Բարևում էր՝ հինչ կա՞: Սրան պատասխան չէր ուզվում, պիտի հակադարձեիր՝ բարև՛: Բայց դե ինչքան էլ իրեն գիտեիր, ու այս «հինչ կան» բարի լույս էր, բարի օր ու բարի իրիկուն, մեկ է՝ մեջը հարց կար. այնուամենայնիվ ինքնամոռաց որոճը ընդհատել, ծանր կոպերը ետ էր տարել, երևելի կոստյումը կախել էր մեկը բարձր, մեկը ցածր ուսերից, ինքն իր ներսից ելել, հասել էր մեր իրականություն՝ հինչ կա՞: Ամբողջ կյանքը Սիսիանի Լոր գյուղի իրենց տանն ապրեց և որ քեզ հանդիպել էր, այնտեղից էր գալիս: Այդպես նրան հանդիպողներ էին եղել Բաքվում, Երկրորդ համաշխարհայինի ցամաքներում ու ջրերում, խորհրդային անծիր տերության քունջուպուճախ հյուղակներում ու պանդոկներում… Երևանում էլ մենք հանդիպեցինք՝ Ռազմիկը (Դավոյան), Ռուբենը (Հովսեփյան) և ես:
Գյուղի իրենց տունը մարդաթափ-անտերունչ էր՝ «Մեր տանը մեռածներն են, հոգիս, // Ապրողները դրսում են»: Գյուղն էլ էր անտերունչ, հարյուրամյակների մի քաղաքակրթություն այնտեղ ապրվել, հիմա իր համար մարմրում էր: Գիտեր, տեսնում էր՝ Լորը գյուղական մշակույթի շիրիմ է, հանգստարան է, բայց սարերի սեղմ հորիզոններով ծննդատեղին կողպել, դիվան էր դարձրել ու իրեն կարգել էր դիվանապետ: Եվ որպեսզի իր սրբատեղի Լորը (մեռոնը երեսին սովորական լեռնային շեն է, մեհենական չէ) հեռու պահի անպատկառ հայացքներից, իր հուշի դուռը քո առաջ փակ էր՝ դրանք եսական-ինտիմ կյանքի պատկերներ էին, քո իմանալիքն այն էր, ինչը հիշելիս մղկտում է Սահյանի բանաստեղծությունը:
Պատահում էր նաև՝ հայացքը կուլ էր գնում, մարմինը, որի մեջ պատսպարվել էր, կողքիդ էր, բայց ինքը չկար: Այդ պահերին սարի կռնատակ Լորը վաղնջական իր կենցաղին էր, և իրենց անինչք տունն էլ անտերունչ չէր. մարդագող անցյալից՝ որպես թե հանդից, տնեցիք գլուխ գլխի հավաքվում էին, ծանր փլվում թանապուրի սուփրի շուրջը, երկու ոտնաչափ բակում լսվում էր Ծաղիկ եզան զանգի ծլնգոցը, թզուկ ծիրանենին («Մեր խանում-խաթուն խնձորի ծառը») բողբոջը պայթեցնում էր. ծաղկունք էր: Բնությունն այստեղ ծառայության չէր մարդուն, ժամանակը մարդու տարիքը չէր հաշվում, օրը հալվում էր օրհնյալ տքնության ու խոնջանքի բարուրների մեջ…
Գյուղերը լիքը գեղջուկ, Երևանը լիքը գյուղացի՝ գյուղական իր ծագումը մենաշնորհ էր դարձրել՝ «Ես գյուղացի եմ, Սերոն՝ գավառցի»: Դու էլ հալած յուղի տեղ ընդունում էիր, թե ինքը այս հողագնդի միակ ու վերջին գեղջուկն է:
Կարելի՞ բան է՝ պատանությունից մեկեն լոք տաս ծերություն, հետո էլ հետադարձ հայացքդ օրնիբուն քրքրի անցյալդ ու չսպառի: Այսինքն թե՝ պատանությունդ քո ձանձղած կյանքում մի ջոկ կյանք է, պատանի տարիներիդ պաշարը սնել է մինչև ալևորի կոպալ ու թզբեհ երկարող կյանքդ: Եվ ընդհանրապես՝ մարդկային կեցությունը ինքնաբավ է: Սահյանի դեպքում՝ սահյանական պոեզիայի ներկայացրած իրադարձությունների առումով, իր ներկա-բացակա հանգամանքով, և եթե մի քիչ էլ զոռ տաս երևակայությանդ՝ անկարելի չէ: Ինքը, ուրեմն, մանկություն, վաղ պատանեկություն՝ ապրել է Լորում (տասնամյակն արդեն Բաքվում է ավարտել), հետո… հետո էլ չի ապրել: Հետմահու բանաստեղծություններ է գրել:
Տպավորությունը գայթակղիչ-կպչուն է, և միշտ անհնարին նույնը՝ Սահյանը կյանքում մի քանի կյանք ապրեց («Էնքա~ն եմ մեռել…»), իր կենսապատումը հատվածական է այն աստիճան, որ խանդավառ ապրողներիս մեջ ինքը չէր ապրում, այլևս ապրածը մենակյացի իր խցում սոսկ հուշագրում էր (պատմում էր, նկարում էր, երգ էր կապում): Բայց չէ՝ պատանության ու ծերության արանքը վիհ չկար, ինքը չէր բացակայել, հոտաղացու երեխա-պատանին ու աղմուկով շնչող բանաստեղծ ծերը՝ պապ ու թոռ, միամորիկ էին. «Ծիծառներն այնտեղ ծիածանի // Կատարիկներ են կտցահարում… // Տարիներն այնտեղ իմ մանկության // Մամռած մատուռն են կտցահարում»: Հեռվից, հեռուների հեռվից է խոսում, մասշտաբը 1:անսահմանություն է, բայց ընդամենը մարդկային մի կյանք է չափում:
Աստված նախ աշխարհը ստեղծեց, հետո, վերջում միայն՝ մարդուն: Ուրեմն եղել է, որ սար ու ձոր, ծառ ու թուփ, գել ու գազան ապրել են մարդու ժամանակից դուրս, անմարդ աշխարհ է եղել: Մինչդեռ Սահյանի նախապատմական բնանկարում էլ մարդու իր ինքնությունը առկա է: Մեկը միայնակ քայլում է իր կենսագրության միջով, և տարիների հետքերը՝ կնճիռ ու սպի, մնում են խոժոռ քարափների կողին ու առուների մաշված շրթունքների վրա:
Գյուղացի չէր, գյուղն իրեն օտարել էր («Ո՞ւր ես գնում, հորդ տան // Դռները փակ են…»), քաղաքացի էլ չդարձավ: Ջոկվում էր, ամենուր օտարական էր, բայց քանի որ սովորական մեկը չէր, հայտնի բանաստեղծ Համո Սահյանն էր, ղարիբ լինելը չտեսնելու էին տալիս՝ հյուր էր: Ալեքսան Կիրակոսյանի տանը, Գրողների տանը, իրենց տանը: Ճիշտ է, երբ Սիսիանում ինքն ու Շչորս Դավթյանը ինչ-որ ծաղկի կամ բանջարի տեղանվանումն էին ճշտում, հայացքը ներս էր տանում (երևի թե ներսում տեսիլներ էին հայտնվում), ու այդ պահին մենք՝ «Համոյի աշիրաթը», յանկիներ էինք ու իրենք՝ աբորիգեններ: Բայց դա հպանցիկ զգացողություն էր, Սիսիանում էլ էր հյուր:
Եթե Լոր ժամանած ուխտավորների մեջ Խանզադյանն էլ կար, ուրեմն Սերո Նիկոլայիչը Զանգեզուր աշխարհի բդեշխն էր, Լոր գյուղի նախագահն էր, Շչորսի գցած կերուխումի սեղանի բրիգադիրն էր. Սահյանի վրա հուշախառը, բարբառախառը համով ճառում էր՝ «Համո՛, ոտքի կանգնիր», իսկ խոսքի ավարտին հրահանգում էր՝ «Համո՛, բաժակդ մոտ բեր»:
Հրանտը (Մաթևոսյան) Համո Սահակիչին գուրգուրում, խոսեցնում էր՝ ներսը պեղում էր, Սահյանն էլ կալանավորի նման հարցաքննվում էր:
Հանդիպումներին ընթերցողները ծափերով դիմավորում էին «Գրական թերթի» խրոխտ-ներկայանալի վարորդ Սերոբին, խմբագիր ինքն էլ իրեն նրա ետևից գըլդիգլոր բերում էր:
Նկարչի ու գրողի համար իրականության նմանակումն ու արվեստագետի իրենց տեսիլը ռեալիստական էին ի սկզբանե և բոլոր ժամանակներում, բայց ռեալիզմը ռոմանտիզմից զատված իր ճանաչելի հունը մտավ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին: Միայն թե շատ շուտ ողողեց իր ափերը, և «անափ ռեալիզմը» բաց ծով հասնելուց առաջ այնպիսի ճյուղաբերան գոյացրեց, որ ռեալիզմից սերածն այլևս ռեալիստական էր, բայց ռեալիզմ չէր:
Հոգուս մեջ սևեր են ծավալվում,
Մեռել կա հոգուս մեջ, թաղում է…
Իսկ օրը գարնան մեջ թավալվում
Եվ ինքն իր պոչի հետ խաղում է:
Սահյանի պոեզիան ռեալիստական է, բայց նաև սյուրռեալիստակա՞ն է: Իհա՛րկե: Նաև իմպրեսիոնիստակա՞ն է: Իհա՛րկե: Նաև հետիմպրեսիոնիստակա՞ն է: Նա՛և: Որ ուղղությունն էլ վերագրես, դրա փաստերը կհայթայթես նրա գրի մեջ, բայց միևնույն է՝ ինքն անձնապաստան կքայլի իր կենսագրության միջով ու կապրի անհատի իր ժամանակը:
Փարիզ էր գնացել: Իր տիկինը՝ բանաստեղծուհի Մարիա Հակոբյանը, զնգուն ծիծաղի արանքում դժգոհեց. «Ախր ինչի՞ գնաց, կալարի գլուխը բարձրացնի՝ Էյֆելյան աշտարակը տեսնի»: Ինքն իրեն բերում էր՝ մեծ-մեծ լոնքերով, աջ ուսը բարձր, թվում էր՝ թեք է քայլում: Քեզ տեսել էր, քեզ էր գալիս, դու էլ էիր ուզում իրեն ընդառաջ ճամփեդ շեղես: «Ո՞նց երկիր էր, Համո Սահակիչ»: «Ի՞նչ իմանամ՝ մարդ են էլի, գնում գալիս էին… Լավ արաղ կար, Կարիկի (Պասմաճյան) հետ հաց ու երշիկ էինք ուտում… Էդ երկրում ոնց որ մարդուն հարգում են. սրճարանում սեղանները միտեղանոց են, թույլ են տալիս, որ դու քեզ հետ մենակ մնաս: Տեսնես կհասնե՞նք դրանց…»:
Դարերի ու տարիների հաշվարկ արվում է, չնայած բոլոր դարերում ու բոլոր տարիներին ժամանակը հավերժական է: Ժամանակը ոչ տխուր անցյալ ունի և ոչ էլ պայծառ գալիք խոստացող ներկա, բայց տրոհվում է ժամանակների, երբ հավերժի մեջ կողք կողքի ապրում են ողջերն ու մեռյալները, և երբեմն էլ նրանց հոգիները մեռելահարցուկ ձայնակցում են: Սահյանական պոեզիայի ժամանակը 20-րդ դարի երկրորդ կեսն է, չնայած բանաստեղծը Չարենցի գծած սահմանից անդին թումանյանական գրականության անմիջական հետևորդն է: Այդ այդպես է, և Թումանյանին պիտի շարունակեր Չարենցից հետո, բայց քանի որ Թումանյանին շարունակողը նույն ինքը Թումանյանն է, իսկ Չարենցն էլ ետդարձի ճամփան կտրել, իր զոհին էր սպասում, մի նոր սկիզբ իրենից պիտի սկսվեր. բանաստեղծական օրվա աքլորականչից մինչև մայրամուտ սահյանական մի լիքը կյանք ապրվեց:
Թումանյանը բնության երգիչ է: Լոռվա ձորը, Լոռվա գետը, Լոռվա անտառը լոռեցու հետ նույն օրվա մեջ կողք կողքի են, միակցորդ ու միաշունչ են. ջանգյուլում է՝ «յայլա ջան, յայլա» խաղ են կապում, մահ է՝ վուշ-վուշ սգում են: Լոռին լոռեցու հետ է բնանկար: Ուհանես բիձեն Թումանյանին պատմում է («Երկաթուղու շինությունը»). «…մին էլ տեսնենք կազեթ եկավ, թե՝ բա երկաթուղու ճամփեն դեսն են տանում…»: Որսկան Օսեփը՝ «…Եկավ ձորերումը ծղրտաց, էլ պախրա չմնաց, ձենիցը խրտնեցին, փախան կորան…»: Դագանակին հենված մի հովիվ՝ «Գնում եմ քարի գլխին կանգնում եմ, ձորերին մտիկ եմ անում, որ էն քարափները քանդելիս տեսնում եմ, սրտիս ծերը մղկտում ա, ոնց որ թե մարդի երեխեն թշնամու ձեռին քրքրելիս ըլեն, ու մարդ կարենա ոչ օգնի»: Ճիշտ է, գնացքի «ծղրտոցը» ազդ է առ այն, թե սպառվել է այս ձորերի մարդկանց ժամանակը, բայց սրանք ժամանակավրեպ դեռ կան: Ծանակվում են, մերժվում են, կլլվում են. Քեռի Խեչանի՝ իդիոտիզմի հրավառությամբ Թումանյանի պատումը տանուլ տվածի խեղճություն է վայում, բայց թումանյանական արձակի ամբողջ տարածքը այս ճիտը ծուռ օքմիներով է բնակեցված:
Սահյանն էլ է բնության երգիչ, բայց սահյանական բնանկարում մարդ չկա: Քարափը կա, մասրենին էլի ժայռից կախվել, ու պախրան ձորում ծնում է, դեռ երեկ մարդն էլ կար, իր պատկերով ու նմանողությամբ աստվածներ էր ծնում, բայց գնացքն այլևս հեռացել է այս ձորերից ու իր հետ տարել հավատավոր այն հողվորին, ում բնազդները մթագնել էր ժամանակը և, որպես ինքնասպանության զենք, թողել միայն բանականությունը: «Հիմա ասեք տեսնեմ՝ // Ո՞վ է վրաս լալու, // Լացողներիս վրա // Վաղուց լաց եմ եղել»: Վարուցանքը կիսատ՝ ավարտվել էր Խաչիպապ պապի կյանքը, ով դեռ ըմբոստ չէր ու բնության դեմ կռիվ չուներ, ում մահը բնության հաղթանակն էր, բայց մարդու պարտությունը չէր: Եվ քանի որ պարտվող չկար, հաղթանակ էլ չկար. կաղնին՝ անտառում, մարդը՝ իր բացած ակոսում, պառկում ու քնում էին, իսկ քարերի տակ ննջում էին դարերը:
Հոգնած ամպի մի պատառ
Քարափի հոնքին՝
Ծիածանի թևի տակ
Ավանդեց հոգին:
Այս պատկերի մեջ մահ չկա, սա մահվան տեսարան չէ և ոչ էլ՝ մահերգ. ամպի պատառը ծիածանի թևի տակ, պապը աշխատանքի բարոյականության լուսապսակը գլխին՝ տրտում խաղաղություն սփռող այս գեղեցիկ մահերը Սահյան բնակրոնի վարդապետությունը հնչեցնում է որպես փառաբանություն հավերժությանը: Մահը վախճան չի գուժում, շնչավոր ու անշունչ՝ հավերժական մի կյանք են ապրում, և ժամանակն էլ ոչ Քրիստոսի ծննդից առաջ է, ոչ՝ հետո:
Բնությունը, իհարկե, անշունչ չէ, «անշունչ բնություն» որ չասես՝ մարդը կտեղավորվի բնանկարի մեջ: Սահյանի բնանկարում տեղավորվում է. բնության հևքի մեջ տարին բոլոր մարդու տաք շունչը կա, մարդու ներկայությունը հարակա է նաև այն բնանկարներում, որոնցում ադամորդին ինքը բացակա է, Սահյանը նրան չի նկարել: «Զարթնած աքլորը թառից թըռչում, // Քուջուջ էր անում ամպերի մեջ…»: Եվ հետո այս շեկ որձակը ձորից նայողին կայծակ էր թվում: «Իսկ ինքը՝ կայծակն ամպից նայում, // Ուշաթափվում էր ձորի ահից…»: Սրանք, պարզ է, նկարչական սարքի ֆիքսած առարկայական պատկերներ չեն, առավելագույնս առարկաների ու գործողությունների ենթակայական անդրադարձ են, վերաբերմունքի, մարդկային հոգեվիճակի դրսևորում, որ, ըստ ամենայնի, մարդ են ներկայացնում, ավելի ստույգ՝ հայ մարդ, ով բանաստեղծ Համո Սահյանն է: Եվ «Քարափների երգի» տեսակն էլ անտունի է, քանզի քարափի բնորդը քարափը չէ, մարդն է:
Իր մտքերը բեռ դարձած մարմնի հանգույն հին ու մաշված չէին, իր հետ զրուցող պատանին ծերի հետ չէր խոսում, դիմացինի կիսատ-պռատ ասելիքի իր ընկալումը կորուստներ չուներ, արձագանքն էլ դատարկաբանությանն ու ճոռոմ իմաստակությանը վայրկենական էր ու հեգնախառն աբստրահված:
ԱՄՆ-ից հրավեր էր ստացել, մտքին չկար գնալու: Զանգեց խմբագրություն. «Սիսիանից Շչորսը միս է ուղարկել, Սվետան դրել է կրակին… Արի Շչորսի միսը միասին ուտենք»: Երկնագույն սալիկներով փոքրիկ խոհանոցում Սվետան (երկրորդ կինը) երևի թե երկար էր համոզել (անպատասխան շաղակրատել, ճղճղացել, Համո ջան – Համո ջան հորդորել) ու հիմա վերջին ճիգերն էր անում. «Գոնե էս մարդուն մի բացատրություն տուր, թե ինչի ես մերժում հրավերը»: Տվեց՝ կզակը չբարձրացնելով սեղանին դարսած ձեռքերից. «Ո՞վ ունեմ Ամերիկա…»: Մեկ էլ դռան զանգը տվին. հարևանուհին էր՝ չթե թե ինչե ծաղկավոր շրջազգեստով: Սվետան հարևանուհուն ուղեկցելով խոհանոց՝ զմայլվում էր. «Ի~նչ գեղեցիկ շոր ես հագել, գժվելու բան է, ի~նչ էլ սազում է քեզ…»: Համո Սահակիչը մրթմրթաց իր «հինչ կա» բարևը, գլխի շարժումով ցույց տվեց ինձ հարևանուհու շորը ու թե՝ «Սա էն շորն է, որ պիտի Ամերիկայից բերեի»:
Պատմում-հեգնում էր կնոջը, քենուն, երեխաներին, աջ ու ահյակ բոլորին՝ ուզողներին ու չուզողներին, իսկ հիմնականում՝ իրեն: Իր կարիկատուրային պատմությունների մեջ ճշմարտություն պիտի որ լիներ, նման մի բան գուցե եղել էր, բայց եղածը իր «ծաղկացրածի» մեջ կերպարանափոխված էր այն աստիճան, որ այդ «մոխրոտին» ինքն էլ երևի թե տեղը չբերեր: Եղել էր, չէր եղել՝ բոլոր դեպքերում ինքը պատմում էր որպես ստույգ եղելություն, և այդ ուրախ պատկերների գործող անձանց ծաղրանկարները շատ բնութագրական էին:
Սերոն (Խանզադյան) ու ես, պատմում է, Մոսկվա էինք գնացել համագումարի, ապրում էինք «Մոսկվա» հյուրանոցի նույն համարում: Երեկոյան սպասասրահում հանդիպեցինք Կենտկոմի առաջին քարտուղար Անտոն Քոչինյանին: Թագավոր մարդ է՝ գլուխ տվինք, հավուր պատշաճի մի քանի խոսք փոխանակեցինք, գնացինք քնելու: «Ես գյուղացի եմ, Սերոն՝ գավառցի… Առավոտ կանուխ, լուսումութին վեր եմ կացել, թրաշվել, նստել սպասում եմ Սերոյի զարթնելուն: Մեկ էլ հեռախոսը զնգաց. Քոչինյանն էր, թե՝ Սերոյին վերցրու, եկ գնանք նախաճաշենք: Սերոն քնած էր լսող ականջի վրա: Շրջեցի, լսող ականջին գոռացի. «Ե՛լ, Անտոն Երվանդիչը կանչում ա զավտրիկի»: Վեր թռավ, ափալ-թափալ շորերը քաշեց վրան, գնաց լողասենյակ գռմռոցով լվացվեց, եկավ միջանցքի հայելու առաջ սանրվեց, ցից բեղերը ձեռքի ափով արդուկեց, հետո դարձավ ինձ. «Համո, կարևոր գործ կա, մեկին պիտի հանդիպեմ, դու կազեթ կարդա, մի կես ժամից կգամ, տեսնենք ինչ ենք անում»:
Պատահա՞ծ բան էր, սարքե՞լ էր՝ ինքը Աստվածաշնչի վրա ձեռքը դրած էր պատմում, Սերո Նիկոլայիչն էլ այդ և նման սյուժեներին, որոնցում ինքը գլխավոր գործող անձն էր, միշտ նույն գնահատականն էր տալիս. «Համոն իմ ոխերիմ բարեկամն է, բստրել է»:
Ինքն իր հետ հաշտ էր, կարողանում էր մենակ մնալ, գյուղանկար հոգին տեսիլներ էր ծնում, ժամերով նստում-նայում էր: Ծանր կոպերը թրթռում էին, ինքը տեղում չէր:
Նստել լեռան գագաթին,
Մայրամուտի մեջ,
Հոգնած թիթեռ եմ կարծես
Փակվող պուտի մեջ:
Այս նկարում բնակրոն Սահյանը շատ նման է իրեն. այգաբացից մինչև մայրամուտ օդում անկշիռ վետվետող խատուտիկ ես՝ թիթեռի օրական կյանք, թե լեռան գագաթին մայրամուտդ դիմավորել ես երկար դեգերումներից «հոգնած տարիքում», մեկ է՝ ծնունդների ու մահերի մշտընջենական հոլովույթի մեջ ես, և հավերժությունը քո գոյատևության հաշիվը չի պահում: Մահկանացու են բոլորը և ամենայն բան: Բնությունը անկաշառ արդար է, միայն թե սոսկական գիտակցությունն այն բանի, որ միայն մահն է անմահ, խաղաղություն չի բերում խռովյալ հոգիներին: Սահյանը գնաց ապրելու բնության մեջ, և բնանկարում իրեն տեսնելուց հետո էր, որ նրա բանաստեղծությունը հնչեց որպես կուռ աշխարհայացքի մարդագրություն, իսկ իր մայրամուտը,- «Մայրամուտից առաջ» ժողովածուից սկսած,- դարձավ հայոց խորունկ մայրամուտներից մեկը: Եվ այս՝ բնությանը հաղորդվելու առումով, Սահյանը բնապաշտ էլ չէ, ինչպես բնապաշտ չէին Սահակ դայի հայրն ու Խաչիպապ պապը: Բնապաշտությունը ուրբանիզացիայի ծնունդ է, իսկ քաղաքը Սահյանի պորտալարը չկտրեց բնությունից:
Ո՛չ բնության երգիչ, ո՛չ սիրերգակ, ո՛չ հայրենասիրության փողհար՝ բնության ու աշխատանքի նկատմամբ հավատավոր բարոյականությամբ, բառամթերքի, դարձվածի, բանաստեղծական պատկերի թանձր պատմականությամբ հագեցած Սահյանի գիրը ողողեց ավանդական թեմաների սահմանները, բոլոր թեմաները եկան միահյուսվելու մարդու կերտվածքի, երազի ու իրականության մեջ խճճված մարդու ժամանակի մասին մեկ-ընդհանուր հայեցակետի մեջ. Սահյանի բանաստեղծության մարդը հայոց մաքառումի պատմությունից սերած գոյացություն է կամ հայ մարդու սահյանական նկարագրից արտածվում է հայոց պատմությունը, այս մարդու նվիրվածությունը առ հայրենիք քիչ դեպքերում ճգնավորի ներանձնական խոստովանանք է, հաճախ՝ բնության անձնավորում հայի շնչով, Նաիրյան բարդու, Աղոթարան սարի, Ծաղիկ եզան ու Լորի լորերի առնչակցություն հայոց ճակատագրին: Իսկ սերն էլ… ո՛չ այս է, ո՛չ այն:
Երգը սիրահարի շուրթին թառանչ է, ինչ էլ երգի՝ սեր է, այդ խևը չեղավ՝ հրեղեն ձին լկամը չի առնի բերանը, վայր կգցի հեծյալին, իսկ Սահյանի «Առուն ստվերս տաներ ջաղացպանի աղջկան»-ը իր պատկերային դարձդարձումների մեջ համահունչ է «Մեր տան պատից մի քար լիներ, նստեի վրան» տողին: Մորմոքը կա, բայց ջաղացպանի աղջիկը,- կուզես բնապատկեր ասա, կուզես՝ կորուսյալ անեղծ աշխարհի զարդանախշ կամ քաղաքային աղմուկների մեջ խեղդվող հեռավոր մեղեդի,- տարփածու չէ: Բանաստեղծությունն էլի ջրաղացքարը պտտող զուլալ ջրի, սրսուռ ցորենի, ալյուր գործավարձով բանող աննենգ ջրաղացպանի՝ արդար հացի տեսիլն է, չգիտես՝ գուրգուրված անցյալից անհամբույր ներկա ձգվող հուշ է, թե երազանք առ ապագա: Երևի թե, այնուամենայնիվ, երազանք, չնայած երազանքն առանց հուշի չի լինում, ոչ էլ հուշը՝ առանց երազանքի: Այդ տեսիլը համատարած-ամենատես է, դու կարող ես Սահյանի բանաստեղծությունները ջոկջոկել, արանքները բաժանարար գծեր քաշել. սուտ մահանայով ջրաղաց վազող պատանին այնտեղ՝ սիրո հովիտ, աշխարհի բանը փիքր անող կոպալին կռթնած ծերերն այստեղ՝ փիլիսոփայական արևկող պատի տակ: Պատերին էլ, հասկանալի է՝ բնանկարները: Բայց միևնույն է՝ այդ բաժանությունից ո՛չ երգերի միատեսիլ հյուսվածքը կփոխվի, ո՛չ էլ, գլուխ գլխի հավաքվեցին՝ դրանցից բազմաձայն երգչախումբ կկազմվի:
Այդ հուշախառն երազանքի սահմաններից դուրս տեսանելի չէ նաև իր այն պապը («Պապը»), ում ձեռքի ափի մեջ հնձի ժամանակ մանգաղի դաստակը ցավել է, և երբ մահը տանելու է եկել, աշխատանքի բարոյականության բարձր գագաթներին թառած հրեշտակների սաղմոսների ներքո օրհնյալ այս հողվորը, անցավ ու անտըրտունջ, որպես հունդը հողում, «Պառկել ու քնել է, // Խառնվել այն հողին, // Որ իրեն սնել է»: Եղե՞լ է ժամանակ, որ մաճկալությունը գեղջուկ մարդու համար սոսկ հողի հետ շփվելու կերպ ու բնական մղում էր և աշխատանք չէր, տեսնող եղե՞լ է այդ անցավ հողածնին, Լոր գյուղի երկինքը աշխատանքի նվագներով լի… Լորեցի այդ կիսաստված հողվորին Սահյանը տեսե՞լ է… Գրական հերոսի նախատիպը գրողի մտապատկերներում այնքան էլ իրական չէ, այլևս գրականացված է, մասամբ արդեն գրական հերոս է: Եվ նրա անվանակոչությունը, նրա շարժը ժամանակի ու տարածության մեջ մետրիկայով արգելափակված չէ: Ուրեմն չի էլ բացառվում, որ «Պապի» նախատիպը հայրը եղած լինի, ում ծնունդը ետ է տարվել հանուն գրական կերպարի հավաստիության. պապ ու ապուպապ պիտի ասեր, որ երևակայությունդ աշխատեցնեիր ու Լոր գյուղը առանց աչքածակ զոռբայի ու վիզը ծուռ ջրատարի, առանց ցավի ու անեծքի՝ անխտրական արդար մշակների մի բնակատեղի, մի քիչ դրախտ պատկերացնեիր: Եվ այս դեպքում անտեղի է հարցը, թե Սահակ դայի հայրն ինչպես է ծնվել Խաչիպապ պապից առաջ: Մյուս կողմից էլ՝ քսության, բռնությունների, անհայրենիք մարդկանց առուփախի՝ Սահյանի ապրած տարիները պարարտ հող էին առասպելական հողվորների ծննդյան համար:
Երբ Սահյանն իր տագնապը հնչեցնում էր, հողի ու մարդու խորթությունն այլևս իրողություն էր, իսկ բնության ներդաշնակության մեջ ապրելու բարոյականությունը, որ նաև մարդկային տեսակի ինքնապաշտպանության զրահ է ու մարդկանց համատեղ կեցության պայման, խեղվել էր: Իր հնչեցրած տագնապները չէին կանխելու նաև հետագա խեղումների վտանգը: Բայց դա անսուտ տագնապ էր, բնությունից հեռանալու վտանգներն իր մեջ ահագնանում ու ցավ էին արձագանքում, քանզի ինչ ինքը պապի մասին ասում էր, դու կարող էիր իր մասին ասել՝ Սահյանը «հողի հետ խորհել ու խոսել է, ամպի հետ արտասվել, ջրի հետ հոսել է»: Եվ գուցե թե պապի կերպարի նախատիպերից մեկն էլ ինքն էր ու ինքն էլ էր ծնվել պապից առաջ…
Շարքի առջևից չէր քայլի, իրենց միջի հեգեմոնը Սևակն էր, իր տեղը շարքի վերջում էր: Արդուկի ուղղահայաց խազը տաբատին ընդգծված ու անշեղ էր, քարակոփ օձիքը վկայում էր, որ վերնաշապիկը դեռ ջուր չէր մտել, պիջակի բարձիկավոր ուսերի տակ իր մաշված ուսերը լիարժեք նեցուկ չէին, և դրանից պատվական կոստյումը մի քիչ կուչ էր գալիս – վերջից իրեն բերում էր՝ մի քիչ հանդիսավոր ու մի քիչ անհեթեթ: Հանդիսավորությունը բռնազբոս էր, շորերը իրենը չէին: Այդ կեցվածքի մեջ ինքը պարտադրաբար էր հայտնվել, բայց իր բանաստեղծությունը նման պարտադրանք չուներ: Հին հագուկապով ու հնադավան՝ Սահյանի գիրը պոեզիայի սալոն էր բերում իր նման Համբոների, և երբ նորի ու նորարարության տեսաբանները «նաղլից» ու «նեյնիմներից» էին խոսում, իհարկե Սահյանի անունը չէին տալիս, բայց որ կողմի վրա էլ իրենց նետերն արձակեին՝ ինքը թիրախ էր, այստեղ էլ ռահվիրան ինքն էր: Մեկ-մեկ նեղսրտում ու պատասխանում էր. ճիշտ է՝ այդ պատասխաններն այնքան էլ բանաստեղծություն չէին, բայց պակաս հիմնավոր տեսաբանություն էլ չէին. «Երբ որ մեջը վերք է, // Եվ քո ապրած օրն է… // Հինն ու նորը ո՞րն է»:
Ծանոթ, քիչ ծանոթ, հեռվից հեռու անունը լսած ու նկարն էլ չտեսած բոլորովին անծանոթ՝ տուն էին գնում, հետը օղի էին խմում, ջան ասում, ջան լսում Թումանյանի, Չարենցի, Իսահակյանի մասին, հետո թելադրում էին սեփական անձի ու գործի վերաբերյալ սեփական կարծիքը, ինքն էլ մուշ-մուշ գրի էր առնում: Եվ ստացվում էր ագռավի չանչերով, անճոռնի ձեռագրով Համո Սահյանի գրավոր կարծիք: Այստեղ ինքը առարկություն չուներ: Կառարկեր, ավելի ճիշտ՝ ձեռքը կդներ ճաղատով շարունակվող ճակատին ու կլռեր, եթե վիճարկեիր գրականության առարկային ու կոչմանը ոչ մեծ ասպարեզ հատկացնող իր տեսակետը: Այստեղ այլևս հնազանդ չէր ու գնահատական չէր շռայլի, դու կասկածի տակ կդնեիր իր կենսափորձն ու իր պոեզիան:
Ճշմարիտ գրականության մի առանձնահատկության բնորոշում Հրանտ Մաթևոսյանի ոճի մեջ այսպիսի պատկեր է ստացել. «Գրականությունը միայն մեկ հասցե ունի, ավելի ճիշտ՝ պետք է միայն մեկ հասցե ունենա՝ Երևան, Պուշկինի փողոց 3, Հրանտ Իգնատի Մաթևոսյանին, և մի փոքրիկ երկտող՝ «Կարդա, սիրելի Մաթևոսյան, այստեղ դու վրացի ես, այստեղ դու քար ես, այստեղ դու իշխանուհի ես, այստեղ դու Հիտլերն ես: Եթե ես կարդում ու ասում եմ իմ մասին չէր, այլ իմ պատկից հարևանի կամ արյամբ հարևանի՝ այսինքն իմ եղբոր, ուրեմն դա ճշմարիտ գրականություն չէ…»: Սահյանի փոխկանչն էլ կամ պատասխանը, որ իր ողջ պոեզիան է, մոտավորապես այս է. Ես՝ Սիսիանի Լոր գյուղի ծնունդ Հմայակ Սահակի Գրիգորյանս քարափի, մասրենու, Ծաղիկ եզան, Խաչիպապ պապի՝ իմ մասին եմ գրում, որ կարդաս ու ասես քո մասին է, որ չասես ճշմարիտ պոեզիա չէ… Նման բան, իհարկե, Սահյանը չի ասել, Սահյանի ասածը երևի թե նախորդել է Մաթևոսյանի բնորոշմանը (սրա տարեթիվը չկա) և ո՛չ պատասխան է, ո՛չ արձագանք և ո՛չ էլ պատկերավոր է. ինքնաբնութագրություն է՝ հրապարակախոսական բաց տեքստով և հանգավոր: Թե ինձ այցի գալ կուզենաք, ասում է, «…երգիս մեջ փնտրեք մենակ, // Ես ուրիշ տեղ չկամ»: Ինչևէ՝ Սահյանի alter ego-ն էլի ինքն է, այսօր էլ Սահյանի գրի մեջ, որ իր հանդերձյալ կյանքն է, ուրիշ մեկի ստվեր չի հայտնվում, միայնակ, կախգլուխ իր ետևից ընկած գնում է ու իրենից պատմում: Եվ եթե ասելու ես, թե Սահյանն այսօր շատ արդիական է (և դա այդպես է), թե ժամանակով ավելի մոտ է իրենից հետո եկածներին, քան նրանց, ում հետ ապրեց, թե իր բանաստեղծական վերելքից կես դար անց և մահվանից տասնհինգ տարի հետո շարունակում է իր վերելքը,- եթե սա ֆիքսելու ես, անպայման չէ, որ հավելես, թե շնորհիվ այն բանի, որ «ժամանակի շունչը դարձավ»: Իսկ գուցե պատճառն այն է, որ չդարձա՞վ: Բայց այս զրույցը շատ ջուր կտանի և ի վերջո կհանգեցնի մեծն Չարենցի խոսքի տարողունակությանն ու խորքին: Ավելի լավ է չհեռանաս փաստից, փաստերն ավելի անշառ են…
Սահյանի իմաստնությունը առավել տեսանելի է կենսական նյութի ընտրության մեջ. առարկայական այն աշխարհը, որ վկայակոչեց Սահյանի բառամթերքը, նորօրյա չէ, չի կրում իր ապրած օրերի շպարն ու դիմագիծը և ժամանակների սահմանն անցնելիս չկորցրեց իր հարակա այժմեականությունը: Ժամանակի անցուդարձը չխուժեց իր պոեզիայի աշխարհ, իր սևեռումը անցողիկի վրա չէր, իր տեսադաշտից չկորցրեց մարդուն: Սար ու ձոր, ծառ ու թուփ, վայրի ու ընտանի կենդանի և, իհարկե, հայրումայր բնության զավակ մարդ, ով իր ինքնաճանաչման խարխափումի ճամփին հանդիպեց Սահյանին:
Մի հատկանիշ էլ, որի կրողը միայն ինքը չէ, բայց բնորոշ է մարդու ու գրողի իր տեսակին: Կարևոր է, շատ կարևոր է, թե ում համար ես գրում, ով է ընթերցողդ: Եթե ձեռքդ ես առնում գրիչը ու քեզ տեսնում ամբիոնի առաջ թափահարվելիս, ականջներդ էլ լցվում են ամբոխների գվվոցով՝ մի բան, իսկ թե դեմդ դրած սպիտակ թղթին նկարվում են այն մի քանի «հոգեառների» դեմքերը, որոնց հավանության ժպիտը քո լիարժեք վարձատրությունն է լինելու՝ բոլորովին այլ բան: Ի՞նչ լսարան է հայցում խոսքդ, ընթերցողին կանչում է ուղեկցելու ո՞ւր: Եթե կոչված ես գոհություն տալու հանրության պահանջարկին՝ ասելիքդ էլ է հանրությանը, ասելիքիդ մակարդակն էլ: Սահյանը շրջանցում էր մարդկանց կուտակը, ծառայությունից ազատված իր բանաստեղծությունն էլ մնում էր ապավինելու իր զուլալ ակունքներին: Քեֆ-ուրախության սեղաններին, ծնողների կենացի վրա հո ժամկետանց մի օրիորդ վեր չէր թռչելու տեղից ու արտասաներ. «Ձորից եկավ ինչ-որ ճիչ,- // Պախրան ծնում է…»: Չէ՛, այդ տարաբախտի արտասանության ու հարգելի սեղանակիցների հոգիները տակնուվրա անելու համար ուրիշ տողեր կային գրված, և դրանց հեղինակը ինքը չէ:
…Այն տարիներին գրողները շատ էին, ՀԳՄ անդամների համարյա մեկ երրորդը գրող էր: Շիրազն արդեն հյուսել էր իր լեգենդը, Երևանի բանուկ փողոցներում մեյմուն էր խաղացնում, անցորդներն էլ անչար ժպտում էին: Մահարին, ոսկորները չխկչխկացնելով, Գրողների տուն էր գալիս, թասիբի հրահրված խուժանը «Այգեստանները» դեռ չէր վառել: Սևակը խորհրդահայերիս՝ վախի ցուպիկով ախտահարված հոգիներն էր բուժում, խոսքի հմայիլներով դյութում ու երկրպագվում էր: Էլի՛ ազգովի: Հրաչյա Հովհաննիսյանը ասում էր, որ ինքը մոնարխիզմի կողմնակից է, քաղցր հիշում էր իրենց գրական «կոլխոզը» և հավաստիացնում, որ «Սիլվա խանումը կանանց ավետարանն էլ չի կարդացել» (թե գլխի չէիր՝ ինչ ավետարանի մասին է խոսքը, ծանուցում էր. «Աննա Կարենինան»): Աբիգ Ավագյանը պնդում էր, որ միակ փըրկությունը շոգից օղին է, և երբ «քեֆը հազար» էր, ասում էր, որ Հեմինգուեյը առյուծ չի տեսել…
Համո Սահյանն էլ իր մանկության կածաններով, իր աշնան ձորերի միջով գալիս բարևում էր գրողներին, հետո դառնում էր մեզ՝ Ռազմիկին, Ռուբենին ու ինձ. «Բեզարեցինք, չգնա՞նք մի տեղ նստենք»: Հիմա ինքը չկա, 1993-ին աչքը փակեց, գնաց ապրելու մարդու ժամանակից դուրս: Բայց ինձ շուտ-շուտ այցելում է՝ որպես ցավի քրոնիկ նոպա կամ որպես տրտմություն, որից ո՛չ կարող ես, ո՛չ էլ ուզում ես ազատվել: Ու էլի հարցնում է՝ «Հինչ կա՞»: Ես էլ իր օրերի նման ուսերս եմ թոթվում: Որպես թե՝ դեռ կամ, կյանք է՝ պիտի ապրվի:
