ձայնը, որի ձեռքը կարծես թե դողում էր, իսկ ծաղկատար դեմքին զայրույթը շառագույն էր սփռել: Ինչևէ, Աբեղյանը հաղթեց, և ես դասարանում էի:
Գրականության դաս էր: Սրտատրոփ սպասում էի իմ հերթին: Ի դեպ, նա ինձ գրատախտակի մոտ էր հրավիրում Հայրենիք անունով մի տղայի հետ և լիասիրտ ըմբոշխնում մեր անունների պարգևած վսեմ հաճույքը:
– Ազա՜տ, Հայրենի՛ք,- արտաբերում էր նա, և տեսնել էր պետք այն զմայլանքը, որ հայտնվում էր այդ պահերին մեր ուսուցչի դեմքին. դա հոգեսլացում էր բառի բովանդակ արտահայտությամբ: Մանկությունից զուրկ մեր հոգիները այն տեղափոխում էր անանձնական մի աշխարհ և ներարկում մի զգացմունք, որ կոչվում էր հայրենասիրություն: Անձնվե՛ր, անմնացո՛րդ, մո՛լի, պատրաստակա՛մ: Այսօր էլ առանց հուզմունքի չեմ կարող հիշել, թե ինչպիսի՜ սիրով ունկնդրեց նա ինձ «Աբու Լալան» ասմունքելիս. գլուխը քիչ թեքած՝ տակտով շարժում էր, մատներով միաժամանակ ռիթմիկ թրըխկացնելով սեղանին, կարծես թե ընթանում էր քարավանին համաքայլ, նվագակցում իր կորած-գտնված աշակերտին կամ ողջունում էր «անառակ որդու» վերադարձը:
Եվ դա՝ այդ համակ հույզն էր այն հազվագյուտ գումարելին, որի հավելումով նա իր մատուցած դասերի հոգևոր սնունդը դարձնում էր կենսական բարիք:
Չսպառվո՛ղ: Չհնացո՛ղ: Չխամրո՛ղ:
Եվ ո՞վ էր նա:
Ուսուցի՞չ, հա՞յր, ընկե՞ր, եղբա՞յր…
Իսկ ո՞վ չէր:
Շուտով սակայն ասպարեզ եկան քաղաքական այլ ուժեր, և Հայաստանի Առաջին Հանրապետության եռագույն դրոշը… խոնարհվեց: Ու մի առավոտ էլ աղմուկ ու իրարանցում էր որբանոցում: Վարժարանի և որբանոցի տնօրենններ միստր Օգդենը և Միստր Յարոն իրենց միջոցներով սնած ու կրթած որբերին (շարժակա՜ն կապիտալ), որոնք փոքրիշատե հմտացել էին գիտության, արվեստի և արհեստների բնագավառներում, որոշել էին Ամերիկա տանել, և շատերին տարան:
… Վագոնների բաց պատուհաններից նայում էինք դուրս, ու աշխարհը է՛լ ավելի անծայր ու անորոշ էր թվում, իսկ կառամատույցում երթևեկող մարդիկ՝ շարժական ֆիգուրներ: Կարծես թե միֆ էր դառնում Արարատը, իսկ Աբեղյանի սերմանած անձնազոհ հայրենասիրությունը՝ թղթե գաղափար: Մեր որբ հոգիները կարծրացել ու կծկվել էին կրկնակի որբանալու հեռանկարից, ու չէին հրապուրում ուղեկցող մայրապետների զրույցները՝ ամերիկյան բարեկեցիկ հեռուների մասին: Ու հանկարծ… տեսադաշտում հայտնվեցին վարժարանի սկաուտական նվագախումբն ու երգչախումբը.
– Մեր հայրենիք՝ թշվառ անտեր…
Հնչում էր երգը ու ոչ թե ալեկոծում, այլ փոթորկում էր մեր հոգիները: Այո՛, կանչում էր հայրենիքը, կանչում էր յուր որդոց և այդ կանչին անտարբեր չէր կարող մնալ ոչ մի որդի՝ թեկուզև որբ, թեկուզև դեռահաս:
Ի՜նչ զորավոր կանչ, ի՜նչ զորավոր նպատակ. պետք լինել հայրենիքին:
Ինչ-որ մեկը հեռվում գոռաց (Օհանի կա՞նչն էր).
– Կեցցե՜ անկախ Հայաստանի ապագան՝ նոր սերունդը. ուռա՜-ա՜-ա…
– Ուռա՜-ա՜,- արձագանքեցինք մենք ու վարարած գետի պես դուրս թափվեցինք վագոններից… նվագախմբից մեկուսի, բայց նրան առընթեր կանգնած էր Մ. Աբեղյանը: Նա նման էր մարտադաշտը զննող զորավարի, որի զինվորները հաջող էին կռվել, բայց կային փորձություններ, որոնք դեռ գալոց էին: Վերադարձանք մեր բույնը՝ մանկատուն՝ միակ հարազատ վայրն աշխարհիս երեսին: Վերադարձանք նույն երգը երգելով, բայց ուրիշ էին այժմ արդեն երգի բառերը: Հիմա արդեն ուղղակի կապ կար այդ երգի ու մեր միջև: Կարծես թե հենց մե՛զ համար էր գրված այդ երգը, ու հենց մենք էինք հայրենիքի կանչած որդիները: Այդ պահը մեզ հասունացրեց այնքան, որքան չէին հասունացել անուրախ ու դժվար կյանքի բոլոր օրերն ու փորձությունները…
Քիչ անց արևով ողողված դասարանում՝ Աբեղյանի խանդաղատալից հայացքի ներքո, հնչում էր դասից առաջ կատարվող աղոթքը.
– Գոհանամ զ՚քեն, Արարիչ, զի արժանի արարեալ շնորհաց քոց՝ ընդունելութեան զուսմանս այսօր: Օրհնեա զուսուցիչս, ծնողքս, որոնք առաջնորդեն մեզ ի գիտութիւն, ի բարութիւն:
Այդ մեր շուրթերը չէին արտաբերում այդ բառերը. նրանք պոկվում էին ուղղակի մեր սրտերից: Պատանեկան երեք տասնյակ կրծքեր ելևէջում էին միևնույն ազնիվ խռովքով: Այդ պահին մենք նորովի ընկալեցինք աղոթքի բառերն ու «օրհնեա զուսուցիչս» արտահայտությունը. այդ օրը նրա՛ շնորհիվ մենք չկորցրինք մեր երազի ճամփան, իսկ այդ բառերն այլևս ոչ միայն աղոթքի, այլև ուխտի երդման բառեր էին՝ զինվորագրված դպրության ապրեցնող խորհրդին…
Գրառեց ԷՄՄԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԸ
Կոտայքի մարզ, գ. Զովունի
