ԽԱԲԿԱՆՔ / Գուրգեն ԵՆԳՈՅԱՆ

Երբ փոքր էի, երազում էի հորս ձեռքը բռնած գնալ կենդանաբանական այգի: Երազում էի, բայց երբեք այդ մասին չէի բարձրաձայնում: Մանկությանս այդ երազանքը այդպես էլ իրականություն չդարձավ: Երբ առաջին անգամ եղա կենդանաբանական այգում, հայրս արդեն չկար: Նա այդպես էլ չիմացավ իմ մանկության երազանքի մասին: Արդեն հասուն տարիքում բազում անգամներ այցելելով կենդանաբանական այգի՝ ուրախության, հրճվանքի զգացում չապրեցի: Ես նայում էի նեղ ու անհրապույր վանդակներում բռնությամբ պահվող կենդանիներին, և խղճահարությունից բացի, ուրիշ զգացում իմ մեջ չէր արթնանում: Ինչպե՞ս կարելի է ուրախանալ, երբ կենդանի էակը զրկված է բնությունից իրեն տրված ամենամեծ պարգևից` ազատությունից: Գուցե երբ Ադամը վտարվեց դրախտից, իրեն նույն կերպ էր զգում երկրի վրա, ինչ կենդանիները` վանդակներում:
…Ինքնաթիռի անիվները աղմուկով հարվածեցին գետնին: Օդանավակայանը թաղված էր մշուշի մեջ: Երբ շարժասանդուղքը մոտեցրին ինքնաթիռի դռանը, մարդիկ լարվեցին, ու կարծես զգացողություն կար, որ ոչ ոք չի ուզում լքել այն: Ինքնաթիռը դարձել էր հայրենիքին կապող միակ օղակը: Սպասասրահում աղմուկ էր, խառնաշփոթ, նրա պատուհաններից դուրս` խավար ու անորոշություն: Սառը օդը թրի պես անցավ մարմնովս, երբ ծանր իրերը ձեռքիս դուրս եկա սպասասրահից: Հեռվում երևում էին մեծ քաղաքի լույսերը: Ոմանց համար այդ լույսերը կարող էին հմայիչ թվալ, բայց ոչ՝ ինձ:
…Եթե դու ողջ լինեիր, հա՛յր, ինձ ետ կպահեիր օտարության ճամփան բռնելու մտքից, բայց դու վաղուց չկաս: Այստեղ ես կկորցնեմ իմ հոգին, կվաճառեմ սատանային. ասում են` օտարությունից վերադարձ չկա, այստեղից միակ ճանապարհը դժոխքն է…
…Ավտոմեքենան վերջապես կանգ է առնում: Պետք է իջնել: Պետք է ձևացնել, որ դու ուրախ ես հայտնվելու այնտեղ, որտեղ դեռ մի քանի օր առաջ քեզ ոչ ոք չէր սպասում: Շուրջս աղմուկ է, բայց ոչինչ չեմ լսում, օտար ափերում հնարավոր է լսել միայն լիակատար լռության մեջ…
…Այստեղ ժամանակն արագ է անցնում, այստեղ օրը քսանչորս ժամ չունի: Վերջապես ինձ ուղեկցում են այնտեղ, որտեղ պետք է քնեմ: Առաջ, երբ տանն էի, իմ կողքին ամենուր գրքեր էին, ես միշտ զգում էի նրանց շնչառությունը, բայց այստեղ գրքեր չկան, ավելի ճիշտ, դրանք անշունչ իրեր են, որոնք այլևս ոչինչ չեն կարող պատմել, իսկ դրսում աշխարհն է առանց ինձ, ես նույնպես արդեն չկամ, ես դարձել եմ ճամպրուկիս մեջ ինձ հետ օտարություն եկած գրքերիցս մեկը՝ անշունչ, անգո: Բացատրել` ինչո՞ւ է դա այդպես, նշանակում է արդարանալ, բայց ինչո՞ւ, ինչի՞ համար: Գուցե պետք է ձևացնել, որ դու երջանիկ ես, չէ՞ որ շրջապատողներդ այնքան բան են արել քո հարմարավետ կեցության համար…
…Ես կորցրել եմ վախի զգացումը: Առաջ վախենում էի մահից, բայց հիմա գիտեմ, որ մահը, ինչպես ծնունդը, միայն լինելիության փոփոխություն է, գուցե նաև` հոգեվիճակ: Մահով ոչինչ չի վերջանում, գուցե նաև սկսվում է: Մահը սկիզբն է այն ամենի, ինչի մասին դու երազել ես ամբողջ կյանքում ու չես կարողացել իրականության վերածել: Գուցե միայն մահը հնարավորություն տա մեզ գտնել այն, ինչ փնտրել ենք ամբողջ կյանքում և ինչը հնարավոր չէր գտնել…
…Օտարության մեջ հայտնվելուց հետո կորուստների երկար շարքում գլխավորը, սակայն, անկախությանս կորուստն է: Ինձ այլևս տրված չէ ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու իրավունքը, հիմա իմ ճակատագիրը լիովին կախված է այն մարդկանց կամքից ու քմահաճույքից, ովքեր ինձ կանչել են այստեղ: Հիմա ես նույնիսկ դժվարանում եմ հիշել, թե երբ եղավ դա: Գուցե այն պահից, երբ որոշեցի բռնել օտարության ճամփան: Դժվար թե, որովհետև այն ժամանակ դեռ օժտված էի որոշումներ կայացնելու հատկությամբ: Պատճառը, կարծում եմ, մեկն է. ես, ինչպես և ինձ շրջապատողների մեծ մասը, դարձա խուլ ու համր, չնայած պարտավոր էի լսել ու խոսել, հատկապես վերջինը: Խոսել խավարից, որի գոյությունը շատերս փորձում էինք արդարացնել, համակերպվել դրա հետ, ավելին՝ հրաժարվում էինք տեսնել լույսը, որ մեր կողքին էր՝ մի ձեռքի պարզումի հեռավորության վրա: Ամենացավալին այն է, որ մեր լռությունը ոչ մի կապ չուներ վտարվածի կեցության կամ բանտի մենախցի արտոնածի հետ: Դա լռությունն էր մարդկային ստորաքարշության, եթե ոչ` խավարի մեջ մեծացած կենդանու, որը տեսնում է միայն լույսի տված հազվադեպ արտացոլումների ժամանակ և լսում է միայն այն, ինչը հնչում է իր համար անծանոթ լեզվով…
…Օտարության առաջին լուսաբացը. մխիթարությո՞ւն էր դա, որ ես դեռ կամ, շնչում եմ, թե՞ ակնառու ապացույցը այն բանի, որ ես արդեն կորցրել եմ իմ ազատությունը: Ես դժվարանում էի շարժվել, մարմինս ծանրացել էր, ու ինձ զգում էի անդամալույծի պես: Շուրջս զարմանալի լռություն էր. դա կարծես վերջին հնարավորությունն էր՝ ուղղելու իմ գործած սխալը…
…Ո՛չ, ես ստում եմ: Խաբում եմ ինքս ինձ և ձեզ: Ձեր մեղքերի ուշացած քավության, ձևականության և հավատի աշխարհը արդեն իմն է, աշխարհ, որտեղ սերը միայն կեղտաջրի մեջ է: Դուք վաճառել եք իմ կյանքը, չնայած այդ իրավունքը չունեիք, աշխարհը ձեզ արդեն այլասերել էր, իսկ դուք՝ ինձ, չնայած ես երբեք սրբի կերպարանքով չէի հայտնվել ձեր դիմաց: Հիմա սկսել եմ խոսել ձեզ հետ ձեր իսկ լեզվով, հիմա ազատությունը ինձ համար անեծք է, ու ես այն շպրտում եմ ձեր դեմքին, չփորձելով նույնիսկ հասկանալ, թե ինչ կատարվեց ինձ հետ անցած օրերի, շաբաթների ու ամիսների ընթացքում: Եթե խելագարի և նորմալ մարդու ամենամեծ տարբերությունը հիշողության բացակայությունն է, ապա ինչո՞ւ դեռ չեմ խելագարվել, ինչո՞ւ են ինձ տանջում հիշողության ծվենները: Չէ՞ որ այդ տառապանքից ազատվելու համար տվեցի ամենաթանկ բանը, որ ունեի կյանքում՝ ազատությունս: Ավելին, առաջին անգամ ու գուցե առաջինը օտարության մեջ գտնվողներից, ես հասկացա, որ ազատությունը խաբկանք է, ինչպես և ամեն մի լավ բան, որ կարող է լինել օտարության մեջ: Երբ եկա այս օտար երկիր, դեռ ձմեռ էր, սակայն գարունն այստեղ այդպես էլ չեկավ, ու հիմա նորից ձմեռ է: Եթե հայրենիքում ձմեռվա միակ տհաճ իրողությունը ցուրտն էր, ապա այստեղ դրան գումարվել է արևի լիակատար բացակայությունը: Երբեմն նաև թվում է, թե այդ լուսատուն չի էլ եղել: Երբ լարում եմ հիշողությունս, ավելի ճիշտ, փորձում եմ մի տեղ հավաքել դրա ծվենները, հասկանում եմ, որ այնուամենայնիվ մի ժամանակ տեսել եմ այդ լուսատուն, բայց դա այստեղ չէր: Եթե միայն ինձ հաջողվեր ազատվել այդ ծվեններից, գուցե ես էլ կարողանայի երջանիկ մարդու տպավորություն թողնել…
…Աշխատանքային ծանրաբեռնվածությունն օգնում է արագ մոռանալ ամեն ինչի գոյությունը: Գալերաների վրա կապված ստրուկի օրինակով ես հիմա մի մեծ մեխանիզմի փոքրիկ ատամնանիվ եմ դարձել, որը ցանկացած պահի, շարքից դուրս գալու դեպքում, արագ փոխարինվում է: Այնտեղ ես անփոխարինելի էի, ու հիմա էլ համոզված եմ դրանում, չնայած շատերն են ասում, որ անփոխարինելի ոչինչ չկա բնության մեջ: Ստում են: Յուրաքանչյուր անհատ, ով հասկանում է իր կարևորությունը՝ անփոխարինելի է: Բայց այս կանոնը, որ գուցե ես եմ հորինել, այստեղ չի գործում: Անապատում երևացող օազիսի տեսիլքի նման այստեղ ամեն ինչ խաբկանք է: Անիծյալ ժամանակ. ինչպե՞ս անցան շաբաթները, ամիսները և դարձան տարի, այն դեպքում, երբ թվում էր, ամենաշատը մեկ ամիս կամ գուցե մի քիչ ավելի մնալուց հետո պիտի բռնեմ ետդարձի ճանապարհը: Ես ստիպեցի ինձ հարմարվել, բայց ինչի՞ն և ինչի՞ համար հարցերին պատասխանելը հիմա դարձել է անլուծելի խնդիր: Երբեմն նույնիսկ թվում է, թե հայտնվել եմ սարդոստայնում, որ ինքս եմ գործել այդ ամիսների ընթացքում և հիմա անկարող եմ դուրս գալ դրանից:
…Երկար ժամանակ հայրենիքից հեռանալու միտքը խմորվում էր իմ մեջ, սակայն մնալու հաստատակամությունն ավելին էր: Ե՞րբ սկսեցի վարանել, ե՞րբ համոզմունքս դարձավ կասկածանք: Գրողը տանի, մի՞թե իրոք սկսում եմ կորցնել հիշողությունս: Ո՛չ, հիմա հիշում եմ՝ ինչ-որ տարօրինակ, բայց շատերի համար նաև օրինաչափ բան էր կատարվում: Ոմանք այն անվանում էին կամքի ազատ արտահայտում, բայց իրականում դա Հուդայի երեսուն արծաթով ծախված մարդկանց գաղտնի հավաք էր, որին, խորհրդավոր գիշերից հետո, հետևեց Հիսուսի խաչելությունը: Երբ հաջորդ առավոտյան արթնացա, այն տպավորությունն էր, որ զգեստապահարանումս եղած բոլոր հագուստները գողացել են, ես մնացել եմ մերկ ու այդպես էլ ստիպված եմ լինելու դուրս գալ փողոց: Դա, իհարկե, արտաքին պատկերը կլիներ այն ամենի, ինչ կատարվում էր ինձ հետ, քանի որ հոգիս ավելի մերկ էր ու անպաշտպան, քան մարմինս…
…Ահա ճանապարհի ոլորանին լույս է երևում: Ավտոմեքենաների շարասյունը արագ մոտենում է: Կարծես երազի մեջ ինչ-որ ձայներ եմ լսում, կարճ հրամաններ, կրակահերթեր: Հետո ամեն ինչ թաղվում է լռության մեջ: Մի պահ խավարը կլանում է ամեն ինչ, սակայն զգում եմ, որ լուսաբացը մոտ է: Առավոտյան ես ինձ գտնում եմ ճանապարհի վրա, շուրջս աղմուկ է, բայց գիտեմ, որ քիչ անց լռություն է լինելու: Ես սովոր եմ ապրել լռության մեջ՝ չլռելով: Դրսում գարուն է: Ինչքա՞ն ժամանակ է անցել օտարությունից վերադառնալուց հետո: Արևը գարնան համար անսովոր ջերմ է, սակայն սպասվում է, որ շուտով ուժեղ, շատ ուժեղ անձրև է գալու ու լվանալու է փողոցներում դեռևս նախորդ ձմեռվանից մնացած անմաքրությունները…