Մեռյալները ողջերից զորեղ են: Եվ ավելի շատ:
Նրանք մեր շուրջն են և նրանց
մտադրություններն անհայտ են մեզ:
Հանս Հեննի Յան
Ամառային շոգ կեսօր էր: Ընկուզենու ստվերում նստած գիրք էի կարդում, երբ հանկարծ ինձ նույն ընկուզենու տակ քնած տեսա: Ամեն ինչ խորհրդավոր կերպով նույնն էր` ներառյալ ստվերների ձևերը:
Ձիերին, որ հանկարծ հայտնվեցին մեր բակում, արտաքին աշխարհից իմ լսողություն թափանցած փնչոցի պատկերային հավելում կհամարեի գիտակցությանս կողմից, եթե չլիներ արյան վառ հետքը սպիտակ շապիկիս վրա: Ձիերը փնչացնում էին` մահվան շնչառություն ու սարսափ սփռելով իրենց շուրջ. մեռած ձիեր էին: Դափ-դատարկ ակնախոռոչներն էին վկայում այդ մասին: Ձիավորներն արնագույն գլխաշորերով էին: Լուռ էին: Իսկույն հասկացա, որ նրանց թրերի անսովոր փայլը սրության նշան է: Փորձեցի ելնել տեղիցս, չստացվեց: Տատիս ձայն տալ, լեզուս կապ էր ընկել, գոնե ճչալ, բայց ճիչս դուրս չեկավ. կարծես փորձում էի ճչալ, որ արթնանամ, բայց արթնանալու ելք չկար, իսկ նրանց թրերի սրությունն անխուսափելի էր:
Գլխատվում ու ցավ չէի զգում: Ի՞նչ եմ անելու առանց գլխի, ի՞նչ եմ անելու առանց գլխի: Ինձ համակել էր կարճ ժամանակում արյունաքամ լինելու ամբողջ սարսափը: Ես խարխափում էի խավարի մեջ: Մի անհուն ու անսփոփ հուսալքություն, անելանելություն էր պատել ինձ: Մնում էր միայն անկողնու հասնել` արյունաքամ լինելու համար… Հանկարծ արթնացա այդ կուրացումից, որ թվում էր անդարձ: Դեռ ընկուզենու ստվերում եմ: Գիրքը դեռ ձեռքիս է: Ամեն ինչ մնացել է նույնը, ներառյալ ստվերների ձևերը, և ինձ համակեց աշխարհի հուսալի անընդհատությունը… Երազս դեռ տևում էր իմ հիշողության մեջ, եթե ընդհանրապես դա կարելի է համարել երազ… Շապիկիս վրա արյուն էր կաթկթում: «Քոռանամ ես, էս ի՞նչ օրի ես»: Սիրտս ուժգին տրոփում էր, վերապրում էր երազի վտանգը: Մի պահ ուզում էի պատմել, որ գլուխս կտրել են, ինչ-որ բան զսպեց ինձ: Տատս թաշկինակը պահել էր քթիս տակ, մինչև արյունը կտրվեր: Նա չէր կռահում, ոչ ոք չկռահեց, թե իրականում ինչ է պատահել ինձ: Արյան կաթիլները վերնաշապիկիս վրա… Գաղտնի ապացույց, որ այնուամենայնիվ ինձ գլխատել են, իսկ ես շարունակում եմ ապրել: Այդ դիպվածի թաքուն իմաստը դեռ չէր բացահայտվել ինձ:
Արևի շլացուցիչ լույսով համակված մի աշխարհ, միջօրեի հավերժացած ստվերներ, չես էլ հասկանում աշխարհն է այդպես հա՞մր, թե՞ դու ես խլացել: Վազում ես անշարժ ու շատ ծանոթ մի նկարի միջով, որ շարժման մեջ է մտնում գետի ափին միայն: Գետի ափին էլ է աշխարհը համր, գետի խոխոջը չի բացասում այդ համրությունը, անցնում է համրության միջով. թիթեռներ են պոկվում ծաղիկներից, ցուցադրում թռչող ծաղկաթերթերի հրաշքը, նրանց նախշերն այնքան են կատարյալ, որ վախեցնում են. ուրիշ թիթեռներ են դրանք. ծանոթ ծաղիկների գույներն այնքան են վառ, որ թվում են թունավոր: Իմ աչքերն ասես բացվել էին ուրիշ աշխարհի վրա: Ես արթնացել էի մի աշխարհում, ուր ծանոթ ամեն ինչ փոխված էր երևում, բայց նույնն էր մնացել: Ես իրականության մասին գաղտնի մի իմացության էի տիրապետում, որին ոչ ոք չէր հավատա:
Բոբիկ ոտքերով կանգնել էի գետի գոլ ջրերի մեջ ու փակել աչքերս այնպես, որ աշխարհը բաց թողնեմ միայն լսողությանս միջով: Հիշում էի երազս, որ գետն անցնելով իմ լսողության միջով, քշեր-տաներ այն. ինչպես որ պապս էր սովորեցրել ինձ: Ինձ թվաց, թե ետ-ետ եմ գնում` հոսանքին հակառակ, աչքերս բացեցի. ես ջրի տակից նայում էի ինձ: Ներքին մի ցնցում ունեցա. այդ դեմքը իմն էր և իմը չէր, ինչպես ձայնի արձագանքը քոնն է լինում, բայց և քոնը չէ: Դա նույնքան անակնկալ էր, որքան եթե ջուրն արտացոլեր ուրիշի դեմքը: Մի վայրկյան մտքովս անցավ, թե ինչու է հենց դա իմ դեմքը, ինչո՞ւ է իմ դեմքը այդպիսին. ո՞րն է իմ և իմ դեմքի կապը… Հորս հուղարկավորության օրը սևեր հագած անծանոթ մի մարդ` մահվան մի ներկայացուցիչ, սևեռուն հայացքով, հեգնական ու անբացատրելի մի ժպիտ բերանի անկյունում, ինձ էր հետևում, հետո մոտեցավ ու ականջիս փսփսաց. «Մի՞շտ ես այդքան նման եղել հորդ»: Հուշում էր: Մահվան կապակցությամբ քողարկված հայելիների տակ ես փորձեցի ստուգել իմ ու հորս դեմքի նմանությունը և սարսափով ճանաչեցի նրա գաղտնի ներկայությունն իմ դիմագծերի մեջ: Նմանությունը կատարվել էր անմիջապես նրա մահից հետո: Այդ օրը ես տեսա նաև հորս ու պապիս դեմքերի նմանությունը: Ես էլ եմ նման պապիս, պապս հաստատ իր պապին և այսպես մինչև… Մի՞թե… Այդ բացահայտումը ցնցեց ինձ: Մի՞թե այն, ինչ իմն եմ համարել, հազար տարի առաջ մեռած մի մարդու կենդանություն առած դեմք է: Մի՞թե իմ կյանքը Նրա մահվան շարունակությունն է: Մի՞թե Նա իր կյանքը փոխանցել է որդուն, որ հասնի ինձ: Բայց ինչպե՞ս: Մի՞թե արյան միջով: Արյունը գետ է, որ սկիզբ է առնում նախահորից ու հոսում մեր անոթներով: Չե՞ք լսել արյան մութ-կարմիր գետի խշշոցը ձեր ականջներում: Արյո՞ւնն է, որ Նրա դեմքը ժառանգել է ինձ: Արդյո՞ք դա չէ խորհուրդը, որ Նրա անունը դարձել է տոհմական ազգանուն, իսկ անունները պապից անցել թոռան` հաստատելով, որ տոհմում բոլորը մեռնող ու հարություն առնող նույն մարդն են: Պապիս անունը եղբայրս է ժառանգել, իմ անունը պապիս` մանուկ հասակում մեռած եղբոր անունն է:
Փոքր էի, երբ իմացա, որ ես մահացած մարդու անուն եմ կրում: Առաջին անգամ բացահայտեցի, որ իմ անունը կարող է ինչ-որ մեկն էլ ունենալ: Ես գիտեի, որ երկվորյակներ կան, բայց որ անվանակիցներ էլ են լինում, դեռ չգիտեի: Ես նրան պատկերացնում էի ինձ նման. անվանակիցները նույն դեմքը պիտի ունենան: Ամենից սարսափելին այն էր, որ իմ անունը մեռյալի անուն էր, որովհետև մահվան ու իմ մանկության բախումն արդեն տեղի էր ունեցել: Ինչո՞ւ է իմ անունը մեռած մարդու անուն: Ես չգիտեի ինչից է մահացել պապիս եղբայր Հրաչը, բայց ինձ անզգուշություն էին ունեցել ասելու, որ մահացել է մանուկ ժամանակ: Եվ դա ցնցող տպավորություն էր գործել ինձ վրա: Արդյո՞ք հայրս ու պապս այդ անունը չեն դրել, որ ես էլ նրա տարիքում մեռնեմ: Ես անընդհատ ուզում էի համոզվել, որ պապս ու հայրս սիրում են ինձ: Եթե սիրում են, ինչո՞ւ են ինձ մահկանացու բերել: Վախով, որ չէի խոստովանում ոչ մեկին, սպասում էի իմ մահին: Հետո սկսեցի մտածել, թե ո՞րն էր այնուամենայնիվ իմ խորհրդավոր երկվորյակին վերապրելու գաղտնիքը: Վաղուց մեռած, նա ինչ-որ կերպ իմ գոյություն սողոսկեց և մահով ընդհատված իր մանկությունը թաքուն շարունակեց իմ մանկությամբ, սկսեց հասակ առնել իմ մեջ: Ես ուզում էի ճանաչել նրան, ուզում էի պարզել` մասնակցո՞ւմ է արդյոք նրա գիտակցությունն իմ ինքնագիտակցությանը: Անընդհատ կանգնում էի հայելու դիմաց: Մի քիչ նայելուց հետո վերջապես տեսնում էի նրան, ուշադիր նայում էր ինձ, ինչպես… ինչպես գետի ջրերի տակից… Ես իսկույն խույս էի տալիս հայելուց, քանի չէր հիշել ինձ… Մեռյալներն, իհարկե, ողջերի նման չեն, որ հիշեն միայն անցյալը…
Մահից առաջ պապս պատմեց նրա մահվան սոսկալի մանրամասները, մի պահ փշաքաղվեցի. այդ մահը պատահել էր ինձ հետ, հանկարծ պապս բռնեց իմ ձեռքն ու կառչեց իմ գոյությունից, ինչ-որ գերբնական ուժ էր մտել այդ ոսկրացած ձեռքի մեջ: Դեմքը ջղաձգման մեջ ընկավ: «Ձեռքս, ասում եմ, ձեռքս թող»: «Պապի,-ասացի և սարսուռ անցավ մարմնովս, որ ստիպված եմ հիշեցնել իմ ներկայությունը,-ես եմ»: Պապս լսեց, նայեց ինձ, բայց մանկուց ինձ ճանաչող նրա հայացքն էլ չէր թափանցում իմ ինքնության մեջ, կամ չէր հիշում ինձ, կամ նրա հայացքի հետևում այնպիսի մի սարսափելի բան կար, այնպիսի մի իմացություն, որ անկարևոր էր դարձնում իմ գոյությունը: Պապիս սպառնալիքը գուցե ինձ չէր ուղղված, այլ… Պապս էլ չէր տեսել նրան, իր ծնվելուց երեք տարի առաջ` հազար ինը հարյուր տասնհինգ թվականին էին գլխատել նրան: Գուցե նրա ենթագիտակցությունն էլ էր իր եղբոր ու իմ նմանությունը թույլ տվել: Գուցե ինձ շատ էր սիրում, որովհետև իմ գոյությունը իր փոքրիկ, մահացած եղբոր կենդանության խորհրդավոր հրաշքն էր: Սոսկում է անցնում մարմնովս, երբ պատկերացնում եմ, թե պապիս մյուս ձեռքից հենց նա կարող էր քաշելիս լինել, որ կիսով չափ պապս գոյության, կիսով չափ չգոյության սահմանում էր հայտնվել. մի ձեռքը թոռն էր բռնել, մյուսից քաշում էր թոռան երկվորյակը` իր վաղուց մեռած փոքրիկ եղբայրը: Պապս գուցե վախենում էր նրանից, որովհետև ի տարբերություն ինձ փոքր էր մնացել ու մեռած, իսկ ես ողջ էի և վերապրած նրա մահը, և դրա համար ապավինում էր իմ կյանքին: Բայց իմ երկվորյակը` իր եղբայրը, որ մահվան կողմնակից էր, ավելի ուժեղ դուրս եկավ, քան ես… Պապիս հայացքը հանկարծ սառույց կտրեց. նրա մեռած հայացքի ուղղությամբ ես տեսա, թե ինչպես են հաշտված, ձեռք ձեռքի տված հեռանում երկու եղբայրները, որոնց ժամանակը հեգնել, պապ ու թոռ էր թողել:
Նրան գլխատել էին յոթ տարեկանում: Ես յոթ տարեկան էի, երբ ծառի տակ ընթերցելիս կոպերս փակվել էին, հայացքս մնացել էր արթուն. այդ արթուն հայացքի շնորհիվ էի արտաքին աշխարհը տեսել նույնությամբ: Այդ արթուն հայացքի շնորհիվ էի ականատես դարձել իմ արյան կարմիրի մեջ շրջող այդ դեպքի հիշողությանը, որ ապրել էի որպես սեփական մահ: Որովհետև իմ գիտակցությունը քնած էր, որովհետև արթուն ժամանակ է միայն մեր գիտակցությունը ինքնագիտակցություն, որովհետև այն, ինչ մենք համարում ենք քուն, մեր նախնիների մահվան շարունակությունն է, որովհետև մենք քնում ենք նրանց մահով, և մարդիկ են լինում, որ քնած ժամանակ են մեռնում, հիմա նրանք մահի՞ց, թե՞ քնից չեն զարթնում, և ո՞վ ինչ գիտի նրանց վերջին երազների մասին: Այդ օրը ես տեսել էի երազ, որի հստակությունը և իմ ապրած սարսափի իրական լինելը փոխում են երազի մասին ունեցած իմ պատկերացումը, հաստատում, որ ես ժամանակների կարճ հպում եմ ապրել, որ քնած ժամանակ արյունն իմ քթից թափվել է հենց այն պահին, երբ երազում թռցրել են գլուխս, որ ես իմ արյամբ եմ հատուցել նրա մահը և այդ զոհաբերությանն եմ պարտական իմ արթնացումի համար:
Իսկ եթե իմ քթից նրա՞ արյունն է թափվել և ոչ թե ի՞մ:
