Յաշար Քեմալ (ծնվ. 1922թ.). 20-րդ դարի թուրքական արձակի առավել ճանաչված դեմքերից մեկը, բազմաթիվ միջազգային մրցանակների դափնեկիր, ծագումով` քուրդ: Վեպերը և պատմվածքների ժողովածուները թարգմանվել են շատ լեզուներով, այդ թվում` հայերեն: 1975 թ. թարգմանվել են Յաշար Քեմալի «Ցախ Մեմեդը» վեպի առաջին և երկրորդ հատորները` վաստակաշատ թուրքագետներ Խաչիկ Ամիրյանի և Հակոբ Մարտիրոսյանի թարգմանությամբ: Ստորև ներկայացնում ենք արևելագետ-գրականագետ Սիրանույշ Գալշոյանի հուշերը Յաշար Քեմալի հետ հանդիպման մասին (խմբ.):
Կոստանդնուպոլիս, Պոլիս… Ստամբուլ… Աչքիդ առջևով գալիս-անցնում է աշխարհի փոփոխվող քարտեզը՝ Բյուզանդական կայսրությունից մինչև Օսմանյան կայսրություն: Երկար ու ձիգ դարերի խորքից հառնում են հռչակավոր նվաճողներն այս մի քաղաքի անվան շրջապտույտում: Այսօր Ստամբուլն ապրում է թե՛ եվրոպական և՛ թե արևելյան` իրեն հարիր միտումներով: Արդեն երրորդ անգամ եմ այցելում այս մեգապոլիսը` ավելի սուր ընկալելով նրա ոչ թուրքական լինելը. տարբեր քաղաքակրթությունների իսկական մի խաչմերուկ… Ստամբուլը որքան էլ փողփողա թուրքական կիսալուսին և աստղ պատկերող դրոշների ներքո, միևնույն է, դեռ կանգուն հունա-հռոմեական շինությունները «իրենք» են պատմելու այս քաղաքի երբեմնի վեհության, փայլուն ճարտարապետության մասին (բուն թուրքական ճարտարապետության մասին խոսում են գեթ անշուք` ծեփապատ կամ էլ վերջին շրջանի մոդեռն շենքերը):
2006 թ. աշնանը Քեմալի հետ հանդիպումը ինձ համար շատ անսպասելի, անգամ հապճեպ էր: Երկար տարիներ զբաղվում էի նրա ստեղծագործությունների, մասնավորապես, դրանց լեզվաոճական առանձնահատկությունների ուսումնասիրությամբ, բայց երբևէ չէի մտածել, որ կկարողանամ տեսնել գրողին, զրուցել` ակնկալելով ստանալ ինձ հուզող հարցերի պատասխանները: Նախօրոք Քեմալն արդեն տեղեկացվել էր մեր այցելության մասին, գիտեր, որ հյուրը Հայաստանից է և հետաքրքրվում է իր գրականությամբ: Սիրով համաձայնել էր, թեև Թուրքիայում նմանատիպ հռչակ ունեցող արվեստագետները խուսափում են «պատահական» այցելուներից:
…Գրողը բնակվում է Ստամբուլի Վանիքյոյ թաղամասում: Եվ քանի որ Վանիքյոյը շատ զառիվայր էր, մենք, կարելի է ասել, բնակարան կարողացանք մուտք գործել… ճոպանուղով, որը շենքի առաջին մուտքային հատվածը կապում էր մյուս հարկերի հետ: Տեղ հասանք նշանակված ժամից մի փոքր շուտ: Դուռը բացեց Քեմալի երկրորդ կինը` Այշեն: Բարեհամբույր ժպտալով մեզ` թուրքերեն «համեցեք» ասաց ու ներս հրավիրեց: Հյուրասենյակի հսկա պատուհանները բացվում էին դեպի Բոսֆոր, և ծովն իր անասելի գեղեցկությամբ բնակարանից բացվող բնապատկերի մի մասն էր կազմում: Պատուհանի մոտ, բազկաթոռում ընկղմվել էր Յաշար Քեմալը: Մեզ տեսնելով՝ ոտքի կանգնեց, ժպիտով և ձեռքսեղմումով ողջունեց` իսկույն զգուշացնելով. «Ben Ermeni değil, kՖrdՖm»՝ («Ես հայ չեմ, քուրդ եմ»): Պատասխանեցի, որ տեղյակ եմ ու նրան մեկնեցի «Արարատ» կոնյակը (հայերիս այցեքարտն ամբողջ աշխարհում): Քեմալը նախ փորձեց հեգելով կարդալ կոնյակի լատինատառ պիտակի գրությունը` Ար-ար-ատ, հետո շիշը փոխանցեց կնոջն ու հավելեց. «Ուշացրել ես, հիմա չեմ խմում, շաքար ունեմ»:
Ներս մտնելուն պես ուշադրությունս գրավել էին պատերից կախված մեծադիր գեղանկարները, հսկայածավալ գրադարանը: Տանտերն սկզբում հարցրեց, թե որտեղ եմ սովորել թուրքերենը, ինչ նպատակներ ունեմ` համալսարանում դասախոսություններ կարդալուց բացի: Տեղյակ էր նաև, որ աշխատում եմ իր ստեղծագործությունների մասին թեկնածուական թեզիս վրա, ու կարծես շոյված էր: Հետո սկսեց ինքնաբուխ ու կատակին տալով խոսել հայերի, քրդերի, թուրքերի մասին: Պատմեց, թե ինչպես իր պապը ջարդերի ժամանակ փրկել է ոմն Հովհաննես ամջայի (հորեղբայր), ով հետագա ամբողջ կյանքում, երախտահատույց լինելով, տարին մեկ անգամ նրան մի նժույգ էր նվեր ուղարկում: Այս ամենը պատմելիս Քեմալը կարծես շեշտում էր հայերի և քրդերի «եղբայրական բարեկամությունը»: Հետո պատմեց մի դեպք, որը մեծ տպավորություն էր թողել իր վրա: Մի օր իրենց տան դուռը թակում են: Դուռը բացելով` տեսնում է հաղթանդամ տղամարդու, որը տուն մտնելով խոսում է անգլերեն: «Եվ ես,- շարունակեց Քեմալը,- քանի որ լավ անգլերեն չգիտեի, իսկ հիանալի անգլերեն խոսող կինս տանը չէր, ձեռք ու ոտքի լեզվով սկսեցի նրա հետ բացատրվել: Մտքերի փոխանակումը մեր միջև այդպես դժվար կշարունակվեր, եթե չհարցնեի` դուք որտեղացի՞ եք: Ի պատասխան, նա Թուրքիայի քարտեզի վրա ցույց տվեց Բիթլիս քաղաքը…»: Ապա խորհրդավոր հյուրն ասել էր, որ գիտի քրդերեն, ինչն անչափ ուրախացրել էր Քեմալին. «Վերջ ի վերջո ամեն ինչ սահուն ստացվեց, երբ քրդերեն խոսեցինք… Իմ առջև կանգնած էր աշխարհահռչակ գրող Վիլիամ Սարոյանը»: Այս ասելով՝ գրողը շունչը պահեց, ակնդետ նայեց մեզ` անշուշտ ակնկալելով մեր զարմանքն ու հիացմունքը…
Իմ դիտարկմանը, թե նրա ստեղծագործությունների գործողությունները ծավալվում են Վանում, Էրզրումում, Դիարբեքիրում (Տիգրանակերտ, Ամիդ), Կարսում, այսինքն՝ Հայկական լեռնաշխարհի տարածքներում, գրողը քմծիծաղով պատասխանեց.
– Ես այդ տարածքներում եմ ծնվել, մեծացել: Ի՞նչ կա զարմանալի: Ուստի գրում եմ այդ շրջանների և տեղի բնակչության մասին: Դուք գիտե՞ք, որ ես եմ դեստանների «վերակենդանացնողը», թյուրքյուների տարածողը… Ժամանակակից թուրք գրականության մեջ առաջին դեստանջին եմ:
Անդրադառնալով «տարածքների խնդրին»` ասաց, թե այդ շրջաններում ապրել են հայեր, թուրքեր և քրդեր: Այնուհետև հարցրեց, թե կա՞ ապացույց, որ դրանք հայկական են: Անթաքույց արտահայտեցի զարմանքս… Գրողը խոսում էր կոտորածից փրկված Հովհաննես ամջայի մասին, բայց և պաշտպանում Թուրքիայի շահերը… Մոտենալով գրասեղանին` ցույց տվեց ձեռագրերը, հավելեց, թե չի օգտվում համակարգչից. ապավինում է միայն թղթին ու գրչին: Իր մակագրությամբ նվիրելով մի շարք գրքեր՝ ասաց, որ դրանք թարգմանվել են աշխարհի տարբեր լեզուներով: Ուրախացավ ու զարմացավ` իմանալով, որ կա նաև իր հայտնի վեպի՝ «Ցախ Մեհմեդի» հայերեն թարգմանությունը, խնդրեց մեկ օրինակ ուղարկել իրեն: Թեև պայմանավորվել էինք, որ մեր հանդիպումը տևելու է առավելագույնը կես ժամ, սակայն զրուցում էինք արդեն երկու ժամ… Տարօրինակ էր Քեմալի կարծիքը, իր բնորոշմամբ, «Սայաթ-Նովա առեղծվածի» մասին, ըստ նրա… Սայաթ-Նովան քուրդ էր, ով պարզապես լավ տիրապետել էր հայերենին, ադրբեջաներենին, վրացերենին և թուրքերենին… Ուղեկցողս պոլսահայ «Սայաթ-Նովա» երգչախմբից էր, բնականաբար, իսկույն ընդդիմացավ: Զրուցելիս անկարող էի չանդրադառնալ նրա հայտնի լեգենդների շարքին, որտեղ փորձել է ապացուցել թուրքերի ու քրդերի վաղնջական ներկայությունը: Քեմալն անթաքույց շեշտում էր քրդերի «կարևոր դերն ու նշանակությունը» պատմական Հայաստանում… Հիմա` տարիներ անց, մտածում եմ, որ Քեմալի գրական գործունեության գերնպատակը հենց քրդերի «հայրենիքաստեղծությունն է»՝ ի հաշիվ իր բնօրրանում բնաջնջված հայ ժողովրդի: Քեմալն իր ստեղծագործություններում, օգտագործելով հատկապես հրաշապատման ժանրը, փորձել է միաձուլել իրականությունն ու հեքիաթայինը` «բացահայտելով» քուրդ ժողովրդի թվացյալ հայրենիքի ոդիսականը…
Երբ պատրաստվում էինք դուրս գալ, ցույց տվեց ծաղկամանի մեջ դրված չորացած ծաղկեփունջը և հարցրեց. «Գիտե՞ս, թե ինչ ծաղիկ է»: Պատասխանեցի. «Անթառամն է»… Իհարկե, կարդացել էի Քեմալի «Ճlmez otu» վեպը (հայերեն` «Անմահ խոտը» կամ «Անթառամը»): Հիշելով այդ գրքի բովանդակությունը՝ հասկացա, որ Քեմալը, ծաղիկը ցույց տալով, իրեն յուրահատուկ խորհրդանիշների լեզվով հասկացնում էր, որ իր ժողովուրդն անմահ է: Իսկ ես, «Արարատ» կոնյակը նրան նվիրելով, հասկացրել էի, որ հայ ժողովուրդն էլ երբեք չի հրաժարվելու իր պահանջատիրությունից…
Սիրանույշ ԳԱԼՇՈՅԱՆ
ԵՊՀ թյուրքագիտության ամբիոն
