Նա այն հազարավոր գրողներից մեկն էր, որի մտքով չէր անցնում տպագրել որևէ բառ, մարդիկ կարդային և ասեին՝ ի՜նչ հիանալի գրող է: Հռչակավոր շատ գրողներ նրան չճանաչելով, թող անունը լինի Աբրահամ, նախանձում էին՝ ինչու Աբրահամն իր գրավոր թե բանավոր լռությամբ առավել տաղանդավոր է իրենցից, որ օր ու գիշեր գրում ենք ջուր խմելու պես: Հակառակ այդ վերաբերմունքին՝ Աբրահամը նրանց նայում էր անչար ու բարի հայացքով, քանզի գրականությունն ավելի էր սիրում, քան նրանք: Այդ սերն էր պատճառը, որ նա հնամաշ մի նոթատետրում, որը կազմ չուներ, մատիտով երբեմն գրի էր առնում որևէ բառ ու համառոտ նախադասություններ՝ արտահայտելու իր սրտի ձայնը: Տարիների ընթացքում նոթատետրը լցվեց բազում և զարմանալի ձայներով, որոնք միայն նրա հոգուն էին լսելի, մեկ ուրիշը կատարելապես խուլ կմնար դրանց: Օրինակ՝ «արևածաղիկ» բառին, որը պատահաբար թե անհրաժեշտորեն գրված էր նոթատետրի ճիշտ մեջտեղի էջի գլխավերևում՝ կարծես անգո պատմվածքի վերնագիր: Մինչև անգամ հմուտ և խորաթափանց գրաքննադատը սառն ու անտարբեր կանցներ դրա կողքով, լեզվաբանը լավագույն դեպքում կնշեր՝ բարդ բաղադրություն է, «արև» ու «ծաղիկ» բառերը միացած են «ա» հոդակապով, այնինչ Աբրահամի համար դա մի ամբողջ հուզաշխարհ էր, որտեղ սեր և գեղեցկություն կար:
Նա նոթատետրը պահում էր կնոջ ուշադիր աչքից հեռու մի տեղ՝ վաղուց անգործածական իրերի արկղում, որը ժանգոտ բանալիով փակվող դռնակ ուներ, ասես այն թաքցնում էր և իրենից: Երբ ոչ ամենօրյա միտք-զգացմունք էր տևականորեն խոսում նրա մեջ, նա կնոջ քնելուց հետո, իսկ կինը սովորաբար քնում էր խոր ու անզգա քնով, արկղից զգուշորեն հանում էր նոթատետրը, գալիս խոհանոց, նստում իր ձեռամբ շինված փայտե աթոռակին և աղոտ լույսի տակ գրում ևս մեկ բառ, որևէ նախադասություն, բառերի շարան, որոնք կարող էին իրար հետ և առնչություն չունենալ: Պատահում էր, նա չէր գտնում հուզմունքն արտահայտող համապատասխան բառն ու արտահայտությունը, բայց հույսը չէր կորցնում՝ մի օր կգտնեմ, բառերն ավելի շատ են, քան աստղերը:
Այդ երեկո նա այցելեց վատառողջ ընկերոջը՝ Կիրակոսին, որը միայնակ էր գոյատևում իր նման խարխուլ մեկ սենյականոց բնակարանում, և նրանք մի քանի պարտիա շախմատ խաղացին: Աբրահամին զարմացրեց ընկերոջ աշխուժությունը, հրճվում էր իր յուրաքանչյուր սրամիտ քայլից, իսկ հաղթանակն ընդունում անզուսպ ցնծությամբ:
– Դու հարյուր տարի կապրես:
– Որոշել եմ ամուսնանալ,- ասաց Կիրակոսը:- Ինձ համար մի բոյով, ջահել-ջիվան կնիկ գտիր:
– Ջահելից ո՞նց գլուխ կհանես:
– Շատ լավ էլ կհանեմ,- ասաց Կիրակոսը, հաստ շրթունքները բավականությամբ լպըստելով:
Վերջին պարտիան մնաց անավարտ, որովհետև կեսգիշեր էր արդեն: Աբրահամը խոստացավ առավոտյան գալ և շարունակել խաղը, որտեղ նա հաղթելու բավականին իրական հեռանկար ուներ:
Կինը քնած էր: Աբրահամը մոտեցավ նրա մահճակալին և համոզվեց՝ սովորականից խորն է քնած: Վախեցավ. հո չի մեռել: Ձեռքով զգուշորեն շոշափեց վերմակի տակից դուրս ընկած մերկ ոտքը: Կինը, որ Աբրահամի երկրորդն էր, առաջինը լքել էր նրան ու գնացել Ամերիկա՝ բանվորական ճաշարանում աման-չաման լվանալու, լուր եկավ, հավատա՞լ, թե՞ չհավատալ՝ շեֆ խոհարարն էլ, ավելի վաղ արտագաղթած, նրան սիրելով՝ առնում է հայրենիքի կարոտը, և որքան շատ է կարոտում, այնքան բուռն է կրքոտվում, թեթևակի շարժվեց և մի կողքից շուռ եկավ մյուսին՝ դեմքով դեպի պատը: Մեռած չի,- գոհունակ եզրակացրեց Աբրահամը,- քնած է մեռելի պես: Իսկ նրա քունը չէր տանում: Նա գրպանից հանեց ժանգոտ բանալին, որը դարձյալ թաքցնում էր ներկա կնոջից, կիսամթում անձայն բացեց արկղը և նոթատետրն անմիջապես չտեսավ: Սիրտը տագնապեց՝ կինն է գողացել, ո՞ր մեկը, սա՞, թե՞ ամերիկուհին, ասես նոթատետրից զատ գողացել էին և իրեն: Նա արագ խառնշտորեց արկղը: Նոթատետրն այնտեղ էր՝ բազմաթիվ անպետք իրերի տակ: Աբրահամն այնպես ուրախացավ, կարծես գտել էր իր կյանքը:
Խոհանոց հասնելով, որի ընթացքում ոտքը դեմ առավ միջանցքում անտրամաբանորեն հայտնված կնոջ հողաթափին, ու քիչ մնաց բերանքսիվայր ընկներ, և հարմարորեն նըստելով փայտաշեն աթոռակի վրա, նա ակամայաբար բացեց նոթատետրը: «Արևածաղիկ» էջն էր: Ժպտաց էջին: Բառը գալիս էր նրա պատանեկության ժամանակից, երբ սիրահարվեց արևածաղկի պես բարակիրան մի աղջկա, որն ուսերին թափվող շիկավուն մազեր ուներ: «Ես հիմա էլ սիրում եմ քեզ,- մատիտգիր արեց Աբրահամը,- որտե՞ղ ես այժմ»: Նա վախեցավ և մտովի նայեց ննջարանում քնած կնոջը. հո չլսե՞ց… հո չկարդա՞ց… Քնած է ավելի խորը, քան որևէ կին թե տղամարդ հանգուցյալ,- նկատեց Աբրահամը,- միայն մի քիչ շնչում է, թող շնչի, ես հավես չունեմ երրորդ անգամ ամուսնանալու: Այդուամենայնիվ, նա արագ փակեց նոթատետրը և իսկույն էլ բաց արեց ուրիշ էջ, որն ամբողջովին մաքուր էր: Նա երկար խորհում էր՝ ինչ գրել այնտեղ, բայց մտքին ոչ մի բառ չէր գալիս:
«Իր նման մարդը»,- կարդաց նա թղթերից մեկի ստորին անկյունում: Վաղուց էր գրել և չգիտեր՝ ում մասին: Այժմ միայն հասկացավ՝ ես եմ: Ամեն մարդ պետք է անկրկնելի դեմք ունենա, սիրտ, լեզու, թե չէ աշխարհը կլինի մրջնանոց,- մտածեց նա և բառերն իսկույն գրի առավ, որովհետև ճշմարիտ էին: Այդ րոպեներին նա իրեն միայնակ էր զգում՝ շուրջը ոչ մի կենդանի կամ մեռած մարդաշունչ: Նա վախեցավ: Չեմ ուզում ինձ նման լինել: Բայց և չցանկացավ նմանվել որևէ մեկին: Դա հակասություն էր, որ ունեին շատ քիչ մարդիկ, նրանց թվում՝ անհայտ-անանուն գրողներ, որոնք փայտե աթոռակներ են սարքում իրենց ու հարևանների համար:
«Մեծ քաղաքը», «Առողջարան», «Արթուն հայը», «Թաղման թափոր», «Օդապարիկ», «Մահացել է 1937 թվականին», «Ժամադրություն», «Ալեհեր երկիրը», «Խաչքար», «Դժոխքի նահատակները», «Խոստովանանք» – նոթատետրը ետ ու առաջ թերթատելով, Աբրահամը կարդում հա կարդում էր՝ սրտում ոսկեմազ արևածաղկի տեսիլքը: Այդ ժամանակ նա մոռացավ թե՛ ննջարանում քնածին և թե՛ Ամերիկայում շեֆ խոհարարի հայրենակարոտանքը բավարարող կնոջը, որը մի անգամ զանգահարեց տուն և ասաց՝ Աբո, ես դժբախտ եմ:
Նա շոյում էր արևածաղկի լուսավոր գիսակները և մեղրաբույր վարսանդն անվերջ համբուրում:
Այդ ժամանակ խոհանոցի դռանը մի պահ երևաց սպիտակ գիշերանոցով կինը, լուսնոտի շաղված աչքերով նայեց ու չտեսավ նրան:
Նրա հեռանալուց հետո Աբրահամը շարունակեց արևածաղկին գուրգուրել: Դա անբառ սիրային բանաստեղծություն էր, ավելի հուզիչ ու լուսավոր, քան եթե բառերով արտահայտված լիներ:
Իր կյանքում միակ անգամ թատրոնից վերադառնալուց հետո նա նոթատետրում գրեց հետևյալ անվերնագիր տեքստը, որը ոչ մի նմանություն չուներ քիչ առաջ տեսած ներկայացման հետ: «Տղամարդը սուրճի գավաթով գալիս է բեմ, նստում աթոռի վրա և ինձ պատմում իր անձնական կյանքի ողբերգությունը, որտեղ մեղավորը կինն է: Ավարտելով մենախոսությունը, նա իջնում է դահլիճ և տեղավորվում իմ աջ կողմի բազկաթոռին: Դահլիճում ինձնից և նրանից բացի ոչ ոք չկա: Ո՛չ, կա մեկը՝ կատուն: Բեմահարթակում հայտնվում է կինը: Նստած է նույն աթոռին: Սուրճ է խմում և ինքն իրեն խոսում տղամարդու նույնանուն բառերով, բայց այնպես, որ ես լսեմ նրան: Այդ պատմությունից ես պարզ հասկանում եմ՝ նա ցավ ու ողբերգություն ունի, որի մեղավորը ո՛չ ես եմ և ո՛չ էլ կատուն, այլ՝ կողքիս տղամարդը: Խոսքը վերջացնելով, որ տևեց ճիշտ տղամարդու մենախոսության չափ, ոչ մի բառ ավելի կամ պակաս, կինը եկավ ու նստեց իմ ձախ կողմը: Ես նրանց մեջտեղում եմ: Զգում եմ՝ նրանք չեն ճանաչում իրար, պարզապես մեկը կին է, մյուսը՝ տղամարդ: Մեզանից ոչ ոք չի խոսում, կարծես գոյություն չունենք: Կատուն բարձրանում է բեմ և ցավից գալարվում-մլավում ծնելու պես»:
Աբրահամը մի պահ կարծեց՝ դա շեֆ խոհարարն է գրել հայրենիքին կարոտած սըրտով, աշխարհում էլ որտե՞ղ կա այսպիսի կին ու տղամարդ, ծնող կատու և անվարագույր թատրոն: Նա խանդ զգաց խոհարարի հանդեպ, որը նաև համեղ կերակուրներ էր պատրաստում, և սիրեց առաջին կնոջն ավելի, քան երբևիցե: Լուսնոտորեն քնածին թշնամացավ, որ ծանր քարի նման ընկած է իր և նրա միջև: Հաջորդ րոպեին երկուսին էլ խղճաց: Նրանց սիրում էր՝ առանց որևէ մեկին առավելություն տալու, կարծես երկուսով մեկ կին լինեին:
Նոթատետրում թատրոնը մեկ և կես էջ էր զբաղեցնում: Դա ո՛չ շատ էր ու ո՛չ քիչ, և արտահայտում էր նաև այն, ինչ գրված չէր: Այդուամենայնիվ, Աբրահամը գրեց. «Բոլորը մեռնում են»: Կարդաց, դարձյալ կարդաց և գիծ ու գիծ քաշեց բառերի վրա: Կարելի էր կարծել՝ դրանք չէր էլ անցկացրել մտքի ծայրով, հետևաբար՝ ոչ ոք չի մեռնում:
Նա որոնում էր «արևածաղիկ» բառով էջը և չէր գտնում: Մի՞թե չի գրել ու երազել է միայն: Մի քանի անգամ «Բոլորը մեռնում են» ջընջված նախադասությունը եկավ աչքին:
Նա քնեց ու երազում արևածաղիկ տեսավ, որը մարմինը խաղացնելով, պարելու պես շարժվում էր արևի ետևից:
Առավոտյան կինը դժգոհեց, որ կիրակի օրով Աբրահամն իրեն մենակ է թողնում և գնում է մեռած Կիրակոսի հետ շախմատ խաղալու:
– Շատ էլ ողջ-առողջ է,- ասաց Աբրահամը:
– Աչքիդ է երևում:
– Ուզում է ամուսնանալ,- հայտնեց Աբրահամը:
Կինը կոշտ ու կոպիտ հռհռաց, և Աբրահամը կարոտեց Ամերիկայի կնոջը, որն այնքան նուրբ ձայն ու ժպիտ ուներ:
Բակում նա հանդիպեց Սիրուշին: Տասը և ավելի տարիներ ապրում էին նույն շենքում, բայց իրար չէին բարևում, ոնց որ անծանոթ կամ թշնամի:
– Սիրո՞ւշ… ինչի՞ ես սևավորվել…
– Բա չգիտես, ամուսինս մահացել է:
– Ե՞րբ,- զարմացավ Աբրահամը:
– Մի երեք ամառ կլինի:
– Մենակ դժվա՞ր է:
– Էլ մի՛ հարցրու:
Աբրահամը խեղճացավ Սիրուշի մենակությունից և տղամարդու խորաթափանց աչքով նկատեց՝ որքան երիտասարդ է, գեղեցիկ ու հրապուրիչ: Սև շրջազգեստի բացլանջ օձիքից կաթնագույն ստինքները սիմվոլիստական բանաստեղծություն էին երգում:
– Արի քեզ ամուսնացնեմ, Սիրո՛ւշ:
– Ո՞ւմ հետ,- Սիրուշն անմիջապես պայծառացավ:
– Կիրակոսի:
– Թող անունը փոխի,- ասաց Սիրուշը,- Արթուր դառնա:
– Բա հայ մարդը, Սիրո՛ւշ ջան, ծնողի դրած անունը կփոխի՞, գըժվե՞լ ես,-հայրաբար նկատեց Աբրահամը:
Սիրուշը համաձայնեց, որովհետև իրեն անմնացորդ, կարմիր ոսկի հայուհի էր համարում:
– Ես երեսուներկու տարեկան եմ, նա՞ ինչքան է,- հարցրեց Սիրուշը:
– Ո՞վ:
– Կիրակոսը:
– Եթե ես վաթսունութ եմ, նա կլինի, ուրեմն, յոթանասուն:
– Ինձ համար մի քիչ շատ չի՞:
– Սիրո՛ւշ ջան, որ նրան տեսնես, շատն ու քիչը կմոռանաս,- ասաց Աբրահամը:
Երբ բաժանվեցին, Աբրահամը զգուշորեն շուռ եկավ ու նայեց հարևանուհու ետևից: Ամուսնանալու հուզմունքից Սիրուշի կոնքն ու հետույքը նազանքով պար էին գալիս: Աբրահամն ինքն էլ դեմ չէր լինի նրա հետ ամուսնանալ:
Ավտոբուսից դուրս գալով՝ նա շտապեց Կիրակոսի տուն՝ նրան րոպե առաջ տեղեկացնելու որբևայրի Սիրուշի բացառիկ կանացի բարեմասնությունները: Համաձայնեց ամուսնանալ քեզ հետ, թեև անունդ Կիրակոս է, հայրդ քեզ ուրիշ անուն չէ՞ր կարող տալ, Կիրակոս,- ինքն իրեն խոսելով, Աբրահամը հևիհև բարձրացավ հինգ թե վեցերորդ հարկ: Դուռը հրեց ու ներս գնաց: Ընկերը, որ թեթևակի մտագարություն ուներ և մոռացությամբ էր տառապում, հաճախ մտքից ընկնում էր դուռը ներսից փակել:
Կիրակոսը, ինչպես անցած գիշեր, երկու ձեռքով գլուխը բռնած՝ հակվել էր շախմատի տախտակին:
– Կիրակո՛ս, քեզ համար մի հուրի-փերի եմ ճարել, Սիրուշը ուտելու բան է, բայց տես՝ նա քեզ չուտի,- ոգևորվեց Աբրահամը և նստեց ընկերոջ առջև:- Այ տղա, ուրախացիր, օր ծերության մեղրամիս ես ապրելու:
Կիրակոսը միևնույն դիրքում լուռ և անշարժ մնաց, կարծես Սիրուշ չկար և գոյություն չուներ ամուսնանալու իր փափագը:
Աբրահամը ուշադիր նայեց շախմատի խաղաքարերի դասավորությանը, որը նույնն էր, ինչ և անցած գիշեր: Հետո նայեց Կիրակոսի դեմքին և աչքերը չտեսավ, որովհետև ծածկված էին մագաղաթի պես գունատ ու կնճիռ ձեռնափերով:
– Ամբողջ գիշեր չես քնել… մտածում ես, հա մտածում ես ինչ քայլ անել,- ասաց Աբրահամը:- Քեզ փրկություն չկա… Դու էս խաղը տարվեցիր…
Կիրակոսը լուռ ու մունջ էր: Աբրահամն անհանգստացավ. արդյո՞ք նա գտել է փրկության անգո քայլը: Դիտելով Կիրակոսի ձեռքերը, որոնցից սառնություն էր գալիս, կարծես արյունը կանգ էր առել, նա ցանկացավ, որ աշխարհում լինի այդպիսի մի քայլ, թող ես պարտվեմ:
– Կիրակո՞ս…,- Աբրահամը թեթևակի հրեց ընկերոջ ուսը:
Կիրակոսը փլվեց շախմատի տախտակին, և խաղաքարերը ցանուցիր եղան:
Նա մեռած էր:
Հեղինակի ծանոթագրությունը. Հաջորդ օրը մի քանի հարևան-բարեկամ Կիրակոսին անշուք դագաղով տարան գերեզմանոց, որտեղ նա ապրելու էր մինչև աշխարհի վերջակետը: Այդ գիշեր, կնոջ քնելուց հետո, Աբրահամն այս ամբողջ պատմությունը, որոշ տեղին ու անտեղի կրճատումներով գրի առավ նոթատետրում, առանց հանվելու պառկեց, սակայն մինչև լույս չկարողացավ քնել: Սիրտը տանջվում էր, որ մեղք է գործել Կիրակոսի հանդեպ: