Ու նա՝ անտեր-անտիրական Գրիգոր Սուրմենյանը, զարմացավ, զարմանքից ապշեց, ապա կասկածեց ինքն իր գոյության, իր շնչի վրա. աշխարհը լիքը մարդ, մարդկանց շվաքը՝ քո վրա, երկինքը արևոտ, ամպոտ շվաք ունի, երկնքի ամպոտ, արևո՜տ, արևոտ շվաքը՝ քո վրա, դու բարբառ ունես, Երզնկայի բարբառ, մարդկանց փրկված բարբառը՝ քո ականջին, ու, Գրիգո՛ր, քեզ բան եմ ասում, ասում ես՝ մա՞րդ չկա, որ ինքը՝ գաղթական Գրիգոր Սուրմենյանը, էս մե՜ծ աշխարհում, լեռների մեջ, Սևանի աչքի առաջ իր սրտի դառնությունը խառնի հոգու տխրությանը, խառնի՜, հունցի՜, ապրումները թող աչքերից կաթ-կաթ, կաթիլ-կաթիլ ընկնեն: Թող մարդ չլինի: Իր տխրության կաթիլների, իր հոգում ծլած սերմերի համար թող հող չլինի: Դու քո անցած ճանապարհի դառնության միջից ետ դարձիր, թաքուն նայիր էն աշխարհին, որ քոնն էր, քո ծնողներինը, քո նախնիներինը, քո բարբառինն էր: Հացի, խղճի, պակաս-պռատի տարիներ եկան. ո՞վ կարող է սուտ վկայել, որ դու խոսք ես ասել, նեղություն ես տվել մեկին, կենտ մեկին, դառնության դաժան լուծը վերցրել ես քո վզից ու դրել մի անմեղի, քեզ նման մի անտերի վզին: Էս լիքը-բոլ աշխարհում ո՞վ է էն մարդը, ո՞ւր է մարդու էն տունը, որ գուցե հիմա կանչում է իրեն, երազը գտածի նման ինքն ուրախ-ուրախ կանգնում է շեմին ու… այ քեզ աչքալուսա՜նք: Թևերը չբացած ուրախությունը ցնծություն է դառնում: Ցնծա՜, հոգով ցնծա, գաղթական, անհայրենիք, աներկիր Գրիգոր Սուրմենյան: Ո՞ւմ տուն է մտնելու, ո՞ւմ է ասելու՝ ես այլևս գաղթական չեմ, ես այլևս անհայրենիք, աներկիր չեմ: Ինքը Երևանում տուն ունի, ընտանիք, բայց իր տանն ի՞նչ ասի, ո՞ւմ ասի: Տանը լավ էլ գիտեն, որ ինքը գաղթական է, որ իրենք գաղթականի կին ու գաղթականի զավակներ են: Իրեն ոչինչ չի փրկում: Դասախոսում է, թեկնածու է, աշխատանք ունի, բայց սուտ է ամեն ինչ, ինքը մնում է որպես գաղթական: Քո երկրից քո երկիրն ես եկել, չես եկել, քշել են, գլուխդ պրծացրել ես, քո տանը չես սպանվել, անապատ չես քշվել, չես շպրտվել գետը: Դու հրաշքով փրկվել ես ու հայտնվել որբանոցում, Երևանում ուսում ես առել: Հացի, անվան տեր ես, բայց, մեկ է, գաղթականի անունը կպած է քեզ: Քանի՜ սերունդ պիտի անցնի: Բայց մի տուն կա, որի դուռը ինքը կարող է բացել: Երկրացու տուն է: Տունը պիտի արմատը չկորցնի: Տան արմատը բարբառն է: Տունը պահողը լեզուն է: Հին երկրացու, ընկերոջ տուն չէ, որ մտնում է: Էդ տանը հանդիպում է իր երկրին, իր տանը, իր լեզվին: Երկիրը հիշեց՝ մե՜ծ, շքե՜ղ, ազնի՜վ… Միայն էդ տնից է երկրի համ առնում, կարոտ զգում:
Եվ գնա՜ց, գնաց գաղթական Գրիգոր Սուրմենյանը: Գնում է, չի քայլում ոտքը չի փոխում, թևերը չի շարժում, չի սահում, չի թռչում, գնո՜ւմ է: Չի հասկանում, որ գնում է: Գնա՜ց: Տեսնողը չի ասի՝ ես տեսա իմ աչքով, գնա՜ց: Չի հասկանում, որ աջ ոտքը փոխում է, չի հասկանում, որ աջ ոտքը փոխելու հետ ասում է՝ գա՛ղ… Չի հասկանում, որ ձախ ոտքը փոխում է, որ ձախ ոտքը փոխելու հետ մեկն ասում է՝ թա՛… Չի հասկանում, որ աջը փոխելու հետ մեկն ասում է՝ կա՛ն: Գա՛ղ-թա՛-կա՛ն: Միասին եղավ գաղթական: Ինքը զինվոր չէ: Հրամայող չկա՝ մե՛կ, երկո՛ւ, երե՛ք… Մե՛կ, երկո՛ւ, երե՛ք… Աջ դա՜րձ… Մե՛կ, երկո՛ւ, երե՛ք… Ինչ-որ մեկը փոխում է ոտքերը, ինչ-որ մեկը շարժում է ձեռքերը, ինչ-որ մեկը կանչում է ներսից՝ գա՛ղ-թա՛-կա՛ն, գա՛ղ-թա՛-կա՛ն, չե՞ս լսում, ա՛յ գաղթական: Գաղթական լինելը ցավ է, անբուժելի ցավ: Մարդ էլ ինքն իր երկրում գաղթակա՞ն լինի: Իր երկիրը Երզնկան էր: Հնարքով Երզնկա՝ իրենց տուն ընկներ: Էստեղ գոնե գաղթական ասող կա, «ո՞ր Գրիգորը» չեն ասի՝ երզնկացի Գրիգորը, Սուրմենյան Գրիգորը, ընտրասերող Գրիգորը, սելեկցիոները… Ամեն պատվանուն թողած, կասեն՝ գաղթական Գրիգորը… էդ բառը հրդեհ է դառնում, բոցում իրեն: Հենց հիմա էլ այրում է:
Գա՛ղ-թա՛-կա՛ն-գա՛ղ-թա՛-կա՛ն գնաց, չհասկացավ էլ, թե ինչպես մտավ ջուրը: Ե՞րբ մտավ ջուրը: Սևանա ջուրը կմարի՞ հոգու հրդեհը: Ուշքի եկավ ջրում: Քայլում է ջրի միջով: Հրամայողը չի խեղդվում, հրամանը չի թրջվում, իջնում է իր գլխին՝ գա՛ղ-թա՛-կա՛ն, գա՛ղ-թա՛-կա՛ն… Բըլթ-բը՛լթ-բը՛լթ… Խեղդվո՞ղ կա… Մա՞րդ է: Ի՞նքն է: Ինքը նո՞ր է խեղդվելու: Ինքը իրենց տան հիշատակն է: Չի՛ խեղդվելու: Հայրենի ջրում ինչո՞ւ խեղդվի: Հայրենի լիճը կյանք է նվիրում: Խլանար, չլսեր գաղթական բառը: Պառկեց մեջքի: Ձեռքերը տարածեց: Ջուրը քաշում է: Էս տարիքի մարդ, էս տարիքի գաղթական, երեխայություն է արել, որ հագուստով, մաշված ծանր կոշիկներով մտել է ջուրը: Գաղթական ես՝ պիտի գաղթական ասեն, ուրիշ ի՞նչ ասեն: Էս աշխարհի խենթե՞րն են շատ, թե՞ խելոքները: Դուրս արի, գաղթական Գրիգոր Սուրմենյան, դուրս արի ջրից: Ջուրը հանգցրեց հրդեհը: Էս աշխարհի գաղթականներն են շատ: Ջուրը, Սևանի ջուրը իր ուրախությունն ո՞ւր կարող է հասցնել: Հայաստանից ո՞ր երկիրն ասես, որ չեն հասել հայերը: Հայաստանից հասել են նաև Հայաստան: Մարդ էլ իր Հայաստանում գաղթակա՞ն լինի: Սևանը տուն չէ, հող չէ, տան շեմ չէ, լեզու չէ, բայց և՛ տուն է, և՛ հող է, քեզ օծում է, բուժում վիրավոր հոգիդ:
Ու նա՝ Գրիգոր Սուրմենյանը, գա՛ղթ-գա՛ղթ-գա՛ղթ գայթելով, հագուստին, գլխին, երեսին, աչքերին հավաքած Սևանի ջուրը կաթկթեցնելով քայլեց խոնարհ, ծանր, խոհուն: Սևանից ջուր է գողացել, կաթիլ-կաթիլ քամում է իր այրվող մարմնից ու նվիրում հողին: Պիտի շտապի, խենթի, խելառի, սուրհանդակի նման պիտի շտապի, ինքը որպես ձիավոր, որպես թևավոր շուտ պիտի հասնի: Էսպես մաքուր, օծված, մոռացած երկիր ու գաղթականի վիճակ, պիտի հասնի: Հոգու էս խաղաղությամբ կմտնեն եկեղեցի, հարազատ օջախ: Երկիրս դուք եք կորցրել, դուք եք բնաջնջել, դուք եք հայ մարդուն հենց իր երկրի մեջ դարձրել անօթևան, գաղթական:
Հասնում է: Շնչում է: Մինչև հիմա էսպես չի շնչել: Իր շնչի հետ նոր է մերձենում: Մինչև հիմա որտե՞ղ էր իր շունչը: Խոնարհվեց, ծունր իջավ, գլուխը կախեց: Արցունքները խառնվեցին սևանաջրի վերջին կաթիլներին ու լուսլուսվելով ընկան: Ձեռքը մեկնեց: Մատները դողացին: Ձեռափով շոյեց: Ձեռքը սրտին տարավ ու պառկեց: Հասկացավ, որ Աստված իրեն օր է տվել, ինքը պետք է վայելի էդ օրը՝ իր կյանքի Աստծո տված օրը:
… Քրոջ հետ՝ Ազնիվ քրոջ հետ թաքնվել էին ցորենի արտում: Երանի հասկ դառնային, ցորենի մի հատիկ դառնային: Քույրը կուչ էր եկել՝ թպրտում էր կաքավի նման, թևը արնոտ լորի նման: Թուրք ձիավորները՝ սրամերկ, հրացանաուս, ավերել էին, սպանել, գերել, թալանել, հիմա էլ որսառ շների հոտառությամբ մտել են արտը, մտել են ձորը, մտել մարդկանց հեռացնող կածանները, որ… Վիրավոր լոր էր քույրը՝ թպրտում էր:
Կորցրեց, ո՜նց կորցրեց իր Ազնիվ քրոջը: Կորցրեց հայրենի իր տունը: Հարազատներին: Փրկվեց: Մինչև հիմա չի էլ հասկանում, թե ոնց փրկվեց, ինչու փրկվեց: Դարձավ Գրիգոր գաղթական:
Դու նայիր, ուշադիր նայիր նոր ծլած արտում իր հին երազը տեսնող խռով-խաղաղ, հանգիստ-անհանգիստ քնով քնած-արթուն էս մարդուն: Նոր ծլած արտում նա երազ է տեսնում: Նա թռչում է Երզնկա: Տանը հավաքվել են բոլորը: Մինչև հիմա ո՞ւր էիք: Ո՜նց են նայում իրար: Ո՞ւր էինք գնացել, մինչև հիմա տունը, հողը անտե՞ր էինք թողել: Նա՝ էս տան փոքրիկը Գրիգորը, նա՝ երազ տեսնող գիտնական, ընտրասերող Գրիգոր Սուրմենյանը, իր հարազատներին, բարեկամներին ասում է, որ այնտեղ՝ Սևանում, Մարտունու շրջանում սելեկցիայի համար իրեն տրված հողամասում ինքն ստեղծել է «Ազնիվ» անունով ցորենի տեսակ:
Կաքավն եկավ ու կտցեց նրա երազը:
– Քույրս… Ազնիվ քույրս արտ է դարձել: Քույրս հաց է դարձել:
Սևանի ջուրը իրեն օծել է: Քույրը արտ է դարձել: Կանաչ արտը հաց տարա՜… Ուզում էր երգել: Ուզում էր հոտհոտհոտհոտելով համբուրել ամեն մի ծիլը:
Արտը ծփալու է, մոմային հասունացում է լինելու, կաթն է ընկնելու, հեղի է լինելու: Արտը ոսկուն է տալու: Արտը հասունանում է աղջկա պես:
Ճանապարհ ընկավ: Ուրախությունը ցավ չէ, դարդ չէ, որ պահես: Ուխտավորի համար պահած հավատի մի ծվեն նրան տանում էր: Աշխարհում մի ճամփա կա ու մի ճամփորդ: Ճամփան ճամփորդից լավ գիտե, որ գաղթական Գրիգոր Սուրմենյանին տանում է Վարդենիս, Լուսակունք, Հայրունիների տուն: Երզնկացի Հայրունիներ: Հակոբ Հայրունի, դու չկաս, քո գլուխն էլ կերան: Դու լեզվանի մարդ էիր՝ լեզուներ գիտեիր: Դու իմաստուն ռանչպար էիր: Յոթ զավակիդ, կնոջդ թուրքերը քո աչքի առաջ սպանել էին, սրտախոցել, քեզ կապել էին, որ նայես, տանջվես, հանգչես էդպես՝ ձեռքերդ կապած, ոտքերդ կապած, որ չհասնես ոչ մեկին: Երբ պիտի շունչդ փչեիր՝ կապերդ թուլացան: Ո՞նց դիմացար, Հակոբ Հայրունի: Հայտնվեցիր Անդրանիկ փաշին որպես փրկարար ճանաչած ժողովրդի մեջ: Դեգերեցիր, ամենուր որոնեցիր քո կուրացած աչքերի առաջ հանգած զավակներիդ: Ամենուր երկրացի էիր որոնում: Ծաղկաձորում հանդիպեցիր բախտակից, երկրազուրկ, տնազուրկ, հարազատազուրկ Զաբել անունով մի կնոջ: Ամուսնացաք: Փրկված էս հողակտոր Հայաստանում որտե՞ղ է լինելու քո տունը: Սևանի ափերով երկար քայլեցիր: Գտար քո տնատեղը՝ քարը կա, հողը կա, ջուրը կա, ճահիճ է՝ պիտի չորացնես: Մեղու էիր պահում, շաղգամ էիր աճեցնում, ծառեր էիր էտում, ճահիճ էիր չորացնում: Պահում էիր քո զավակներին: Խոսում էիր ընտիր հայերեն, Երզնկայի անուշ հայերեն, քրդերեն, ֆրանսերեն, թուրքերեն: Երզնկայում, Պոլսում կրթություն ստացած հայ էիր: Ով մի դիմում գրելու հարկ ուներ՝ քեզ էր դիմում: 15 թիվ տեսածիդ համար սկսվել էր 37 թիվը: Անցած ճանապարհը, ճակատագիրը ոչ մեկին չէր հուզում: Հարկավոր է զգոն լինել: Յոթ զավակ էնտեղ ես տվել գազանի բերանը: Նրանց անուններով ես զարդարել էստեղ ծնված զավակներիդ: Պատերազմ է սկսվել՝ հարկավոր է զգոն լինել: Դու բոլորի հետ խոսել գիտեիր: Ո՞վ էր մտածում, որ յոթ զավակին հազիվ կերակրող, մեղվի լեզուն, ծառի լեզուն, հողի լեզուն, ջրի լեզուն հասկացող մարդուն անմե՜ղ-անմեղ բանտ կխցկեն, լեզուներ իմացողը… լրտես կլինի: Էլարի բանտում էլ մահացար: Բայց սարքածդ տունը կա, ճահիճը չորացրիր ու հող դարձրիր: Թաթուլ տղադ ապրում է սարքածդ տան մեջ: Մյուս զավակներդ ջոկ-ջոկ տներ ունեն, սպասում են, կանչում են, բայց իր սրտի ուզած տունը Հակոբի սարքած տունն է, նրա հողն է, նրա տնկած այգին է: Այ, գնամ քո տուն հասնեմ, հայրենակից Հակոբ Հայրունի, քո տան շեմին, քո այգուն, քո մեղվափեթակներին, քո տան զավակներին, սիրելի հարս Վելային, քեզ, Հակոբ Հայրունու լուսանկար, ասեմ, որ ես՝ գաղթական, երզնկացի գաղթական Գրիգոր Սուրմենյանս՝ արդեն գիտնական, ճանաչված ընտրասերող, իմ քույր Ազնիվի՝ երկրի արտում կորած անունը հավերժացրել եմ, նրան ձոնած բանաստեղծություն չեմ գրել, գիրք չեմ գրել ու նվիրել անմեղ զոհերի հիշատակին, քանդակ չեմ արել, գեղանկար չեմ արել, չեմ կարողացել, ճամփա չկա, երկիր տանող բաց ճամփա չկա, որ գնամ նույն հողը վարեմ, արտ ցանեմ, ի՞նչ եմ արել, «Ազնիվ» անունով ցորենի նոր տեսակ եմ ստեղծել: Ես իմ ոտքով չգամ, քո սարքած տանը չասեմ, քո տնկած ծառերին չասեմ, քո Հայրունի զավակներին, գերդաստանի ճյուղերին չասեմ, հենց քո տանը, քո շինած տան պատերին չասեմ, ուրիշ ո՞ւմ ասեմ, այ իմ երկրացի Հակոբ Հայրունի: Դառնությունը, էս աշխարհի դառնությունը շա՜տ-շատ է: Դու ոչ մի բանի մի՛ հավատա: Հավատա գյուղական էս տանը, որ աղի քըրտինքով կառուցել է քո երկրացին՝ Հակոբ Հայրունին: Եվ Հակոբ Հայրունու տնից թաքուն, քո սրտի աչքով նայիր ու տես, թե ի՞նչ են անում էն տները, էն հողերը, էն արտերը, որ թողել ենք Աստծո մեր հայրենիքում՝ Երզնկայում:
Քայլում էր մազերը քամուն տված: Նայողը կասեր՝ պատանի է, ոչ երբեք երկիր կորցրած ու երկիր որոնող, գլուխը հպարտ պահած այր: Քայլում էր հաց, երկիր, հող, հայրենիք ունեցող մարդու հպարտությամբ:
Ամեն քայլափոխի ոտքի տակ էր ընկնում, փոշի էր դառնում, կորչում էր գա՛ղ-թա՛-կա՛ն բառի ամեն մի ծվեն:
