ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԷՊՈՍՈՒՄ՝ ԸՍՏ ԼԵՎՈՆ ԽԵՉՈՅԱՆԻ / Ժենյա ՔԱԼԱՆԹԱՐՅԱՆ

Ժամանակակից իրականության մեջ տիրապետում են երկու հակադիր սկզբունքներ՝ համաշխարհայնացում (գլոբալիզացիա) և ազգային առանձնահատկությունների, ինքնության շեշտա­դրություն: Ե. Չարենցի դիտարկումն ապագայի վերաբերյալ, թե աշխարհը կդառնա մի փողոց, կարծես թե իրականություն է դարձել, որովհետև այսօր համացանցային կայսրությունը, որն ի տարբերություն հին աշխարհի կայսրությունների, չունի մի կենտրոն կամ մայրաքաղաք և ամենուր է, ղեկավարում է մարդկությանը: Մյուս կողմից՝ ի հակադրություն ժողովուրդների ու նրանց մշակույթների համահարթեցման, երկրների ու ժողովուրդների միջև պայքար է սկսվում մշակութային ժառանգության ազգայնացման, ազգային ինքնության հաստատման համար, որ հաճախ զուգորդվում է անկախ պետականությունների ստեղծման գործընթացի հետ: Այս համատեքստում առանձնակի կարևոր նշանակություն է ստանում Լ. Խեչոյանի «Մհերի դռան գիրքը» վեպը:1
Իհարկե, այս գիրքը դժվար է տեղավորել վեպի ժանրային շրջանակներում, թեև վեպը ամենալայն հնարավորությունների ժանրն է և սահմանափակում չի ենթադրում իր դրսևորումների մեջ: Սակայն այս գիրքը, եթե կարելի է ասել, զուտ խեչոյանական վեպ է, որովհետև կառուցվածքային առումով հիշեցնում է հեղինակի «Սև գիրք, ծանր բզեզ»-ը, որտեղ պատերազմական նկարագրությունները, օրագրային գրառումները, նամակները և այլն, համադրվում են նույն վիպական տարածքում: «Մհերի դռան գիրքը» ևս համադրություն է, որտեղ վիպական հերոսի անձնական կյանքի ինչ-ինչ պահերը զուգահեռվում են տրամաբանական դատողությունների հետ, և այս երկու բնագավառները գրեթե չեն մերվում իրար հետ: Այսուհանդերձ, գրողի դատողությունները վերաբերում են ոչ նյութական, առարկայական աշխարհին, այլ ազգային ոգու բացահայտմանը, որն արդեն աննյութական, մետաֆիզիկական երևույթ է: Դա փորձ է նաև նյութական աշխարհից վեր բարձրանալու դեպի հոգևոր ոլորտները, առանց որի հնարավոր չէ վերածնության ու կյանքի նորոգումը:
Դեռևս «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպի վերջում, թեև թռուցիկ, Լ. Խեչոյանը հիշատակում է հայկական էպոսի Փոքր Մհերին՝ ակնարկելով նրա հարության գաղափարը: Արցախյան հերոսամարտն ըստ երևույթին կյանքի վերածնության ու նորոգության հույս էր արթնացրել, որի խորհրդանիշը էպոսում Փոքր Մհերն է: Պատմական իրողություններից ու հավասարակշռված տրամաբանությունից դուրս ներկա աշխարհն ու իրադարձությունները հնագույն առասպելների մեջ խտացված, բյուրեղացված հիշողությունների մեջ փնտրելու ձգտումը Լ. Խեչոյանի պոետիկայի բնորոշ գիծն է, որ սկիզբ է առնում դեռևս «Խնկի ծառեր» վիպակից: Ներկայից դեպի հնագույն ժամանակները գնալու հետադարձ ճանապարհը, ակունքներին հասնելու և ազգի գոյաբանական հիմքերը գտնելու մղումը միանգամայն տեղավորվում է ժամանակակից մշակույթի համատեքստում: Խեչոյանը ևս ընտրում է այդ ուղին և համոզված է, որ «քսաներորդ դարի տասական թվականներից Կ. Յունգի, Զ. Ֆրոյդի, Ջ. Ֆրեզերի, Կ. Լևի Ստրոսսի նոր մեթոդների գեղարվեստահոգեբանական վերլուծությունների շնորհիվ առասպելի վերածնունդն արդեն մտել է եվրոպական մշակույթի բոլոր ոլորտները» (էջ 208): Էպոսի՝ իբրև բանահյուսական ժանրի քննությունը (ոչ մշակումը) ևս այդ մտայնության արդյունք է: Հայկական էպոսն իր գեղարվեստական բարձր արժանիքներով երբեք դուրս չի մնացել հայրենական և օտար գիտնականների տեսադաշտից և ունեցել է բազում մշակումներ, որոնց մեջ առավելագույն ուշադրության է արժանացել Դավիթը, որի անունով էլ կոչվում է Սասնա ծռերի համահավաք տեքստը: Լ. Խեչոյանի «Մհերի դռան գիրքը» փոխում է էպոսի մեկնաբանման շեշտադրությունը՝ ազատագրական պայքարի խորհրդանիշ Դավթից տեղափոխելով դեպի Փոքր Մհերը՝ նրա մեջ փնտրելով ազգային գոյի հիմքերը:
Հայկական էպոսի բազմաթիվ հետազոտողներ ուշադրություն են հրավիրել այն նմանությունների վրա, որոնք առկա են տարբեր ժողովուրդների բանահյուսության, մասնավորապես էպոսների միջև և որոնք վերաբերում են ոչ միայն գերբնական ուժի տեր հերոսների վարքին ու սխրանքներին, այլև տիեզերքի մասին պատկերացումներին: Դեռևս Հովհ. Թումանյանն էր գրում, թե մեր էպոսի ներսը չի կարելի լուսավորել ազգային ճրագով՝ նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ դարերի ընթացքում մեր էպոսի մեջ առաջացած տարբեր շերտերը ինչպես ժողովրդի պատմական զարգացման, այնպես էլ տարբեր ժողովուրդների մշակութային շփման ու ազդեցությունների հետևանք են: Այս միտքը նա պատկերավոր ձևով է արտահայտում. «Հազարավոր տարիներ էպոսի հերոսը իր հրեղեն ձիու վրա ոտնատակ է տալիս շատ մոտիկ ու հեռավոր աշխարհքներ, շատ բան է բերում իրեն հետ ամեն կողմից ու իրեն հետքերն էլ թողնում ամեն տեղ»:2 Բայց միևնույն ժամանակ Թումանյանը նկատում է, որ ընդհանրական ու համամարդկային շատ հատկանիշներ ունեցող էպոսներին ամեն մի ժողովուրդ «տվել է իրեն հատուկ երանգը, դրել է հոգեբանությունն ու ձգտումը, տվել է իր հավաքական տիպն ու հոգին, իհարկե, էպոսական մասշտաբով գերագույն ձգտումները, ինքնագիտակցությունը, կոչումը»:3 Խեչոյանն իր գրքում առաջնորդվում է Թումանյանի նշած այս երկրորդ հատկանիշով, շեշտը դնում է տարբերությունների վրա՝ այնտեղից արտածելով ազգային կենսակերպի ու վարքագծի էական հատկանիշները: «Երբեք չի կարելի որևէ դրվագի նմանության դեպքում մեր ազգային վեպը և մյուս ժողովուրդների առասպելները միևնույն ժանրին կամ ծագումնաբանությանը պատկանելու տեսանկյունից դիտարկել, իսկ Մհերին էլ նրանց էպոսների, ժայռերի մեջ փակված վիշապասպան ազատարար կերպարների հետ համեմատել, կամ նրան հերոս համարելը ամենախոշոր վրիպումը կլիներ»,- գրում է Խեչոյանը (էջ 210): Տարբերության ընդգծումը ազգային ինքնության հաստատումն է, այն առանձնահատկության բացահայտումը, որով հայ ժողովրդին դիտարկում է իբրև առանձին քաղաքակրթական միավոր, որը մրցունակ է և հաղթող քաղաքակրթությունների բախման պարագայում: Գրողի եզրակացության ակունքը այն դրվագն է էպոսում, երբ եղբայրները տեսնում են, որ վերևից եկող մի փոքրիկ առու գալիս կտրում է հորդահոս գետը, մի պահ առանձին հոսում է նրա մեջ և ապա միաձուլվում գետին: Այս խորհրդավոր պատկերը վեպի գրեթե սիմվոլիկ կերպարներից մեկը՝ նկարիչ Հովհաննեսը, այսպես է մեկնաբանում. «Պնդում էր, թե լեռնային գետակը, միախառնվելով համաշխարհային քաղաքակրթությունը խորհրդանշող Տիգրիսին, մեր տեսակի զորությունն էր ներդնում մարդկության առաջընթացին» (էջ 188): Այս տարօրինակ երևույթը (փոքր առուն ճեղքում է՝ կտրում լայնահուն գետը) ազգային բնավորությունն է խորհրդանշում, որի հաստատման համար նկարիչն ուրիշ փաստարկ է բերում. «Առեղծվածայնությունը, ժայռերը դղրդացնելն ու քրտնեցնելը, տարօրինակ Քաղիրթ անունը, որ Արու այծ է նշանակում, միջավայրին հակադրվելը կարծես մեր ազգային բնավորության դրսևորումը լիներ՝ հակառակություն, անհամաձայնություն, բախում, վերանորոգվում» (նույն տեղում): Միշտ չէ, որ գիտությունը պատշաճ է վարվում փաստերի հետ: Մի ժամանակ եվրոպական գիտությունը քաղաքակրթության միակ աղբյուրը համարում էր Միջերկրական ծովի ավազանի ժողովուրդներին: Այս առիթով Հ. Օրբելին մի նուրբ դիտողություն է անում, ասելով, որ այդ գիտնականները մոռանում էին, որ «գետերը դեպի այդ ծովն են հոսում, ոչ թե սկիզբ առնում այնտեղից»:
Շատ երկրների կողմից ուրիշ ժողովուրդների մշակույթը յուրացնելու մեր դարում միանգամայն տեղին է ուրիշներից զատվելու, սեփական ինքնության վկայական ունենալու խեչոյանական զգուշացումը: Ինքնության վկայությունը տարբերությունն է, ոչ նմանությունը, հիշեցնում է գրողը: Հետաքրքրական է, որ այդ տարբերությունն էր ժամանակին շեշտում Հր. Մաթևոսյանը. «Ուղղափառների մեջ ուղղափառ չենք, հեթանոսների մեջ հեթանոս չենք: Եվ պահպանեցինք հստակ Ես-ը: Մենք հասկացանք, որ պիտի ունենանք սեփական Ես-ը, մեր ժողովուրդը, չի կարելի ձուլվել: Թեպետ այդ պատճառով շատ ենք տառապել»:4
Լ. Խեչոյանի կարծիքով «Ազգային վեպը չանձնավորված ուժ է, որ մեր աշխարհին կարգ, ներդաշնակություն էր բերում, իր երկար ճանապարհին ազգային մտածողություն, հոգեբանություն, անգամ վարքագիծ է ձևավորել» (էջ 211): Հենց վարքագծի առումով էպոսի որոշ հերոսների արարքները մտածելու տեղիք են տալիս: Մեծ Մհերից ծնված Մըսրա Մելիքը սպառնալիք է դառնում Մհերի հայրենիքի՝ Սասունի համար, Դավթին սպանում է նրանից ծնված աղջիկը (վեպում Հրանուշ անունն է ստացել): Այս հերոսների վերաբերյալ բանասերները բազմաթիվ զուգահեռներ են տարել այլ էպոսների նմանատիպ վախճանի մասին: Զուգահեռը՝ զուգահեռ (Աքիլլեսի կրունկն էր խոցելի, Դավթի թիակների մեջտեղը Կաթնաղբյուրում լողանալիս չէր ջրդեղվել ու անխոցելի դարձել և այլն), բայց մեր էպոսի օրինակները չե՞ն հուշում, որ մենք ենք մեր միջից ստեղծում թշնամուն, որն էլ դառնում է մեր կործանման պատճառը: Սա հավասարապես վերաբերում է և՛ պատմությանը, և՛ ներկային: Այսօր աշխարհասփյուռ հայությունը իր նյութական ու հոգևոր ներդրումն է անում նաև այն երկրներում, որոնք բնավ էլ բարեկամաբար չեն տրամադրված մեր երկրի նկատմամբ: Սա և՛ պատմության բերումով, և՛ անհատական ցանկությամբ, մինչդեռ էպոսի դասերն այլ բան են ասում: Հանրահայտ միտք է, որ երկրները կործանվում են ոչ թե և ոչ այնքան արտաքին թշնամու հարվածներից, որքան փտում, ծերանում ու քայքայվում են ներսից: Դա են վկայում կայսրությունների փլուզումները: Եվ այս ծերացման ու քայքայման դեմը կարող է առնել մշակույթը: Դարձյալ մտաբերենք Հրանտ Մաթևոսյանին, որն ասում էր. «Պարտվում է նախ մշակույթը, ապա միայն երկիրը»: Այս պարագայում բնավ էլ պատահական չէ, որ ազգի նորոգության իր ծրագիրը Խեչոյանը սկսում է մշակույթից, նրա հոգևոր բովանդակությունից՝ այս իմաստով կարևոր դեր վերագրելով Փոքր Մհերին: «…Մհերը, դարերով մշակված և անխախտ սերնդեսերունդ փոխանցվող սոցիալական, քաղաքական մտածելակերպին նոր աշխարհայացք հակադրելով, ազգային հոգեբանության կառուցվածքում հեղաշրջում էր կատարել» (240),- գրում է Խեչոյանը: Ըստ գրողի՝ իրեն հասանելիք իշխանությունից հրաժարվելը և Ագռավաքարում փակվելը «կարող էր մարդկության ոգուն համապատասխանող նրա հակասությունը լինել»: Մարդկության մեղքից ծանրացած հողը՝ ըստ էության աղավաղված ու անարդար աշխարհը, այլևս չէր տանում Մհերի ծանրությունը, և նա յուրօրինակ զոհողության է գնում՝ մարդկանց ժամանակ տալով մաքրագործվելու: Զոհողություն, որովհետև Մհերը դուրս էր եկել սրբագործված ավանդույթներից, սահմանված կացութաձևից. «Մհերի ազատության հասնելու ձգտումները, դեպի մեծ նպատակներ գնալու մտահղացումները կարող էին ինչ-որ խոշոր ավերածություններ պատճառել դարերով շյուղ առ շյուղ հյուսված ազգային անվտանգությանը» (242): Գուցե գաղափարախոսական առումով հետդարձ է, բայց Խեչոյանն իբրև ազգափրկիչ ծրագիր առաջարկում է անհատական կատարելագործման գաղափարն ընդդեմ «կոլեկտիվ հավաքականության կատարելության հասցված ինքնապահպանության բնազդների» այն համոզմունքով, որ յուրաքանչյուր անհատի ներսում պետք է փնտրել հավերժական արժեքների չափանիշները: Արդյոք Մհերի արարքը ուղղվա՞ծ էր սրան, դժվար է ասել: Նախորդ մեկնաբանները Մհերի մեջ տեսել են թեկուզ հակասական, բայց Մեծ Մհերի շարունակությունը: Եթե Մեծ Մհերը ծագող արևն է՝ ուժով լի, ապա Փոքր Մհերը դեպի մայրամուտ գնացող հոգնած արևն է: Ոմանք Փոքր Մհերի մեջ դիվային, չար ու կործանող ուժն էին շեշտում (նորածին Մհերի սեղմված բռունցքում արյան կաթիլ կար՝ ի նշան հետագա չար գործերի): Եվ քանի որ Մհերը երկակի բնույթ ունի, ոչ միայն «կիսված է» Մեծ Մհերի հետ, այլև հակասական է ինքն իր ներսում, կարող է տարաբնույթ մեկնությունների տեղիք տալ:
Բացի արևի, կրակի (որը կարող է այրել ու կործանել) խորհրդանիշ լինելուց, Մհերը նաև մեռնող-հառնող աստվածության խորհրդանիշ է, ինչպես հունական Դիոնիսիոսը, եգիպտական Օսիրիսը, հրեական Քրիստոսը, հայկական աստվածացված Արա Գեղեցիկը: Նշված միֆական ու միֆականացված աստվածների վերակենդանացման եղանակն ու նպատակները տարբեր են, Մհերն իր բնավորության ներհակ գծերի համապատասխան պետք է ավերեր, կործաներ հին աշխարհը և վերանորոգեր այն: Այս հանգամանքը լրացուցիչ հարցեր է ծնում. ինչո՞ւ է էպոսը վերջանում հենց Փոքր Մհերի կերպարով: Հ. Օրբելին հետաքրքրական բացատրություն է տալիս: Էպոսի գերբնական ծագում ունեցող հերոսները աստիճանաբար փոխարինվում են թեև դարձյալ գերբնական ուժի տեր, բայց մարդկային իրական հերոսներով, ուստի եթե այդպես շարունակվեր, հերոսները կարող էին մանրանալ և կորցնել իրենց հմայքը: «Եվ ահա այս պատճառով Մհերը պետք է մնար անմահ, կամ էլ էպոսը նրա համար ստեղծեր անհամար հետնորդներ»5,- գրում է Օրբելին: Խեչոյանը Մհերի՝ Ագռավաքարում փակվելու այլ բացատրություն է փնտրում: Մհերը պայմանով է փակվում այնտեղ՝ ժամանակ դնելով մինչև ցորենի՝ մասուրի չափ, իսկ գարու՝ ընկույզի չափ մեծանալը: Եվ ըստ էության անմահ է աշխարհի փոփոխության և ըստ այդմ՝ կյանքի նորոգության հույսը: «Եթե փորձենք մհերյան ոգուն անգամ մեր ժամանակների հեռավորությունից նայել, կհամոզվենք, երբեք այն մեզ չի լքել, նույնիսկ գերհզոր տերությունների, մինչև իսկ որդեսերման սերմը հատեցնող պատերազմների ժամանակ»,- գրում է Խեչոյանը (245): Ըստ էության աշխարհափրկության համաքրիստոնեական իդեալի՝ Քրիստոսի կողքին Խեչոյանը տեսնում է զուտ ազգային իդեալին, որի հարությունը զուգահեռում է տիեզերական մեծ պայթյունի հետ: Գրողը Ագռավաքարում Մհերի փակվելը համեմատում է կնոջ արգանդում թաղանթի մեջ ամփոփված սաղմի հետ, որը թաղանթը ճեղքելով լույս աշխարհ է գալու ճիշտ այնպես, ինչպես Մեծ Պայթյունից հետո տիեզերական նոր աշխարհակարգ է ստեղծվելու: Նա նույնացնում է Քրիստոսի հարության և Ագռավաքարից Մհերի դուրս գալու պարագան և ցավով նկատում, որ քրիստոնեական եկեղեցին ստվերել է հեթանոս Մհերի գոյությունը և չար ուժերի կործանման դերը փոխարինել ահեղ դատաստանով՝ հարության գաղափարը վերագրելով միայն Քրիստոսին: Այստեղ ընթերցողի գիտակցության մեջ կրկին հառնում է լայնահուն գետի ընթացքը կտրող փոքր առվի պատկերը, որը մեր ազգային ինքնությունն է խորհրդա­նշում:
Խեչոյանի փնտրտուքը մեր ազգային էպոսի փիլիսոփայական տիրույթներում միայն ինքնության ակունքները բացահայտելուն չեն միտված, այլ ունեն խիստ արդիական նշանակություն: Կյանքի նորոգության պահանջը բխում է ինքնակործանման ուղին բռնած մեր մոլորակի ընթացքից, նրա ապագայի նկատմամբ ունեցած տագնապից: Ոչ մի երաշխիք, որ մի օր մեկը կարող է սեղմել ատոմային ռումբի կոճակը: Հետևաբար՝ աշխարհի կործանման և վերածննդի, նրա վերջի ու սկզբի մասին գաղափարը Խեչոյանը հանգեցնում է տիեզերական օրինաչափության, քանի որ «տիեզերքը չի կարող իր չափերի մեջ անփոփոխ մնալ, անընդհատ աճել-ծավալվելուց հետո, մեծ պայթյունով տրոհվելուց, մի ակնթարթում հանգչելուց հետո» (276) գնալու է դեպի նոր փուլի սկիզբը: Սակայն ի տարբերություն, այսպես կոչված, մատերիալիստական ըմբռնումների, որի հիմքում դրված է նյութը, Խեչոյանն առաջարկում է կյանքի նորոգությունն սկսել ոգուց, որն իր համար մարմին կգտնի: Գրողի կարծիքով, ինչքան էլ երկար ժամանակ ժողովուրդը քրիստոնեություն է դավանել (ինքն ասում է՝ «քրիստոնեական վարդապետության ազդեցությունն է կրել»), այ­նուամենայնիվ, միստիկ ծեսերով Մհերին Ագռավաքարից հանելուց հետո «մարմինները նորովի պիտի հարություն առնեին, պիտի հագնեին հոգիները և իրենց ներկային հակառակ՝ հոգին դուրսը պիտի լիներ, մարմինը՝ ներսը, հոգու աչքը սկսելու էր տեսնել» (215): Սա չի՞ նշանակում արդյոք, թե նյութի նկատմամբ պաշտամունքի հաղթահարումը միայն կփրկի մարդկային սերունդներին, եթե նկատի ունենանք, որ Խեչոյանի կարծիքով Մհերը Ագռավաքարում ամփոփել է «համազգային հիշողության հոգևոր բովանդակությունը»: Լ. Խեչոյանը Մհերի արարքներին չի նայում իբրև եղած, վերջացած պատմության, այլ դիտում է իբրև մի հավերժական խորհուրդ պարունակող երևույթ, իբրև «Հայասա երկրի, հետո էլ Ուրարտու պետության հավատամքի սուրբ գիրք, որպես սերունդների միջև ընդհատվող ժամանակի ամբողջություն, որպես իշխանական Մեծ տան հարահոս կյանքի կրոնամիստիկ մի ամբողջ կարգակառույց, որ ոչ սկիզբ ուներ, ոչ էլ վերջ» (301): Վերջին հաշվով, հայ ժողովրդի պատմությունն էլ մհերյան կյանքի նորոգության մտքի կնիքն ունի իր վրա, որովհետև պարբերաբար կայացել է ու փլուզվել, կրկին նորոգվել և կրկին փլուզվել: Եվ եթե կա ժողովուրդն ու ապրում է, ուրեմն իսկապես նման ընթացքը հավերժական է:
«Մհերի դռան գիրքը» վեպում նկարագրվող ժամանակները եռաչափ են՝ անցյալ, ներկա և ապագա, երբեմն էլ՝ «անժամանակ ժամանակ», այսինքն՝ ժամանակի բացակայություն: Առասպելական ժամանակի հերոսները հաճախ գործում են ժամանակակից քաղաքակիրթ միջավայրում, ուր կա քաղաքապետարան, որ գլխավորում է Վերգոն՝ իբրև կրթված ու բանիմաց մի մարդ (պետք է խոստովանել, որ այս մեկնաբանությամբ գրողը մեզ, գուցեև սխալ, մղում է նրա մեջ մտավորականի արքետիպ տեսնելու գայթակղությանը՝ կերպարի բոլոր հատկանիշների հաշվառումով), ավագանի և այլն: Ներկա ժամանակի նշաններն ավելի ակնհայտ են դառնում, երբ գրողը խոսում է երիտասարդների զանգվածային երթերի, իշխանությունների՝ օլիգարխների հետ միավորվելու կամ էլ դաշտապաշտպան անտառաշերտերի հատելու մասին: Վեպի գեղարվեստական ժամանակը իր մեջ խտացնում է պատմության ընթացքը, որ սկիզբ առնելով առասպելական նախնադարի քրմական ծեսերից՝ զանազան աղանդների՝ նեստորականների, մանիականների, պավլիկյանների և արդեն ներկա պատմական իրադարձությունների միջով հասնում է ներկա և ծավալվում հորիզոնական տարածականությամբ՝ հիմնականում բանավիճային վերաբերմունքով: Այս տեսակետից կարելի է ասել, որ վեպի էջերը՝ պայմանավորված ելակետի տարբերությամբ, գրված են անհավասար ուժով, որովհետև մի դեպքում իշխում է պատկերավորությունը, մյուս դեպքում՝ դատողությունը, մի դեպքում ընթացքը, մյուս դեպքում՝ եզրակացությունը:
Ինչպես Խեչոյանի նախորդ գործերում, «Մհերի դռան գիրքը» վեպում ևս առասպելը հյուսված է իրականությանը, կենցաղը՝ գաղափարախոսությանը, նրբորեն նկատված մանրամասնը՝ աշխարհայացքային նշանակություն ունեցող տրամաբանական դատողությանը: Գրքում կարևոր տեղ են գրավում տեսիլները կամ տեսիլանման պատկերները, որոնք իրենց մեջ թաքնված խորհուրդ ունեն: Օրինակ՝ վեպում հաճախակի օդում երևում են խաչաթև թռչուններ, որոնք մե՛րթ արծիվ են հիշեցնում, մե՛րթ անգղ: Դրանք ևս ազգայինի խորհրդանիշ են, որովհետև, հեղինակի հաղորդմամբ, արծիվը, սկսած մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակից, խորհրդանշում է Հայաստանի գերագույն աստվածությունը: Ոմանք էլ կարծում են, որ արծիվն ապրում է Ագռավաքարում: Եվ այսպես, Մհերը, Ագռավաքարը, արծիվը միասնաբար ընդգծում են հայի ինքնության և նրա հոգևոր վերածննդի ու նորոգության գաղափարը:
«Մհերի դռան գիրքը» վեպում Լ. Խեչոյանը հայկական ժողովրդական էպոսում և մասնավորապես Մհերի կերպարում բացահայտում է օրինաչափություններ, որոնք ժողովրդի՝ հազարամյակների ընթացքում կուտակած փորձի արդյունք են, ընկած են մեր ինքնության հիմքում ու շատ կողմերով կենսունակ են նաև այսօր:

—————-
1. Լևոն Խեչոյան, Մհերի դռան գիրքը, Եր., 2014, «Անտարեսե հրատարակչություն:
2. Հովհաննես Թումանյան, Երկերի լիակատար ժողովածու, հ.8, Եր., 1999, էջ 302:
3. Նույն տեղում , էջ 309:
4. Հրանտ Մաթևոսյան, Ես ես եմ,Եր., 2005, էջ 158:
5. «Սասունցի Դավիթե, հայկական ժողովրդական էպոս, 2-րդ հրատ, Եր., 1961, էջ xxxvii.