1978 թվականին էր: Ճամփորդելով Հայաստանի բոլոր շրջաններով և բնակավայրերով՝ առանց բացառության, ես, ի բարեբախտություն ինձ, Կալինինոյում հանդիպեցի Համո Սահյանին: Նա այնտեղ էր եկել ընթերցողների հետ ավանդական հանդիպման: Մենք երկար զրուցեցինք: Ուսապարկս ծանրացավ ևս մեկ գրքով: Այն վերնագրված էր «Կանչե, կռունկե: Դա Համո Սահյանի բանաստեղծությունների ժողովածուն էր՝ տպագրված Մոսկվայում: Կարդալով ցանկը՝ հասկացա, որ համարյա բոլոր բանաստեղծություններին արդեն ծանոթ եմ: Պոետ-փիլիսոփա Համո Սահյանի բանաստեղծությունները ինձ միշտ թվացել են ոչ միայն աստվածատուր, այլև տրված բնությունից, ընտանեկան օջախից, Հայաստանի քարերից, քրիստոնեական խաչից: Հարցազրույց տալու համաձայնությունից հետո նա խոստովանեց, որ բոլորովին վերջերս բավական երկար զրույց է ունեցել ռուս տաղանդավոր գրաքննադատ Յուննա Մորիցի հետ, և որ գտնվելով այդ երկխոսության տպավորության տակ՝ երևի ինչ-որ պատասխաններ կրկնվեն: Իսկ ես, ցույց տալով նրան իր իսկ գիրքը, տվեցի առաջին հարցը.
– Չէի՞ք կարող գոնե մոտավորապես, ինչպես ասում են՝ երկու բառով պատմել, թե ինչպես եք մտահղացել այս գիրքը:
– «Կանչե, կռունկըե, ինչպես և իմ բոլոր գրքերը, Հայաստանի մասին են: Ոչ թե ընդհանրապես Հայաստանի, այլ ի՛մ Հայաստանի մասին: Բանաստեղծական տեխնիկային տիրապետող խելացի և ընդունակ մարդը կարող է գրել հարյուր սքանչելի բանաստեղծություն: Բայց եթե դրանք ի մի բերենք մեկ գրքում, կարող է տպավորություն ստեղծվել, թե հարյուր տարբեր պոետներ գրել են մեկական լավ բանաստեղծություն: Նման «անթոլոգիաե կազմելը դժվար չէ: Շատ ավելի դժվար է ստեղծել այնպիսի բանաստեղծական աշխարհ, որը քեզանից առաջ գոյություն չի ունեցել: Չգիտեմ, ունա՞կ եմ արդյոք «տիեզերք արարելե, բայց իմ սրբազան պարտքն եմ համարում բացահայտել և ռուս ընթերցողին ներկայացնել այնպիսի Հայաստան, որին նա դեռևս ծանոթ չէ:
– Իսկ ինչո՞վ է տարբերվում Ձեր Հայաստանը, ասենք, Պարույր Սևակի կամ Շիրազի Հայաստանից:
– Այդ մասին ավելի լավ կասեն գրաքննադատները: Կողքից լավ է երևում: Չէ՞ որ հարցը միայն այն չէ, որ ամեն հայ պոետ ունի Հայաստանի սեփական պատկերը, որն «իրեն նայում է իր մանկության աչքերովե: Հարցը նաև այն է, թե բանաստեղծական ինչպիսի խնդիրներ ենք դնում մեր առջև… Ես, օրինակ, «Կանչե, կռունկե ժողովածուն կազմելիս ցանկանում էի, որ ընթերցողն ասես սեփական աչքերով տեսնի իմ հողը, ճանաչի այն, առնի նրա «համն ու հոտըե… Որպեսզի իր մաշկի վրա զգա նրա «ագահե տապն ու փառավոր զովությունը, նրա մայրամուտների նրբությունը… Ի դեպ, Հայաստանի այդ ֆիզիկական ընկալումը անհրաժեշտ է և ինձ: Եթե ես, օրինակ, նստած եմ գրասեղանի մոտ իմ երևանյան բնակարանում և գրում եմ իմ մանկության հողի, իմ Լորագետի մասին՝ չդադարելով ինձ զգալ երևանյան բնակարանում, ապա ոչինչ չի ստացվի: Ես պետք է ֆիզիկապես գտնվեմ այնտեղ, իմ մանկության մեջ, վերանամ այստեղից և ամեն ինչ նորից տեսնեմ, շոշափեմ, զգամ: Եվ միայն այն դեպքում, երբ այդ ամենը, ինչ ես տեսա, շոշափեցի, զգացի, կդառնան բառ, իրենք իրենց անուն կտան, այդ ժամանակ էլ բանաստեղծություն կստացվի…
– Ինչպես հասկացա, Դուք ցանկանում եք Ձեր ապագա ընթերցողներին զգուշացնել, որ Ձեր գրքում չեն գտնի ո՛չ սյուժետային, ո՛չ հրապարակախոսական, ո՛չ էլ պատմական բանաստեղծություններ, որ Դուք համոզված «բնանկարիչե եք, և Ձեր գլխավոր թեման բնությունն է, ավելի ճիշտ՝ այն, ինչ այսօրվա քննադատներն անվանում են «մարդու և բնության փոխհարաբերությունների հոգևոր տեսանկյունե:
– Համոզված չեմ, որ Ձեր առաջարկած տարբերակումը այսօր դուր կգա ընթերցողին, երբ «բնությունը և մենքե պրոբլեմը դարձել է շատ սուր սոցիալական պրոբլեմ: Այսօրվա ընթերցողը գիտե, որ բանաստեղծական «բնանկարըե կարող է իր մեջ ավելի շատ պատմություն պարունակել, քան կոնկրետ պատմական թեմայով բանաստեղծությունը, և շատ ավելի հրապարակախոսական լիցք ունենալ, քան մի որևէ հանգավոր հոդված…
– Ուրեմն, Դուք գտնում եք, որ այսօր փոխվել է ընթերցողի վերաբերմունքը բնությանը նվիրված բանաստեղծությունների նկատմամբ: Իսկ որևէ բան փոխվե՞լ է այդ կարգի բանաստեղծությունների մեջ:
– Անպայման: Արվեստագետի աչքն ավելի սևեռուն է դարձել, ավելի կենտրոնացած: Անցյալում, երբ մարդն ապրում էր բնության գրկում, նա նկատում էր իր աչքին զարնողը՝ վարդը, կակաչը, այսինքն՝ այն, ինչ վառվռուն էր, շքեղ: Տրորում էր դաղձը, բայց տեսնում էր կակաչը… Այսօր հայ պոեզիան բարձրագույն բանաստեղծականության կարգին է դասել և դաղձը: Իմ կարծիքով, նա երբեք այդքան դեմոկրատ չի եղել «բնորդե ընտրելու հարցում: Սա հատուկ է գեղանկարչությանը: Իսկ ինչ վերաբերում է «փոխհարաբերությունների հոգևոր տեսանկյունինե, ապա այստեղ էլ ակներև են փոփոխությունները: Իսահակյանի համար բնության մեջ ինչ-որ աստվածային բան կար, այն թվում էր անիմանալի և գլխավորը՝ հավերժական… Մարդը անցողիկ է, իսկ բնությունը՝ հավիտենական: Այսօր բնությանը վերաբերվում են ինչպես բարեկամին, որը, դժբախտաբար, կարող է շուտով այլ աշխարհ գնալ…
Իսկ եթե խոսենք ավելի փոքր մասշտաբի փոփոխությունների մասին, այսպես ասած՝ մի ժողովածուից մինչև մյուսը, ապա կասեմ, որ նախկինում ես բնությունը հասկանում էի իմ միջոցով, այժմ ուզում եմ ինձ հասկանալ բնության միջոցով: Նախկինում ես ասում էի «լեռան ճակատե: Իսկ վերջին բանաստեղծություններումս կրծքի մասին գրել եմ «լանջե…
– Հրանտ Մաթևոսյանը իր թարգմանված գրքերը համարում է իր զավակները, բայց, ինչպես մի անգամ ասաց, ոնց որ խորթ զավակները: Իսկ Դուք ի՞նչ եք մտածում Ձեր թարգմանված գրքերի և ընդհանրապես թարգմանության պրոբլեմի մասին:
– «Բանաստեղծական գենետիկայիե տեսակետից Մաթևոսյանը, իհարկե, իրավացի է, իսկ մարդկային տեսակետից խորթ զավակը հաճախ կարող է ավելի լավը լինել, քան հարազատը: Ի դեպ, Հրանտ Մաթևոսյանը՝ այդ փայլուն արձակագիրը, իզուր է կարծում, թե իր գործերը թարգմանությունից ինչ-որ բան կորցնում են: Իմ կարծիքով, նրանք հրաշալի են հնչում նաև ռուսերեն:
Իսկ, այ, պոեզիան, ի տարբերություն արձակի, բառի մակարդակով անթարգմանելի է: Հիմա բացատրեմ, թե ինչ եմ ուզում ասել: Ասենք, երեխան ձեզ հարցնում է, թե եզն ինչ բան է: Դուք բացատրում եք և նույնիսկ կատակով ասում, որ եզը համարյա թե ցուլն է, իսկ ցուլը կովի ամուսինն է, հորթի հայրը… Այդպես կլինի ռուսերեն, ասենք, բոլոր լեզուներով էլ… Թվում է, թե այստեղ ոչ մի դժվարություն չկա: Ընդամենը մի բառ պիտի թարգմանվի: Բայց չէ՞ որ այդ բառը տարբեր լեզուներում տարբեր կենսագրություն ունի. ինձ համար, օրինակ, դա մի վիթխարի, աներևակայելիորեն բարձր, հայոց լեզվի ամենաթանձր բառերից մեկն է: Նրա մեջ կա և իմ ժողովրդի կերպարը, նրա անցյալը, աշխատանքի պատկերը: Չէ՞ որ հայ գեղջուկի համար եզը եղել է ոչ թե պարզապես աշխատուժ, փոխադրական միջոց, այլ ընկեր, զրուցակից, ունկնդիր: Իզուր չէ, որ մեր բանահյուսության մեջ ամենատարածված ժանրը հորովելն է, հողագործի երգը, իսկ նրա գլխավոր հերոսը՝ եզը…
Ո՛չ, բառը չի կարելի թարգմանել… Պետք է թարգմանել բանաստեղծին, նրա ոգին, նրա պոեզիայի մթնոլորտը…
– Անդրեյ Վոզնեսենսկին դա անվանում է ուժային հոսանք, գրողի հոգևոր էներգիայի դաշտ…
– Այդպես էլ կարելի է ասել: Իսկ գլխավորը՝ բանաստեղծության ներքին ձև, ներքին կառուցվածք, կամ ավելի լավ է՝ ճարտարապետություն, քանզի լավ բանաստեղծը ամենից առաջ լավ ճարտարապետ է: Եվ հենց ինքը՝ Անդրեյ Վոզնեսենսկին էլ խոսքի փառահեղ ճարտարապետ է:
– Եթե չեմ սխալվում, «Կանչե, կռունկըե ձեր առաջին ժողովածուն է, որն ամբողջությամբ թարգմանել է մի մարդ՝ Ալլա Մարչենկոն: Մինչև այժմ Ձեր գրքերը լույս էին տեսնում մի քանի բանաստեղծների թարգմանությամբ: Ո՞ր մեթոդն եք համարում ավելի հեռանկարային՝ կոլեկտի՞վ, թե՞ անհատական:
– Իմ կարծիքով, տեսականորեն ընդհանրապես չի կարելի այս հարցը ո՛չ դնել, ո՛չ էլ լուծել: Ամեն մի մեթոդ, ինչպես դուք արտահայտվեցիք, ունի իր առավելությունները և թերությունները: Կոլեկտիվ թարգմանությունը կարող է բացահայտել բնագրի բազմազանությունը, իսկ գուցեև ընդհակառակը՝ մասնատել, կտրատել այն: Ինչ վերաբերում է կոնկրետ այս գրքին, ես շատ գոհ եմ Ալլա Մարչենկոյի թարգմանությունից: Մենք հին բարեկամներ ենք, հասկանում ենք իրար, և դա, կարծում եմ, շատ է օգնում գործին:
– Կարդալով «Կանչե, կռունկըե՝ ես ակամա զգում էի, որ որոշ մոտիվներ կրկնվում են, որ հանդիպել եմ դրանց Ձեր մյուս գրքերում…
– Ոչ մի «ավելորդե բան չեմ տեսնում այդ թվացյալ կրկնությունների մեջ… Չէ՞ որ ես անընդհատ որոնում եմ ինքս ինձ, ինձ իմ մեջ կորցնում եմ, գտնում, նորից եմ կորցնում և նորից գտնում… Իմ վերջին գիրքը կոչվում է «Իրիկնահացե… Համապատասխան վերնագիր է: Վաթսունս անց է արդեն: Մայրամուտը մոտ է: Իսկ հնում իրիկնահացից հետո մարդիկ պառկում էին քնելու: Էլեկտրականություն չկար, մոմ վառում էին միայն տոն օրերին: Ով շատ էր հոգնել օրվա ընթացքում, իսկույն քնում էր: Ով շատ հոգսեր ուներ՝ քունը չէր տանում մտածելուց: Սիրահարները բոլորովին չէին քնում… Նրանք մտածում էին, թե վաղը ինչ պիտի ասեն սիրածին: Տանջվում էին, բառեր էին փնտրում: Եվ լուսադեմին գտնում էին: Իսկ չէ՞ որ ամեն անգամ խոսում էին նույն բանի մասին՝ սիրո մասին:
Եթե անընդհատ մեր շուրջը նայենք, եթե անընդհատ վախենալով ապրենք, թե հանկարծ չկրկնենք մեզ, պոեզիան կդադարեցնի իր առաջընթացը… Ինչպե՞ս կարելի է Շեքսպիրից ու Պուշկինից հետո ընդհանրապես բանաստեղծություն գրել: Ինչ էլ որ ասես՝ կրկնողություն կլինի, միայն թե ավելի թույլ… Բայց չէ՞ որ սերնդեսերունդ բանաստեղծներն ավելի են շատանում, և ընթերցողը գրախանութում փնտրում է ոչ միայն Շեքսպիրին ու Պուշկինին, այլև իր ժամանակակիցներին: Հիշում եմ, Թումանյանի հարյուրամյա հոբելյանի օրերին ես ելույթ էի ունենում Լեռնային Ղարաբաղում: Պատմում էի Թումանյանի մասին ու կարդում նրա բանաստեղծությունները: Դահլիճը լավ էր լսում: Իսկ հետո նույն այդ մարդիկ ինձ խնդրեցին, որ իմ բանաստեղծությունները կարդամ: Նաև իմ բանաստեղծությունները…
– Դուք իրավացիորեն բողոքում եք այն հայ բանաստեղծներից, ովքեր քերականություն լավ չիմանալով, իրենց իրավունք են վերապահում «գրել առանց կետադրական նշաններիե: Բայց ես այնքան էլ չեմ հասկանում, թե Ձեզ ինչու դուր չի գալիս, որ նրանք տարվում են բանահյուսությամբ, մասնավորապես հին ժողովրդական ողբերով… Չէ՞ որ ինքներդ եք ասում. «Պոեզիան, մյուս բաներից բացի, մարդկանց պատմում է մեզ շրջապատող բնության հեքիաթային, արտասովոր և վիթխարի փոխհարաբերությունների մասինե: Իսկ բանահյուսությունը հենց փոխաբերություն է, բնության վեհասքանչ փոխակերպությունների բանալին…
– Դուք ինձ չեք հասկացել… Ես բնավ դեմ չեմ բանահյուսությամբ տարվելուն, մանավանդ այն ուսումնասիրելուն: Ես դեմ եմ բանահյուսության ընդօրինակմանը, ոճավորմանը, ընդհանրապես դեմ եմ ոճավորմանը, քանզի որտեղ կա ոճավորում, ճշմարտություն չի մնում այնտեղ: Կարելի է զուգվել ամենաընտիր բանաստեղծական կոստյումով: Բայց պետք է այնպես կրել այդ հագուստը, որ բանաստեղծության բառային քայլքում չզգացվի ջինս հագնելու սովորությունը (փոխաբերական իմաստով)… Այլապես ստացվում է ոչ թե մարմնավորում, այլ սովորական բանաստեղծական դիմակահանդես: Եվ ինչպես միշտ՝ մատնում են մանրուքները: Ահա մի օրինակ: Մեր բանաստեղծներից մեկը բանաստեղծություն է գրել կիրճի մասին, որտեղ ժայռի վրա փորագրված են ինչ-որ հին թագավորի խոսքերը: Բանաստեղծն ասում է, որ ինքը կանգնել է այդ ժայռի առջև ու գլուխը կախել: Կեղծիքի նկատմամբ զգայուն ընթերցողը իսկույն կզգա, որ հեղինակը չի եղել կիրճում, համենայնդեպս գրելիս իրեն չի զգացել այդ ժայռի առջև կանգնած, չէ՞ որ հինավուրց ասույթը փորագրված է ժայռի գագաթին և այն տեսնելու համար պետք է գլուխը ոչ թե կախել, այլ բարձրացնել:
– Եվ վերջին հարցը: Շատ բանաստեղծներ իրենց փորձում են արձակի մեջ: Օրինակները անթիվ են և, այսպես ասած՝ մեծերից: Այնպես որ, չեմ ուզում այստեղ նշել: Դուք արդյոք չունե՞ք այդպիսի ցանկություն:
– Ես համաձայն չեմ այն մտքի հետ, իբր որոշ բանաստեղծներ փորձում են արձակ գրել: Եվ օրինակ են բերում Իսահակյանին ու Թումանյանին: Արձակ գրող բանաստեղծը բնավ էլ փորձ չի անում: Չէ՞ որ նա գրող է: Եվ չէ՞ որ արձակում էլ մնում է բանաստեղծ: Մնում է ինքը: Այդպիսի ցանկություն ես չեմ ունեցել: Գուցե այն պատճառով, որ արձակով ավելի հեշտ է և «հարմարե հաղորդել փիլիսոփայական մտորումները (մանավանդ հասուն տարիքում), քան բանաստեղծությամբ: Բայց ինձ հաջողվում է ամենախոր մտքերս հաղորդել հենց բանաստեղծությամբ: Եվ հետո, ես գիտեմ նաև, որ միևնույն է, չեմ կարողանա գրել այնպես, ինչպես, ասենք, Սերո Խանզադյանն է գրել իր «Մխիթար սպարապետըե կամ էլ զինվորական օրագրերը: Այնպես որ, չեմ էլ ուզում փորձել:
* * *
1993 թվականի ամռանը Արցախում դաժան մարտեր էին ընթանում: Բավական հաճախ, վերադառնալով ճակատից, ես այցելում էի Համո Սահյանին: Վերջին անգամ նրա տանը եղա մահից մեկ շաբաթ առաջ: Նա ուշադիր լսեց իմ հերթական յուրօրինակ հաշվետվությունը: Ուրախ էր մեր ռազմաճակատային հաջողությունների համար: Եվ, հավանաբար, դեմքիցս գուշակելով, որ անհանգստանում եմ իր համար, ժպտալով ասաց. «Մի՛ հուզվիր: Ամեն ինչ ճիշտ է: Ամեն ինչ տրամաբանական է: Մահը և կյանքը իրավահավասար են: Եթե մահ չլիներ, կյանքն ամբողջովին կզրկվեր բանաստեղծականությունիցե: Եվ հավելեց. «Դատարկ բաներ են: Գլխավորն այն է, ինչ երջանկաբար վերապրեցինք մեկ տարի առաջ: Շուշիի ազատագրումըե: Դրանք վերջին բառերն էին, որ լսեցի մեծ բանաստեղծից և մտածողից:
լավնա