ՄԵՂՔԸ / Նոնա ՊՈՂՈՍՅԱՆ

Ոլորանը թեքվեցինք: Հեռվից աղոտ նշմարվում էր վանքի մշուշապատ գմբեթը: Տատիս դեմքը պայծառացավ. սկսեց ինչ-որ բառեր շշնջալ: Ականջներս սրեցի` բան չհասկացա: Հետո հեկեկաց: Անսպասելի էր: Նրան երբեք արտասվելիս չէի տեսել: Տա՞տս էր լացողը…
Մտքերն իմ գլխում խճճվեցին: Ամուր սեղմեցի եղբորս ձեռքը: Նա ձևացնում էր, թե, իբր, ամեն բան հասկանում է ու իրեն տղամարդավարի էր պահում, բայց ինձնից շատ էր շփոթված: Զարմացած իրար էինք նայում` փորձելով ինչ-որ բան կռահել:
Առաջին միտքս` ե՞ս եմ մեղավորը, թե՞ եղբայրս է ինչ-որ բան արել: Ուզում էի ընդհատել լացը, բայց չէր ստացվում: Լավ, բա ի՞նչ է եղել: Քիչ անց տատս սթափվեց ու ամուր սեղմեց ձեռքս: Հասկացա, որ ես չեմ նրա լացի պատճառն ու թեթևացած շունչ քաշեցի…
Քիչ անց սկսեց շշնջալ. «Մեղավոր եմ, մեղավոր եմ…»:
Տա՞տս, մեղավո՞ր… Անհնար է: Ես ուզում էի հասկանալ, մեծերն ու փոքրերը նո՞ւյն չափով են «մեղավոր» լինում… Հետո հիշեցի, որ երբ եղբորս հետ կռվում էի ու մայրս սկսում էր հարցուփորձ անել` պարզելու, թե ով է մեղավորը, մեզանից ոչ մեկը չէր խոստովանում իր արածը: Բայց երբ զայրացած հեռանում էր, մորս հայացքից հասկանում էի, որ նա ամեն ինչ գիտե…
Հիմա տատս… Մի՞թե հնարավոր է այսչափ հեշտուհանգիստ խոստովանել սեփական մեղքը: Գժվե՞լ է, ինչ է: Եվ հետո. ինչո՞ւ որոշեց այդ անել հենց հիմա, այստեղ, այս ճանապարհին…
Նա ինչպես անսպասելի սկսել էր, այդպես անսպասելի ավարտեց լացն ու տեսնելով մեր ապշահար դեմքերը՝ ասաց.
– Բալեք ջան, ինձ ոչինչ էլ չի եղել, ի՞նչ եք շվարել-մնացել… Այ, էն է Կարմիր Վանքը, տեսնո՞ւմ եք, քիչ մնաց, որ հասնենք:
Հետո կերկերուն ձայնով, ասես ինքն իր հետ էր խոսում, շարունակեց.
– Ես մեռնեմ քեզ ու քո զորությանը, դու զորավիգ եղիր իմ էրեխեքին:
Նրա ձեռքերը դողում էին, դեմքը գունատվել էր: Հնամաշ գոգնոցի գրպանից հանեց թաշկինակը, որը բուրում էր բռնոթու արտասովոր, կծու բույրով, ու սրբեց արցունքները: Այդ բույրը ես հազար մետրից անգամ ճանաչում էի: Այն ասես ասեղնագործված լիներ տատիս շորերի փեշերին, երգերին, տխրությանը, անգամ այն շերեփին, որով նա կերակուր էր լցնում: Մինչև հիմա, երբ փորփրում եմ հուշերիս կապոցը, այդ հոտն զգում եմ` մի քիչ դառնավուն, մի քիչ կծու…
Բռնոթի քաշելը լուրջ ծիսակարգ էր, այդ անում էր ընդգծված, լուռ հանդիսավորությամբ: Երբ գործերից հոգնած նստում էր շունչ առնելու, ձեռքն էր վերցնում թազբեհն, ու դեղին, շողմղան հատիկները իր օրերի պես սահում, գլորվում էին նրա կեռացած մատների տակից, որ հետո նորից ետ գան ու այդպես` շարունա՜կ, անվե՜րջ: Պտտվում էին ու պտտվում` ճիշտ նրա կյանքի փակ շրջանի պես, որի մեջ ինքն էր ու ինքը, ու որտեղ ո՛չ սկիզբ կար, ո՛չ վերջ… Հետո, երբ խաղաղվում էր, գրպանից հանում էր բռնոթու ապակե սրվակը, բացում էր, մի բաժին լցնում ափի մեջ ու պտղունց-պտղունց քաշում էր քիթը: Իմ հարցերին միշտ նույն պատասխանն ուներ. «Բալա ջան, ախր, գլուխս ցավում ա»: Իսկ ես արդեն գիտեի, որ ավելի շատ ոչ թե ցավը մեղմելու, այլ սովորույթի ուժով է անում: Ասես ծխելու նման մի բան էր:
Երեկոները, օրվա վերուդիրն ավարտած, տատս գնում էր հարևաններից մեկի հացատուն, ով այդ օրը թոնիր էր վառել: Թաղի կանանցով հավաքվում էին իրար գլխի` գյուղամիջյան քարքարոտ փողոցներով գլոր-գլոր եկած ու իրենց հասած նորություններն ի մի բերելու: Հացատան տաքուկ պատերի մեջ, ուր անթեղված էր լինում թարմ լավաշի աստվածային բույրը, ուր երդիկից ներս սողոսկած արևի վերջին շողերում ոսկեգույն փաթիլների պես թրթռում էին ալյուրի փոշեհատիկները, նրանք նստում էին տաք թոնրի շրթին` ոտքերը կախելով ներքև, ու վայելում էին կավի մարմրող ջերմության վերջին գգվանքները: Ասես ամբարել էին ուզում այն` տուն տանելու ու իրենց պաղ անկողիններին տալու համար:
Տատս գյուղի ամենահեղինակավոր մարդկանցից մեկի` վարպետ Մուկուչի կինն էր: Ու երևի դա էր պատճառը, որ հարևանուհիների երկար ու բարակ զրույցների ժամանակ ավելի շատ լռում էր: Իսկ երբ ուզում էր իր ծանրակշիռ կարծիքն հայտնել կամ ինչ-որ միտք ընդգծել, գլուխը տմբտմբացնելով գրպանից հանդիսավորությամբ հանում էր բռնոթու սրվակը… Ախ, տա՜տ, տա՜տ…
Էլ հարցեր չտվեցի ուշ կամ շուտ տեղ հասնելու, Կարմիր Վանքի ու այդ օրվա ճամփորդության մասին: Միայն վախվորած հսկում էի նրան` ամեն պահ սպասելով, որ նորից կսկսի լացել: Հեռվից արդեն երևում էր Կարմիր Վանքը: Այն հպարտորեն բազմել էր գյուղ մտնող կիրճի աջակողմյան սարալանջին: Վաղորդյան արևի շողերն այս ու այն կողմ էին քշել մառախուղի կապտավուն ծվենները, ու նրանք պատառոտված քողի պես ծածանվում էին վանքի գլխին:
– Ասես հարս լինի,- մտածեցի ես ու սկսեցի մտքումս կրկնել. «Կարմիր վանք, Կարմիր հարս…»:
– Տա՛տ, իսկ ինչո՞ւ է անունը Կարմիր:
Տատս լուռ էր: Հաստատ մտածում էր, թե ի՞նչ իմ խելքի բանն է, որ պատմի, թե ինչպես այդ սարալանջին զինված թուրքական ջոկատները փորձել են ջախջախել գյուղացիների փոքրիկ, անզեն խմբերը, բայց դա նրանց չի հաջողվել: Ու թե որքա՜ն արյուն է հեղվել Վանքի շրջակայքում: Հետո նրանք սարերով, փախեփախ հեռացել են… Ու այդ օրվանից սկսած՝ շուրթից շուրթ, տնից տուն լեգենդ է հյուսվել, թե Վանքն ինչպես է իր աստվածային ուժն ու կորովը տվել անզեն գյուղացիներին` փրկելով նրանց կյանքը…
Այն խորհրդավորությունը, որ մտել էր իմ ու տատիս արանքը և ուրվականի պես քայլում էր մեզ հետ, ավելի էր բորբոքում հետաքրքրասիրությունս` հանգիստ չտալով ինձ. ինչո՞ւ էր տատս այդպես լրջացել ու տխրել: Ինչո՞ւ լաց եղավ, ի՞նչ մեղք էր նա գործել…
Հանկարծ եղբայրս թեքվեց դեպի ինձ ու կամացուկ հարցրեց.
– Մենք է՞լ ենք մոմ վառելու…
Ես անորոշ թոթվեցի ուսերս: Իսկ նա`
– Եթե չվառենք, կարո՞ղ է տատին նորից սկսի լաց լինել…
Լուռ էի, չէի ուզում ցույց տալ, որ ոչինչ չեմ հասկանում:
Արևն սկսել էր ուժեղ այրել: Արևը սարերի մարդկանց պես շիտակ էր: Մեզ չէին փրկում անգամ հին լրագրերից պատրաստված նավակ-գլխարկները, որոնք առավոտյան պապս էր տվել: Մենք քայլում էինք գյուղից դուրս եկող ասֆալտապատ ճանապարհով, որը նեղլիկ ժապավենի պես սլվլալով սահում էր մեր ոտքերի տակից` աշխարհին ու մեզ մեկ անգամ ևս հիշեցնելով գյուղ հասած քաղաքակրթության մասին: Ես նայեցի ճամփեզրի կարմիր, թրթռան կուժկոտրուկներին: Եթե տատս տխուր չլիներ, անպայման կհարցնեի, թե նրանցից ո՞ր մեկն է մեր կավե երկարավիզ կուժը կոտրել, որն ամեն անգամ նա տեղից տեղ է տեղափոխում, բայց դեն չի գցում:
– Մի բանի պետք կգա,- ասում է: – Եթե ամեն կոտրած բան դեն շպրտենք, ի՞նչ դուրս կգա, ա՛յ բալա:
Քանի՜ անգամ մտքումս այդ կուժի մեջ եմ հավաքել իմ քարկտիկի փոքրիկ-կլորիկ քարերը, բայց սիրտ չեմ արել ասել, որ այն ինձ տա:
Արևից գունատված ու իրենցից գոհ, քթները ցցած փշերի կողքին կարմիր կուժկոտրուկներն ասես տգեղ փեսացուների սիրուն հարսնացուներ լինեին ու այնպե՜ս նրանց չէին սազում: Ախր, կուժկոտրուկներն այնքան նրբիկ էին, քնքուշ, որ, թվում էր, դիպչես` արյուն կգա… Բայց այս մասին ես ո՛չ տատիս, ո՛չ էլ եղբորս չասացի: Ի՜նչ դրա ժամանակն էր… Համ էլ տատս կզայրանար. չէ՞ որ նա ինձ հազար անգամ ասել էր, որ բնության մեջ սխալ բաներ չեն լինում: Միևնույն է, սիրտս ճմլվում էր կուժկոտրուկների համար…
Օդը մեղմորեն ծածանվում էր մեղուների միալար բզզոցից, որին երբեմն-երբեմն խառնվում էր սարալանջից եկող ոչխարների մայունը: Նրանք կարծես կապտաշղարշ քողով վանք-հարսնացուի զգեստի վրա շարժվող սև ու սպիտակ պուտեր լինեին: Դա ինձ ուրախ խաղ հիշեցրեց… Հետո մտածեցի, թե ինչո՞ւ են ոչխարներն այդքան տխուր մայում: Գուցե բնազդով զգում են, որ մի օր մատաղացո՞ւ են դառնալու…
Գյուղ մտնող բեռնատարի շարժիչի ձայնից տատս զգուշացավ ու մեզ հրեց դեպի քարքարոտ ճամփեզրը.
– Էս կողմ եկեք, մեքենա է գալիս:
Քայլում էինք միասին, բայց ամեն մեկս իր մտքերի ու խոհերի հետ: Հետո գյուղն սկսեց քայլ առ քայլ հեռանալ և վերջապես մնաց մեր թիկունքում: Ես անասելի հոգնել էի ու տխրել: Ինքս ինձ կշտամբում էի` ախր ինչո՞ւ եկա… Այնպես էի ուզում ետ դառնալ տուն` մորս մոտ: Ինձ թվում էր, թե մի չար կախարդ էր եկել, խցկվել իմ ու տատիս տխրության արանքը… Լուռ էինք: Տատս մեկ անգամ էլ բարձրացրեց գոգնոցի փեշը, ու նրա յոթնադարս շորերի տակից նորից զգացի բռնոթու կծու բույրը: Գրպանում զգուշորեն ինչ-որ բան ուղղեց: «Տեսնես ի՞նչ է»,- մտածեցի: Հետո հիշեցի, որ առավոտյան մի քանի բարալիկ, ոսկեգույն մոմեր խնամքով փաթաթեց ու դրեց գրպանը: Օրեր առաջ դրանք հացատանն էի տեսել պարանից կախված, ծայրերին` արցունքների պես սառած-մնացած պարաֆինի կաթիլներ:
Մենք մոտեցանք ձորակին ու սկսեցինք զառիթափն իջնել: Ներքևում առվակ կար` փոքրիկ սալքարերը խառնիխուռն լցրած դեմքին: Ես կռացա, սկսեցի արագ ջոկջկել տափակներն ու լցնել գրպաններս. կտանեմ մայրիկիս:
– Թափիր փեշիցդ,- սաստեց տատս,- ետդարձին կհավաքես: Կարմիր Վանքը կնեղանա, որ քարը փեշդ ես իր դուռը գալիս:
Նեղսրտեցի. ափսոս, ախր դրանք այնքան լավն էին: Հետո հայացքս բարձրացրի, որ տեսնեմ` հո Վանքը չի՞ նեղացել: Նեղացած էր թվում: Բայց հաստատ գիտեի. ե՛ս չէի նրան նեղացնողը, այլ գիժ քամին, որ գլխից թռցրել ու սարերով քշում, տանում էր հարսի իր կապտաշղարշ քողը…
Տատս հևում էր, կախ էր ընկել իմ թևքից, ու մենք արդեն բարձրանում էինք զառիվերը: Եղբայրս առաջ էր ընկել և ճանապարհից գտած կարճլիկ ճիպոտով այս ու այն կողմ էր քշում խլշկոտած ոչխարներին: Մի քանի քայլ էր մնացել, որ հասնեինք Վանքին: Ու որքան մոտենում էինք, այնքան խորհրդավոր ու անբացատրելի էր դառնում մեր կիրակնօրյա ուխտն ու իմ առաջին ուխտագնացությունը…
Վերջապես: Ահա Նա: Հպարտ ու թախծոտ: Քողը գլխին չէր, ու ես պարզ տեսա նրա գմբեթին ծվարած խաչ-թռչունին: Ինչքան սիրո՜ւն էր: Ես տատիս ծոցում էլ էի դրանից տեսել, բայց մի քիչ փոքր: Նա ամեն իրիկուն, քնելուց առաջ, համբուրում էր ու ինչ-որ բան շշնջում: Ուզեցի հիշել: Գուցե նո՞ւյնն էր ասում. «Մեղավոր եմ…»:
Քամին բերեց մամռոտ քարերի ու խնկի քաղցրավուն բույրը: Տատիս ձեռքը բաց չէի թողնում, իսկ եղբայրս արդեն վազել, նստել էր Վանքի պատի տակ ընկած քարին:
– Մեռնեմ քո սուրբ զորությանը,- շշնջաց տատս ու շուրթերը մոտեցրեց մուտքի կամարաձև քարին: Զարմանքից քար էի կտրել` տատս քա՞րն էր համբուրում: Ախր, ի՜նչ լավ բան էր արել այդ քարը: Մի տեսակ խանդեցի… Հետո հասկացա, որ տատս Վանքն էր համբուրում: Հանկարծ շրջվեց ու` «Համբուրե՛ք, դո՛ւք էլ համբուրեք, բալե՛ք ջան»: Ես չէի ուզում, որ նորից լաց լինի, ու առանց հակառակվելու՝ շուրթերս մոտեցրի քարին… Առաջին անգամ զգացի նրա սառն ու արտասովոր բույրը: Տատիս աչքերը փայլում էին, դեմքը լուսավորվել էր, կնճիռները` հարթվել: Նա խաչակնքեց, ու մենք ներս մտանք: Իմ կյանքում այդքան շատ մոմեր չէի տեսել… Շատերը հանգած էին, մյուսները մեջքերը ծռած` լուռ հալվում էին: Աչքս չէի կտրում տատիս դեմքից: Վանքը բուրում էր մոմերի, մյուռոնի ու քարերի խոնավ, հաճելի բույրով, որը միանգամից ներծծվեց իմ մեջ: Ասեղնագործած, մեծ թաշկինակներ հիշեցնող սպիտակ կտորներ էին ամենուրեք փռված: Ինձ մի պահ թվաց, թե Վանքը ճերմակ մորուքով մի բարի ծերունի է, որ շնչում է դանդաղ ու համաչափ` շուրջը սփռելով այդ արտասովոր բույրը:
Կամարաձև փոքրիկ պատուհաններից ներս էին սահել արևի շողերն ու զվարթ թրթռում էին Վանքի պատերին, որոնց վրա նախշեր ու տառեր էին երևում: Տխրեցի, որ դեռ կարդալ չգիտեմ:
– Տա՛տ, ա՛յ տատ, ես է՞լ եմ մոմ վառելու:
Ոչինչ չասաց:
– Տատ, ե՞րբ են մարդիկ մոմ վառում, երբ մի վատ բան արած են լինում, թե՞ որ նոր պիտի անեն:
Ասես չէր լսում, ձեռքերը խաչել էր կրծքին ու անթարթ հայացքով նայում էր փոքրիկ երեխան գրկած կնոջ նկարին: Էլ հարցեր չտվեցի: Քիչ անց գրպանից հանեց մոմերը: Եղբայրս ձեռքը պարզեց ու տատս նրան երկու մոմ տվեց:
– Ինձ էլ տուր, տա՛տ,- թախանձեցի ես:
Երեքով մտանք խորան: Այնտեղ մոմերի մի մասը վառվում էր փոքրիկ ավազե արկղի մեջ, մյուսները պատերի վրա էին շարված, առանց մոմակալների: Ես ու եղբայրս ուշադիր նայում էինք տատիս, որ հետո նույնությամբ կրկնեինք նրա արածները:
Նա վառվող մոմերից մեկով վառեց իր մոմերը, հետո տաքացրեց դրանց տակը, համբուրեց ծխից սևացած պատն ու զգույշ սեղմելով` կպցրեց պատի վրա: Մենք կրկնեցինք նույնը, թեև մի փոքր անվարժ:
– Ինչ որ ցանկանում եք, խնդրե՛ք Աստծուց,- ասաց նա:
Հանկարծակիի եկա. իսկ ի՞նչ էի ես ցանկանում: Եղբորս դեմքն անչափ լուրջ էր: Մտածեցի` հաստատ ձևացնում է, թե մտքում ցանկություն ունի պահած: Ես անթարթ նայում էի իմ առջև վառվող մոմերին, որոնց ճրթճրթան բոցերը, վզները երկարած, ձգվել էին` պատով բարձրացող ծխին հասնելու համար: Ես միաժամանակ այնքան շատ բաների մասին էի մտածում, որ թվում էր, թե ոչ մի բանի մասին չեմ մտածում: Խորանում տիրող լռությունն ինձ դուր էր գալիս… Երբ շրջվեցի, տեսա, որ տատս ծնկի էր իջել ու խաչակնքում էր.
– Ներիր ինձ, թե մեղավոր եմ, – շշնջում էր նա:
Հանկարծ հասկացա, թե ինչ էի խնդրելու Աստծուց…

***
…Նույն ճանապարհով, դանդաղաքայլ, տուն էինք վերադառնում: Իրիկնամուտ էր: Արևն էլ իր ճամփորդությունից էր հոգնել, այլևս չէր վառում: Աչքս նորից ընկավ ճամփեզրի կուժկոտրուկներին: Նրանք այնպե՜ս էին սազում արևից գունատված, երկարավիզ փշերին, որ թվում էր` միասին են լույս աշխարհ եկել, նույն օրը, նույն ժամին…
Իմ հավաքած փոքրիկ սալքարերը գրպանից-գրպան էի տեղափոխում, բռիս մեջ սեղմելով` քսում իրար, որ լսեմ նրանց խրճխրճոցը:
– Փոքրերը մորս կնվիրեմ,- մտածում էի,- իսկ ավելի մեծերի վրա ցեխից կարկանդակներ կթխեմ…
Ես ու եղբայրս շատ էինք հոգնել, բայց տատս այնքան թեթև ու արագ էր քայլում: Նրա տխրությունից հետք չէր մնացել, ինչ-որ ուրախ բան էր պատմում եղբորս ու երկուսով բարձր ծիծաղում էին:
…Ես նրանց հետ չէի: Ձմռան մի իրիկուն գնացել էի մեր հարևան Լուսոյենց հացատուն, որ տատիս տուն կանչեմ ու պատահմամբ ընկել էի նրա թազբեհի դեղին ու շողմղան հատիկներից ներս: Հետո պտտվել էի նրանց հետ երկա՜ր ու երկա՜ր… Հետո իմացել, թե ինչպես է տատիս առաջին ամուսինը, որ զինվորական էր, ռուս-թուրքական պատերազմում զոհվել, թե ինչպես է տատս ամուսնուն գտնելու ու հարազատ հողում թաղելու համար մեն-մենակ հասել Արազ գետի բերանն ու մի բրդուջ հացով ծախվող թուրք զինվորականի օգնությամբ գտել ամուսնու դին և բերել-հասցրել է գյուղ: Հետո որբևայրի տատս «հանդգնել է» խելքահան անել ազաբ, ջահել-ջիվան պապիս: Ու երբ ամբողջ գյուղն ընդդիմացել է այդ սիրուն, նրանք մի գիշեր, բոլորից գաղտնի գնացել են Կարմիր Վանք ու նրա առջև ուխտ են կապել, որ երբե՛ք, ինչ էլ որ պատահի, չեն բաժանվի իրարից…

***
…Գյուղը դանդաղաքայլ մեզ ընդառաջ էր գալիս` քարաշեն տների ու բարդիավոր երկնքի սկուտեղը ձեռքին: Մեր տունը երևում էր:
– Տա՛տ, Կարմիր Վանքը բոլորի՞ մեղքերն է ներում:
– Բոլոր-բոլորի, եթե նրա դուռն են գնում…