Գ. Թ. – Սկսենք մեր խառնակ օրերում բանաստեղծության տեղն ու դերը գտնելուց:
Հ. Է. – Իրոք, օրերը խառնակ են, մթնոլորտը՝ անհաստատ և անկայուն, ակնհայտորեն աշխարհում փոխվում է կարևորագույն մի բան: Պատկերավոր ասած՝ մի ձեռք ցնցում է համաշխարհային Ոգու ծառը. ի՞նչը կմնա նրա վրա այդ ցնցումներից հետո. Համլետի բառերով ասած՝ «այ, հարցն հենց այդ է…»: Շատերը կարծում են (և ոչ առանց հիմքի), որ ցած թափվող պտուղներից մեկը, գուցեև ամենաէականը, արվեստն է, այն բարձրագույն արժեքը, որ ուղեկցել է մարդուն նրա հազարամյակների ընթացքում, ոչ միայն ուղեկցել, այլև ստեղծել է նրան, քանի որ մարդն անավարտ էություն է, որի վրա աշխատում են «բարձրագույն ոգիները»՝ նրան տալով ձև, նպատակ, իմաստ, կառուցվածք, շարժում և այլն: Ինչպես ասում են՝ «Ոգին ստեղծվում է ամեն ժամ և ոչ թե տրվում է պատրաստի»: Այն, ինչ կատարվում է ժամանակակից արվեստում, մտածելու և տագնապելու առիթ է տալիս. ոմանք գրում են Պատմության ավարտի մասին (Ֆուկոյամա), ոմանք՝ Փիլիսոփայության (Կ. Սվասյան), իսկ գրականության և հատկապես պոեզիայի վախճանի մասին կասկածներն ու տագնապները սփռված են ժամանակակից պոեզիայի համարյա բոլոր էջերում: Դա կապված է ոչ միայն «խառնակ օրերի», այլև պոեզիայի ներքին տեղաշարժերի, նրա նպատակի, իմաստային ոլորտների, ֆունկցիաների և այլ հարցերի փոփոխությունների հետ: Կուզենայի այստեղ ասել, որ պոեզիայի և ընդհանրապես ամբողջ արվեստի վրա ծանրացած են եղել շատ ու շատ ուսմունքներ (երբեմն կեղծ, երբեմն մակերեսային, երբեմն՝ օտար), որոնք սահմանափակել են, նեղացրել, հաճախ նաև սպանել են նրան: Օրինակ՝ գրականությունն իբրև սոցիալական երևույթ (որի ծայրահեղ դրսևորումն է մարքսիզմը), որը մարդուն ընկալում է նրա միայն սոցիալական-քաղաքական հարաբերությունների տեսանկյունից (դրա հետևանքները հայտնի են բոլորին), կամ գրականության հոգեվերլուծական մեկնաբանությունը, որը գրականության մեջ մարդուն ընկալում է սոսկ կենսաբանական-անգիտակցական տեսանկյունից՝ մարդուն զրկելով նրա ամբողջական նկարագրից՝ մարդկային բարձր աշխարհից նրան նետելով կենդանական ցածր աշխարհ: Գրականությունն, իհարկե, պետք է ազատվի այս ամենից: Դեռևս Արիստոտելն է ասել, որ պոեզիան անհետանում է, երբ նրանից պահանջում են ավելին, քան նա կարող է տալ: Պատմության, քաղաքականության և այլ հարցեր չեն կարող լուծվել բանաստեղծությամբ. ոչ միայն բանաստեղծությունն է «փչանում» դրանից, այլ հենց այն, ինչին իբրև թե փորձում է «օգնել» նա: Այդ ամենին բանաստեղծությունը մոտենում է միջնորդավորված կերպով, այլ ոչ՝ ուղղակի: Պոեզիան «վառվում» է, երբ շատ է մոտենում կյանքին. կյանքի և պոեզիայի միջև պետք է որոշակի տարածություն լինի: Եթե օրերը շատ են «խառնակ», ապա դա չի նշանակում, որ պոեզիան նույնպես խառնակ պետք է լինի, գուցե՝ հակառա՞կը: Չարենցյան «ժամանակի շունչը» ես չեմ ընկալում որպես ժամանակի անմիջական արտացոլում: Ես այն համոզմանն եմ, որ պոեզիան ոչ թե այնպիսին է, ինչպես ժամանակը, որի «շունչը» պետք է դառնա, այլ ժամանակն է այնպիսին, ինչպիսին այն վերաստեղծվում է պոեզիայի մեջ: Պատմության մեջ կամ հասարակական կյանքում բոլոր էական փոփոխությունները նախ և առաջ արտահայտվում են պոեզիայի և ընդհանրապես՝ արվեստի մեջ, հետո նոր միայն մուտք գործում իրականություն: Այսինքն՝ իմ կարծիքով պոեզիայի հիմքերը պետք է փնտրել ոչ թե իրականության մեջ, ինչպիսին մենք այն պատկերացնում ենք, կարծելով, թե մենք նախապես գիտենք այդ իրականությունը և նրա ճշգրիտ կամ սխալ արտացոլումը փնտրում ենք գրականության մեջ, որը գրականությունը դարձնում է անկարևոր և երկրորդական երևույթ՝ նրան զրկելով ստեղծագործական հնարավորությունից և այն վերածելով գեղարվեստական մի քանի հնարքների պարզ վարպետության: Պոեզիան «ամենաազատ արվեստն» է, հետևաբար նա կախված չէ որևէ այլ երևույթից, բացառությամբ լեզվից, որն արդեն խոսակցության ուրիշ ոլորտի է վերաբերում: Եվ իբրև ամենաազատ արվեստ նա միշտ իր առաջնային տեղն ունի մարդկային Ոգու պատմության մեջ, անկախ այն հանգամանքից, թե որքան մեծ է նրա ազդեցության կամ հասարակական ներգործության շառավիղը. ոչ թե նրա հորիզոնական լայնությունը, այլ` ուղղահայաց խորությունը:
Գ. Թ. – XXI դարի բանաստեղծություն. նման ժամանակագրությունը արդյո՞ք ճիշտ է:
Հ. Է. – Իմ կարծիքով XXI դարի բանաստեղծության մասին դժվար է խոսել իբրև գեղարվեստական ընդգծված ինքնուրույն ուղղության, նրա առանձնահատուկ կողմերի կամ ամբողջական նկարագրի մասին: Այն դեռևս ամուր կապված է XX դարի բանաստեղծական փորձի հետ և անհրաժեշտ է որոշակի ժամանակ՝ ըմբռնելու նրա զարգացման հիմնական ուղիները: Մի բան պարզ է, որ այն, ըստ էության, մարդու ներքին ազատության, իրերի աշխարհում կողմնորոշվելու, սեփական գոյությունը գիտակցելու և իր անհատական կամքը զարգացնելու միջոց է, որը բնորոշ է հատկապես ժամանակակից պոստինդուստրիալ հասարակությանը:
Գ. Թ. – Բանաստեղծությունը ոչ միայն «զվարթ արվեստ» է, այլև ընտրյալների տրվածություն: Ի՞նչ կասեք այս մասին:
Հ. Է. – Իհարկե, բանաստեղծությունը «զվարթ արվեստ» է, նայած թե ինչ իմաստ է դրվում այդ արտահայտության մեջ: Բանաստեղծությունը չի գրվում հաճույքի համար, թեև հաճույքը նրա անմիջական հետևանքն է. նրանք իրարից պարզապես անբաժան են: Իբրև պարադոքս կարելի է ասել, որ հաճույքի համար գրված գործերը, ըստ էության, հաճույք չեն պատճառում. հաճույքը հետևանքն է ճանաչողության և վերապրման, որը մարդուն տալիս է ներքին ինքնավստահություն և սեփական կյանքի վերաիմաստավորում կամ վերագնահատություն: Մնացածը հոգեբանական ինքնուրույն պրոցես է, անձնական մոտեցում, որը չի կարող նույնությամբ կրկնվել մի ուրիշի մեջ, քանի որ մարդկային աշխարհում բացարձակ նույնություն գոյություն չունի. հիմքերը նույնն են, անհատական մարմնավորումները՝ տարբեր:
Բնականաբար, ստեղծագործության համար անհրաժեշտ է օժտվածություն, մարդու ներքին հոգեկան-ինտելեկտուալ առանձնահատուկ կառուցվածք, այսպես ասած՝ անհատական փորձ, որը զգացմունքի և գիտակցության հանդիպման վայրն է. զգացմունքն առանց գիտակցության և գիտակցությունն առանց զգացմունքի՝ արվեստի համար մեռած հասկացություններ են, այսինքն՝ բացակայում է փորձը, այն, ինչ Ռ. Մ. Ռիլկեն համարում էր ստեղծագործության սկիզբը: Իսկ ընտրյալների մասին պատկերացումը գալիս է դեռևս ռոմանտիզմից: Ժամանակակից մարդը, ելնելով մի շարք հանգամանքներից, այդ բառի նկատմամբ չունի նախկին պատկերացումը և վստահությունը՝ նախընտրելով հավասարության սկզբունքը, որն ունի իր դրական և բացասական կողմերը: Իհարկե, կյանքի առջև բոլորն են հավասար, բայց ստեղծագործական պլանում գրողն այնուամենայնիվ ունի իր անանցանելի սահմանագիծը: Իմ կարծիքով՝ չի կարելի նրան այդքան հասարակացնել:
Գ. Թ. – Գրող-ընթերցող կապի խաթարվածությունը կարծես այս օրերի համար է ասված, բայց ո՞րն է այս խաթարված վիճակի Ձեր բացատրությունը:
Հ. Է. – Ընթերցողը բանաստեղծի հակառակորդը չէ, ոչ էլ նրա կրկնօրինակը. դա մի մարդ է, որն ուզում է իր գոյության հիմքերը գտնել բանաստեղծության տեքստի մեջ. երկու համարժեք էություններ, որոնք միանում են ընդհանուր մի տեքստի շրջանակներում: Բնականաբար, նմանները ձգտում են իրար. ընթերցողների խայտաբղետ հասարակությունը ինքն է կատարում իր ընտրությունը. յուրաքանչյուրը գտնում է այն, ինչը հարմար է գտնում իրեն: Ասա՝ ով է ընթերցողդ, և ես կասեմ՝ ով ես դու, կամ՝ ասա՝ ինչ բանաստեղծի ես սիրում, և ես կասեմ՝ ով ես դու, ընթերցող: Դրանք երկու ճանապարհորդներ են, որոնք ընդհանուր ճանապարհի վրա գտնում են իրար (կարող է պատահել, որ չեն գտնում, իսկ չեն գտնում այն պատճառով, որ չեն փնտրում): Ամեն դեպքում, իմ կարծիքով, ընթերցողի խնդիր պոեզիան չի դնում, դա իր ֆունկցիաներից դուրս է, դրանով կարող են զբաղվել բոլորը, բացի հեղինակից: Բայց այժմ ընթերցողը շատերի համար դարձել է սարսափազդու մի զենք, որով կարելի է ահաբեկել ցանկացած հեղինակի. ստեղծագործության որակը, ըստ էության, կախված չէ ընթերցողների քանակից, հակառակ դեպքում արվեստը կարող է իսպառ անհետանալ, ինչի ականատեսը երբեմն լինում ենք մենք: Ամեն դեպքում, նաև մեր օրերում, ընթերցողի խնդիր պոեզիան չունի, այդ խնդիրը հավանաբար պետք է ընթերցողին թողնել:
Գ. Թ. – Գրականագիտական միտքը չի հասցնում ոչ միայն մեկնել, այլ գոնե ինչ-որ ձևով հետևել ստեղծվող գրականությանը, օգնել գրողին կամ ընթերցողին: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում դրան:
Հ. Է. – Խոսքը հավանաբար քննադատության մասին է, որը պետք է զբաղվի ընթացիկ պրոցեսով, իսկ գրականագիտությունը զբաղվում է արդեն լրիվ ձևավորված, ժամանակի միջով անցած, փորձված և արժեքավորված գրականությամբ: Քննադատությունը մեզ մոտ վերածվել է ակադեմիական գրականագիտության: Նա կորցրել է ժամանակակից գրական կյանքի զգացողությունը, խճճվել ծանր ու լավ չհասկացված գրականագիտական, հաճախ նաև փիլիսոփայական անհարկի տերմինաբանության մեջ: Քննադատները երբեմն ցանկանում են ավելի «խելոք» և «հասկացող» լինել, քան հեղինակը, որին նրանք սիրում են խորհուրդ տալ, սովորեցնել, խրատել և այլն՝ իրենք չունենալով դրա իրավունքը: Ցավոք սրտի, Հայաստանում այժմ բացակայում է քիչ թե շատ բավարար գրական քննադատություն, կարելի է ասել, որ դա պարզապես բացակայում է: Քննադատական որոշ փորձեր կամ ապակողմնորոշում են ընթերցողին (փոխանակ նրան օգնելու), կա՛մ խճողում են հարցերը, ավելի զբաղվում ստեղծագործությունից դուրս գտնվող խնդիրներով, քան բուն ստեղծագործությամբ, չմտնելով տեքստի մեջ: Պատճառը, իմ կարծիքով, կա՛մ սեփական ամբիցիաներն են, կա՛մ տգիտությունը, կա՛մ գեղարվեստական ճաշակի խիստ ցածր մակարդակը (կա՛մ այդ բոլորը միասին): Անկախության շրջանում մեր երկրում այդպես էլ չստեղծվեց գրաքննադատական քիչ թե շատ տանելի միտք, որը գրողի համար կարող էր հետաքրքիր լինել: Աղոտ, շատ հաճախ պարզապես ծիծաղելի են պոեզիայի և ընդհանրապես արվեստի մասին եղած այդ պատկերացումները, ուր կարելի է ամեն ինչ գտնել, բացի մի «անկարևոր մանրուքից»՝ պոեզիայի զգացողությունից: Պակասը լրացվում է անհարկի մեջբերումներով, պատահական հղումներով այս կամ այն հեղինակությանը, հատկապես վերջին տասնամյակների պոստմոդեռնիստական գրականագետներին և փիլիսոփաներին, որի հետևանքով ստացվում է նյութի հետ կապ չունեցող, ընդհանուր և վերացական դատողությունների մի բառակույտ, ուր ընթերցողը միայն իր վառ երևակայությամբ և սեփական տրամաբանական «օպերացիաներով» կարող է ինչ-որ բանական հիմք գտնել: Ամեն դեպքում, գրականության զարգացման համար անհրաժեշտ է ունենալ բավարար մակարդակի քննադատություն, որն ի վիճակի կլինի հրատարակվող գրքերի հոսքի մեջ գտնել և մատնացույց անել իրոք արժեքավոր ստեղծագործությունը, իսկ թե դա երբ կլինի՝ չեմ կարող ասել:
Գ. Թ. – Ձեր պոեզիայում ստեղծված մարդը շատ է մտածող, շատ է ներհուն, շատ է խորասուզված: Ինչպե՞ս եք ընդունում այդ «շատը»:
Հ. Է. – Շատ լավ, որքան «մտածող», որքան «ներհուն», այնքան ավելի լավ: Պոեզիան ընդհանրապես հենց այդ «խորասուզումն» է կյանքի և գոյության գաղտնիքի մեջ, թեև ես ամենևին էլ չեմ ժխտում պոեզիայի մի ուրիշ հնարավորություն, երբ, ասենք, բանաստեղծը հետևում է իրերի արտաքին ընթացքին, կյանքի առօրյա ձևերին, ստեղծում յուրօրինակ «կատալոգ»՝ իրերի, դեպքերի, անունների և այլն, որոնք նույնպես լեզվական որոշակի ինտոնացիաների միջոցով կարող են հասնել գեղարվեստական մեծ արդյունքի: Պետք է միշտ հիշել, որ մարդկային կյանքի հիմքը մտածողությունն է, այն, ինչն իր մեջ ընդգրկում է մարդու գիտակցական և ենթա-գիտակցական բոլոր շերտերը: Մտածողության լույսն է, որ գիտակցության միջոցով լուսավորում է մարդու ենթա-գիտակցական աշխարհի ներքին ռելիեֆը, հակառակ դեպքում ենթագիտակցությունը կամ ավելի խոր մակարդակում՝ անգիտակցությունը չի կարող որևէ կերպ արտահայտություն ստանալ լեզվական աշխարհում: Այն, ինչը երբեմն ընդունվում է որպես ան-գիտակցություն, որին հավակնում են հոգեվերլուծությունը սխալ հասկացող մի շարք հեղինակներ, իրականում հենց ինքը գիտակցությունն է, այսինքն՝ անգիտակցական խավարի փոխարեն նրանք արտահայտում են իրենց խավար գիտակցությունը, իսկ անգիտակցությունը իրականում մնում է անմատչելի: Չարաչար սխալվում են նրանք, ովքեր ընդունելով «ազատ արվեստագետի» դիմակը, իբր թե «ազատվելով գիտակցությունից», ցուցադրում են իրենց «կուսական անգիտակցությունը», մինչդեռ դրա փոխարեն նրանք արտահայտում են իրենց խաթարված գիտակցությունը: Իրականում նրանք չեն մոտենում արվեստի նույնիսկ տեսանելի սահմաններին:
Գ. Թ. – Խոհն ու փիլիսոփայական ընդհանրացումները Ձեր ստեղծագործությունների ատաղձն են… Բուրգեր, սֆինքսներ, առասպելական և իրական անուններ… այդ ամենը կյանքը սովորեցնելու համար: Ի՞նչ է սովորեցնում Ձեր պոեզիան, ո՞վ է Ձեր հասցեատերը:
Հ. Է. – Ես չգիտեմ, թե ինչ է սովորեցնում իմ պոեզիան, բայց գիտեմ, որ նա ոչինչ չի սովորեցնում: Պոեզիան (և արվեստն ընդհանրապես) ոչինչ չի սովորեցնում, սովորեցնելը պոեզիայի բարձրագույն նպատակը չէ: Եթե պոեզիան իմաստություն է (պոեզիայի անիմաստությունը նույնպես իմաստություն է), ապա պետք է հիշել, որ իմաստությունը որևէ կերպ չի փոխանցվում մեկից մյուսին. կարելի է փոխանցել մտքերը, գիտելիքները, գաղափարները, բայց ոչ՝ իմաստությունը, որն իր մեջ ընդգրկում, ձուլում է այդ բոլորն իրար և ինքն էլ մեկ աստիճան վեր կանգնում նրանցից: Պոեզիան կարող է միայն արտահայտել, այն կարող է «լինել, և ոչ թե նշանակել», այն կարող է ընթերցողին դրդել մտածել, զգալ, վերապրել, զարգացնել ինքնագիտակցությունը, մտքով շոշափել և ըմբռնել իրականությունը, բայց թե նա ինչ է սովորեցնում մարդու՝ չգիտեմ: Հետևաբար, չեմ կարող ասել, թե ով է իմ հասցեատերը. հավանաբար նա, ով կարդում է իմ ստեղծագործությունները և փորձում մտածել դրա մասին: Կոնկրետ հասցեատիրոջ գոյությունը գուցեև կարող է վնասել հեղինակին (պատմության մեջ դրա օրինակները շատ են, կարելի է և չթվել): Ամեն դեպքում ես նկատի ունեմ իմ ժամանակակից մարդուն, որն ապրում է ինձ հետ միասին, տեսնում և ապրում այն ամենը, ինչ ես եմ տեսնում և ապրում, ուրեմն պետք է որ նա ինձ ավելի լավ հասկանա, թեև բացառված չեն նաև այլ տարբերակները:
Խոհն ու փիլիսոփայական ընդհանրացումները մտածողության անառարկելի տարրերն են, որոնք առանձնապես ակտիվ կյանք են ստանում գրականության մեջ, իբրև գրականության «աննահանջ ստվերներ»: Պոետական մտածողությունը, սակայն, տարբերվում է մտածողության մյուս ձևերից. պոետը ըստ երևույթին փիլիսոփա չէ (ամեն դեպքում՝ ըստ երևույթին), պոեզիան փիլիսոփայություն չէ, բայց փիլիսոփայությունը կարող է դառնալ նրա մեկնաբանությունը, փորձելով ի հայտ բերել այն «ինֆորմացիոն միջուկը», որ գործում է նրա կենտրոնում և ներքուստ կառավարում նրա ողջ կենսագործունեությունը:
Պոետական մտածողության հիմքը ժամանակն է, որը լեզվական առանձնահատուկ ձևերի միջոցով մարդուն կապում է տարածության հետ: Նրանցից որևէ մեկի բացակայության դեպքում լեզվական բոլոր ձևերն էլ անհետանում են: Այստեղից՝ պոեզիայում շատ հաճախ արտահայտված ձգտումը դեպի Լռությունը, որը կատարում է համընդհանուր Լեզվի ֆունկցիա, ձգտում բացարձակին, որի ստվերը այստեղ Լռությունն է: Բուրգերը, սֆինքսները, առասպելները և այլն, ըստ էության, այն արխետիպային հասկացություն-պատկերներն են, որոնք ինֆորմացիոն որոշակի արժեք են կրում: Եթե ինչ-որ բաներ ինչ-որ տեղ ձգտում են մտնել քո տեքստի մեջ, ապա ինչո՞ւ խանգարել նրանց, չէ՞ որ արվեստի գաղտնիքներից մեկն է՝ չխանգարել: Եթե ինչ-որ բան տեղին և ժամանակին ուզում է մարմին ստանալ քո տեքստի մեջ, ի հայտ գալ իբրև պատկեր, մետաֆոր, ապա՝ խնդրեմ, ինքը գիտի, թե դա ինչի համար է, նա ինքը պոետից ավելի լավ գիտի դա. «պոետը չի հավատում, բառերն են հավատում»:
Գ. Թ. – Ձեր պոեզիայով ստեղծված մարդը նաև սիրում է, բայց խենթ, ինքնակործանման պատրաստ, ճակատագրական սիրո պոռթկման սպասում չկա: Թե՞ կա:
Հ. Է. – Իրոք, եթե դու այնտեղ փնտրում ես ինչ-որ բան և չես գտնում, ուրեմն չկա: Իրականում պետք է գտնել այն, ինչը կա, և ոչ թե փնտրել այն, ինչը չկա: Այնտեղ ոչ միայն «ինքնակործան սեր» չկա, այլև շատ ու շատ բաներ, բայց, այնուամենայնիվ, կա ինչ-որ բան, որը կարելի է գտնել: «Խենթ, ինքնակործան, ճակատագրական սերը» գլխավորապես հանդիպում է ռոմանտիկական պոեզիայում և երբեմն այն ստեղծագործություններում, որոնք ինչ-որ չափով կապված են ռոմանտիզմի հետ կամ կրում են նրա ազդեցությունը: XX դարի պոեզիայում սիրո նման ըմբռնում համարյա թե անհնար է գտնել, քանի որ հոգեկան և մտավոր ինքնակենտրոնացման դեպքում, որը բնորոշ է այդ պոեզիային (նրա հիմնական դրսևորումներում), դա պարզապես չի կարող արտահայտվել, իսկ եթե ինչ-որ ձևով արտահայտվում է, ապա վերածվում է կեղծ, անհամոզիչ, մակերեսային կրքերի զեղման: Իրականում սերը կապված է մարդու ներքին ամբողջականության, հոգևոր-մարմնական անբաժանելի միասնության հետ, այն, ինչը չի կարելի բաժանել առանձին մասերի և բեկորների: Այս դեպքում սերը երբեք չի կարող ինքնակործան կամ ճակատագրական լինել, սերը բոլորովին հակառակ բնույթն ունի, նա մարդուն տանում է ոչ թե դեպի Քաոսը, այլ՝ Կոսմոսը, ոչ թե կրքերի ինքնակործան խավարը, այլ՝ ներքին լուսավորումը, գիտակցության շողարձակումը, որը վերածվում է յուրօրինակ էպիֆանիայի (աստվածահայտնության): Ես գոհ կլինեի, եթե դրանից մի քանի կայծեր վառվեին իմ ստեղծագործություններում:
Գ. Թ. – Հաճախ է խոսվում այսօր գրականության վախճանի մասին. ի՞նչ կասեիք այդ կապակցությամբ:
Հ. Է. – Քիչ առաջ ինչ-որ ձևով այդ մասին խոսեցինք՝ պատմության վախճան, փիլիսոփայության վախճան, երաժշտության վախճան և այլն: Եթե ամեն ինչ վախճանվում է, նույնիսկ աշխարհը (ինչպես Թ. Ս. Էլիոթն է ասում՝ «ոչ թե կրակոցով, այլ կաղկանձյունով»), ապա կարելի է ասել, որ վախճանվում է նաև գրականությունը, բայց իրականում դա այդպես չէ: Եթե նա կորցնում է պատմության և հասարակական մտքի վրա ունեցած իր նախկին անսահմանափակ ազդեցությունը, ապա չի նշանակում, թե վախճանվում է: Իսկ եթե վախճանվում է, պետք է հիշել հույն փիլիսոփայի այն հայտնի միտքը, որ ամեն վախճան մի նոր սկիզբ է, հետևաբար առանց խուճապի պետք է ապրել այն ժամանակը, որ տրված է մեզ: Այդ վախճանի և նոր սկզբի միջև ձգված է մի անտեսանելի կամուրջ, որը պետք է անցնել: Եվ դա պետք է անցնել առանց էական կորուստների, այսինքն՝ առանց մարդկային ներքին էության և նրա հավերժական արժեքների խափանման: Չպետք է մոռանալ, որ բոլոր հարցերը, այդ թվում և էսխատոլոգիական հարցերը, ունեն միայն մեկ լուծում՝ ստեղծագործությունը, որը տալիս է բոլոր հարցերի պատասխանները:
Ինձ դուր եկան մտավորականի՛, մտածո՛ղ մարդու ոչ ստադարտ, բայց նաև
օրգինալ երևալու միտում չունեցող պատասխանները: