ՈՐՍՈՐԴՈՒԹՅԱՆ ԲԵՐԿՐԱՆՔՆ ՈՒ ԹԱԽԻԾԸ (Հակոբ Մովսես. «Յոթներորդ որսորդություն») / Զավեն ԲԵԿՅԱՆ

Լույս է տեսել Հ. Մովսեսի բանաստեղծությունների հերթական` «Յոթներորդ որսորդություն» վերնագրով ժողովածուն: Այն յոթներորդն է նրա մինչ այժմ տպա­գրած բանաստեղծական ժողովածուների հերթականության մեջ, բայց կարծում եմ, որ վերնագրում յոթ թիվը նշված է որպես հեղինակի համար սիրելի թիվ:
Պետք է ասել, որ այս բանաստեղծությունները «լույս են տեսել» նաև… մինչև լույս տեսնելը, քանի որ Լույս զվարթը (Հ. Մովսեսի նախորդ բանաստեղծական ժողովածուի վերնագիրն է)` որպես հոգևոր խորհրդանիշ, մշտապես ներկա է եղել հեղինակի ստեղծագործական աշխարհում – և կարելի է, «ի պատիվ Լույս զվարթի», այսպես մի քիչ էլ… զվարթախոսել:
Բանաստեղծության մասին խոսելը դժվար է, որովհետև չգիտենք` ինչ է այն և որտեղից է գալիս: Հին լուսանկարչության (տեխնիկակա’ն առումով հին) հետ համեմատելու դեպքում, կա այն նմանությունը, որ հոգևոր կյանքի «լուսաբռնկումների» տակ առանձին պահեր, գիտակցությունից թերևս գաղտնի, տպավորվում են բանաստեղծի ներաշխարհի «ժապավենների» վրա և` մեծ մասամբ անսպասելի, մի օր Մուսայի «կարմիր լույսի» տակ «երևակվում» թղթի վրա` որպես բանաստեղծություն: Սա համարենք մի վարկած:
Ամեն բան եղավ ըստ աստվածային Բանի, և ստեղծյալները` այդ թվում նաև իրերը, իրենց աշխարհիկ որբության մեջ, ձգտում են «հետ վերադառնալ» դեպի իրենց Ակունքը – և դեպի Բան «վերադարձի» միակ ճանապարհը բանաստեղծի բառն է: Այն, ինչ դառնում է բանատեղծություն, ավելի մեծարժեք բան է, քան իր բանաստեղծականացված տարբերակը – կորուստը հսկայական է, շատ բան մնում է Անասելիի մեջ… Հ. Մովսեսը դրա մասին ասում է` կան բաներ, որոնց բառերը չեն բռնում: Որսորդության (ըստ Հ. Մովսեսի) բերկրանքն ու թախիծն այդտեղ է հենց: Ստեղծագործելիս բանաստեղծը գուցե գտնվում է մի հոգևոր վիճակում, որը մարդու և… հրեշտակի միջև է (թող էքստրասենսները դա անվանեն «աստրալ մարմնի ժամանակավորապես բաժանված վիճակ») և այդ վիճակից դուրս գալուց (ստեղծագործությունն ավարտելուց) հետո նա նման է… Բոդլերի ալբատրոսին (ոչ «թռիչքային», գետնաքարշ վիճակի իմաստով), որին տախտակամածի վրա ծանակում են նավաստիները, կամ` ինչպես Ռիլկեի մի բանաստեղծության մեջ կարապն է իրեն, այսպես ասած, անհարմարավետ զգում ցամաքում քայլելիս… Բանաստեղծը միշտ հետամուտ է իր տեսիլքի հազարան հավքին, որին սակայն երբեք չի հաջողվում որսալ (պատկերել այնպիսին, ինչպիսին տեսել է իր տեսիլքում): Եթե համեմատությունը էլի շարունակենք, կարող ենք բերել Հ. Մելվիլի «Մոբի Դիկ» վեպի սյուժեից կետորսու­թյան օրինակը: Բանաստեղծը` իր տեսակի մի նավապետ Աքաաբ, հետապնդում է հսկա-սպիտակ-առեղծվածային կետա­ձկանը` Մոբի Դիկին, բայց այդ ընթացքում կարողանում է որսալ միայն սովորական մի կետաձուկ: Ամենալավ բանաստեղծությունն իսկ այդ սպանված սովորական կետաձուկն է, որին տախտակամածի վրա հանգամանորեն հերձելուց հետո պարզապես մի մսակույտ են ստանում (այդ գործը լավ են անում գրաքննադատները…): Թեկուզ այդ կետաձկան միայն առնանդամը մի քանի նավաստի հազիվ են կարողանում տեղափոխել (ներողություն եմ խնդրում` սույն պատկերը «Մոբի Դիկ» վեպից է), բայց այնուամենայնիվ, սպանված կետաձուկը (կամ գրված բանաստեղծությունը) ընդամենը մի… շքեղ լեշ է… Ինչևէ, այնուամենայնիվ, հերձված կետաձկան մարմնում կա մի օրգա՞ն, թե՞ նյութ, որ համպար է կոչվում` անուշաբույր մի բան, որից օծանելիք են պատրաստում: Ըստ իր հոգևոր պատրաստականության աստիճանի` ընթերցողը պիտի կարողանա բանաստեղծության մեջ գտնել այդ «համպարը», որպեսզի առնչվի բանաստեղծության խորհրդին:
«Պոետիկ որսորդության» համեմատելի մի օրինակ էլ կա` Է. Հեմինգուեյի «Ծերունին և ծովը» ստեղծագործության մեջ կատարվածը (իմիջիայլոց, կարծես թե ակնհայտ նմանություն կա այս ստեղծագործության և նախորդ` «Մոբի Դիկ» վեպի միջև – ո՞րն է որի վրա ազդեցություն թողել` չգիտեմ, որովհետև չգիտեմ, թե դրանցից որն է առավել վաղ գրվել):
Համանման «որսորդական» եզրաբանությամբ, քերթողական արվեստի մասին դատելիս, Ե. Չարենցը մի միտք ունի «նետի մեծության» և «նշանի ահագնության» մասին: Որո՞նք են «նշանի չափումները» Հ. Մովսեսի պոեզիայի պարագայում: Ամեն դեպքում` ո՛չ ժամանակի վավերա­գրությունը (ասում է` ժամանակի բնորդուհուն թող նրա վավաշոտ պատկերահանները նկարագրեն): Հ. Մովսեսի պոեզիայում ժամանակը` տիեզերական այդ չորրորդ չափումը, միստիկ ընկալում ունի: Ըստ նրա, ժամանակը անցողիկ մի բան է, որի մեջ իրերը գտնվում են ճակատագրականորեն, և ժամանակը նույնպես ցանկանում է մի իր լինել` թեկուզ պատրանքայնորեն անցողիկ վիճակից «դուրս սպրդելու» համար (ասենք` հավերժանալ մի խաչքարի մեջ):
Թ. Ս. Էլիոթի չորս կվարտետներից մեկում ժամանակ-Հավերժություն հարաբերությունը չինական սկահակի տեսքով է խորհրդանշված, ըստ որի իրականը Հավերժությունն է` սկահակը, իսկ ժամանակը` որպես սկահակի վրայի շարժման պատրանք ստեղծող զարդանախշեր` թվացյալ է միայն: Հ. Մովսեսի պոեզիայում ժամանակը գործողություն է և պարզապես` Հավերժության սփոփանքի արժանի մշակը… Եթե, օրինակ, ըստ Մայստեր Էքհարթի «հայացքի» նայելու լինենք` Հավերժությունը Աստծո «ներքին մարդու» (Աստվածության) ինքնաբավությունն է, իսկ ժամանակը` Նրա «արտաքին մարդու»` գործուն Աստծո ժեստերն Անսահմանության մեջ, որի «ճողփյուններից» գոյանում են տարածություն և ժամանակ (սա էլ` ևս մի «ինքնաշեն» վարկած…):
Անբաժանելի-խնկարկելի են Աստծո երկու աշխարհներն էլ, իսկ Մահը` մեր եղբայրը: Այստեղայինը ևս սիրելի է – և Հ. Մովսեսը գորովանքով է լցված նրա ամեն մի իրի, երևույթի հանդեպ (գրքում ամբողջ բանաստեղծություններ կան… կարկուտի, անձրևի մասին) – տոսախ ծառի հետ` կասիա ծառը, կեռնեխի հետ` այդերուկ բադը, իսկ երբ կարիք կա` Սիրիուսի կողքին Հ. Մովսեսը «հայտնագործում է» իր գեղեցկուհի Մանուշ աստղը, որ զբոսնում է, ասենք, նրա մի այլ` «Երգասացություն» վերնագրով բանաստեղծությունների ժողովածուի երկնքում… Հ. Մովսեսի հայացքը, եթե կարելի է այսպես ասել, պաշտամունքային է դարձնում նաև սովորական տեղանքը, ոչ հարուստ Աշոցքի տեղանքը (որը, սակայն, հարուստ է և ոչ սովորական այն պատճառով, որ այդտեղ է անցել բանաստեղծի մանկությունը): Ես չեմ տեսել Աշոցքը, բայց մինչև Հ. Մովսեսի բանաստեղծությունները կարդալն էլ այն… լսել էի գուսան Շահենի, կարծեմ «Ղուկասյան» կոչվող, երգում (այս անզուգական գուսանի անունը մի քանի անգամ հիշատակված է գրքում):
Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել Հ. Մովսեսի բանաստեղծությունների մասին` «նետի մեծության» (Ե. Չարենց) առումով: Ով կարդացել է Հ. Մովսեսի հոդվածներն ու հարցազրույցները, կամ թեկուզ անձնական շփումներ է ունեցել նրա հետ, կվկայի նրա համապարփակ և խորը էրուդիցիայի մասին: Բայց նա մեր մեծ բանաստեղծներից մեկի` Ավ. Իսահակյանի նման (թեև բանաստեղծներին միմյանց հետ համեմատելը կասկածելի զբաղմունք է – նրանք մարզիկներ չեն…), «գիտելիքախեղդ» չի անում իր բանաստեղծական տողը, գրում է այն «նաիվ» արվեստով, որը որոշակի խանդով նշում էր Ե. Չարենցը` Ավ. Իսահակյանին բանտից հղած իր հայտնի բանաստեղծության մեջ: Հ. Մովսեսն իր բանաստեղծություններում «ոսկեղենիկ» շերտերին աշխատում է ներհյուսել հասարակ խոսակցական (սակայն ճաշակի առումով` ընտրովի) դարձվածքները:
Մարդկության բոլոր ժամանակների մտքի տիտաններից մեկը` Պ. Վալերին, իր համեստորեն «Տետրակներ» կոչված ավելի քան երեսուն հատոր կազմող իմաստասիրական մտքերը գրելուց հետո, կյանքի ավարտին ասել է` մոտավորապես այսպես` «Տիեզերքը կարծես թե բանականությունն ստեղծել է ինքնասպանության համար» և դարձյալ` «Կարևորը սիրտն է»: Հ. Մովսեսի բանաստեղծությունները գրված են սրտով (ավելի ճիշտ` ի սրտե), բայց ամենևին էլ, բարեբախտաբար, մերկ կարդիոգրամա (սրտագիր) չեն:

Որևէ բանաստեղծի ստեղծագործության մասին խոսելիս գլխավոր հարցը նրա աշխարհայացքը հնարավորին չափով հասկանալն է` թե նա ինչ կերպ է նայում աշխարհին: Սա առնչվում է փիլիսոփայության հավերժական վեճին` մատերիա-իդեա հարաբերության առումով: Թե` ի՞նչ և ինչպես է գրում բանաստեղծը` մեծապես կախված է այս հարաբերության մեջ նրա «գրաված» դիրքից: Այն բանաստեղծներն, ովքեր աշխարհը համարում են զուտ նյութ, ավելին` աթեիստ են, լուրջ տաղանդով օժտված լինելու դեպքում, այնուամենայնիվ, ինչ-որ նշանակալից բան ստեղծում են: Մեր սովետահայ կոչված պոետական փաղանգի վաստակաշատներից (որոնք աշխարհայացքային խնդիրներ ունեին` սովետական գաղափարախոսական միջավայրով պարտադրված) մեկի` Հ. Սահյանի դեպքում, իր հայացքը նույնիսկ պանթեիստական չէ: Բայց նա իր տաղանդի ուժով մարդեղինացնում է բնությունը (բնության իրերը, երևույթներն «անում են» այնպիսի բաներ, որոնք հատուկ են մարդուն), իսկ ընկալումը խստորեն նյութեղենի ընկալում է, որ վավերացվում է, օրինակ, բանաստեղծություններում հաճախակի բերվող «հոտային գամմայով» – ամպրոպի հոտ, ուրցի հոտ և այլն: Այդպիսով, Հ. Սահյան մեծության դեպքում, այնուամենայնիվ, մնայուն բանաստեղծություններ ստեղծվել են: Իսկ երբ աշխարհին նայում է` բավական չէ մատերիալիստ, նաև` ապաշնորհ պոետը, աղետն անխուսափելի է դառնում-ծնվում է գետնաքարշ պոեզիան և նախկինում քաղաքացիական կոչված պսևդոպոեզիան: Մեր օրերի «նորագույն» պոեզիայում սրան նաև գումարվում է փնթի, անխնամ, կիսահայերենով գրված, անձնական երկրորդական-ան­նշան, երբեմն պաթոլոգիկ զգացմունքներից ծնված չափածոն, որն ասես դուրս է ծորել…պզուկ սեղմելուց…Նույնն է կատարվում նաև «երկնաթափառիկ» պոետների դեպքում – եթե շնորհ կա` գրվում են թեկուզ վերացական, բայց լավ բանաստեղծություններ:
Փիլիսոփայության հավերժական վեճի մեջ չխորանալով, այնուամենայնիվ, ցանկանում եմ մի քիչ խոսել արարչագործության համասեռության մասին` այսինքն՝ Արարիչը (Ոգեղեն Բացարձակ Գոյը` թեև մի քիչ գռեհիկ է հնչում այսպիսի բնորոշումը) կարո՞ղ էր ստեղծել Իրենից էութենապես տարբեր` ոչ ոգեղեն մի բան, այսինքն` նյութական աշխարհ: Հավանաբար` ոչ (գուցե մեզ թյուրիմացու­թյան մեջ է գցում «մարդու շինանյու՞թը»` կավը, որն անշուշտ, նյութեղեն ենք համարում): Նյութական կոչվածն արվեստագետների, իմաստասերների լավագույն մասը միշտ այլ կերպ է հասկացել: Ռ. Շտայներն ասում է, որ նյութական ոչինչ գոյություն չունի (ինչպես որ` բոլոր իդեալիստները)` այն իմաստով, որ ամեն ինչ ոգեղեն է, պարզապես նյութական կոչվածը ոգեղենի մի` ավելի ցածր մակարդակն է (ինչպես սառույցը` ջրի): Այս իմաստով, ուզում եմ մի պահ ուշադրություն դարձնենք միկրոաշխարհին, թե ինչպես են նյութական համարվող տարրական մասնիկներն իրենց «ատրակցիոնով» փակուղու առաջ կանգնեցնում ֆիզիկոսներին…
Ես ենթադրում եմ (այս մասին գրքի հեղինակի հետ չեմ զրուցել), որ Հ. Մովսեսի աշխարհընկալումն այսպիսին է – և նա Երկիրն «ընթերցում է» «երկնային» հայացքով, իրերը և երևույթներն ընկալելով «ինքնին իրի» մակարդակով, եթե փոխաբերաբար ասելու լինենք` երկրային Երուսաղեմի «միջով» տեսնելով երկնային Երուսաղեմը: Գուցե սխալվում եմ, բայց այս տեսակետից Հ. Մովսեսի պոեզիան մոտ է մեր մեծ պոետներից մեկի` Ինտրայի պոեզիային:
Վերջում ուզում եմ նշել նաև գրքի ճաշակով արված հրատարակչական կատարումը («Անտարես» հրատարակչություն): Մենք շատ ենք հիացել «դրսից բերված» գրքերի պոլիգրաֆիական որակով, իսկ այժմ մեր հրատարակչություններից մի քանիսը այդ հաճույքը նաև իրենք են պարգևում մեզ: Գիրքը նույնիսկ…ժապավեն-էջանշան ունի (կներեք «չտեսությունս»): Մի լավ նորություն ևս- Հ. Մովսեսը գրքի բովանդակության (ցանկի) մեջ բանաստեղծությունների վերնագրերի մոտ նշել է դրանց գրության օրը, որը հնարավորություն է տալիս հետևել գրքի սահմաններում բանաստեղծի ստեղծագործական «հոգևոր ընթացքին», եթե իհարկե, ընթերցողը ցանկանա…