ՄԱՐԴԱՍՊԱՆԻ ՀԻԳԻԵՆԱՆ / ԱՄԵԼԻ ՆՈԹՈՄԲ

«ԳՐԱԿԱՆ ԹԵՐԹԻ» արխիվից

«Ա&Մ» հրատարակչությունը տպագրության է պատրաստել բելգիացի գրող ԱՄԵԼԻ ՆՈԹՈՄԲԻ «Մարդասպանի հիգիենան» վեպը՝ ԱՆՆԱ ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ թարգմանությամբ, որը լույս է տեսել 1992թ. և դարձել բեստսելեր՝ փաստորեն սկիզբ դնելով Նոթոմբի հաղթարշավին ողջ աշխարհում: Ամելի Նոթոմբը բազմաթիվ գրական մրցանակների դափնեկիր է, թարգմանվել է աշխարհի
37 լեզուներով: Հիմնական գործերից են` «Սիրահարված սաբոտաժը», «Վառելանյութեր», «Ապշանք և ցնցումներ», «Խողովակների մետաֆիզիկան», «Սովի կենսագրությունը», «Ո՛չ Եվայից, ո՛չ Ադամից» և այլն:
«Մարդասպանի հիգիենան» վեպում Ամելի Նոթոմբը կատարյալ տաղանդով խարազանում է դաժանությունը, անպատկառությունն ու երկերեսանիությունը:

—

Երբ հասարակությանը հայտնի դարձավ, որ անչափ մեծ գրող Պրետեքստա Տաշը մեռնելու է երկու ամսից, ողջ աշխարհի լրագրողները շտապեցին մասնավոր հարցազրույց խնդրել ութսունամյայից: Ծերունին, անշուշտ, հրճվում էր անսահման ուժգին մեծարումից: Մարդիկ պակաս չզարմացան, երբ տեսան ֆրանսիախոս վիպասանի սնարի մոտ վխտացող (մենք մեզ թույլ ենք տալիս թարգմանել) Նանկինի աղմուկները և The Bangladesh Observer հանրահայտ օրաթերթերի գործակալներին: Այսպիսով, իր վախճանից երկու ամիս առաջ, պարոն Տաշը կարողացավ գաղափար կազմել իր հռչակի չափի մասին:

Նրա քարտուղարը հանձն առավ եռանդուն ընտրություն կատարել եղած առաջարկությունների մեջ. ջնջեց բոլոր օտարալեզու լրագրերը, քանզի մեռնողը խոսում էր միայն ֆրանսերեն և չէր վստահում ոչ մի թարգմանչի, մերժեց բոլոր ոչ սպիտակամորթ լրահաղորդներին, քանի որ տարիքի հետ գրողը սկսել էր ձեռք բերել ռասիստական միտումներ, որոնք հակասում էին իր խորին համոզմունքներին (տաշագետներն այստեղ տեսնում էին սկանդալ առաջացնելու ծերունական ցանկության արտահայտություն), հետո քարտուղարը քաղաքավարի հուսազրկեց և մերժեց հորդորները բոլոր հեռուստաալիքների, կանանց հանդեսների, չափազանց քաղաքական համարվող օրաթերթերի և հատկապես բժշկական պարբերականների, որոնք կուզենային իմանալ` ինչպես էր այդ մեծ մարդը հիվանդացել նման հազվագյուտ քաղցկեղով:
Պարոն Տաշը հպարտությամբ իմացավ, որ վարակված է Էլզենվեյվեռպլացի ախտանշանով: Այն ավելի կոպիտ անվանում են «կռճիկների քաղցկեղ», որ էպոնիմ1 գիտնականը հայտնաբերել էր XIX դարում Կայեննում2, շուրջ մեկ տասնյակ տաժանապարտների մոտ, որոնք կալանավորված էին եղել սեռական բռնությունների և դրանց հաջորդող մարդասպանություների համար. այդ մեղադրանքներն այն ժամանակներից ի վեր երբեք հաստատված չեն եղել: Նա այդ ախտորոշումն ընդունեց ինչպես մի անակնկալ ազնվականացում. անմորուք հաստլիկի իր արտաքինով, ունենալով ներքինիին հատուկ ամեն բան, բացի ձայնից, նա զարհուրում էր այն մտքից, թե կարող է մեռնել ինչ-որ հիմար սիրտանոթային հիվանդությունից: Կարգագրելով իր տապանագիրը` նա չմոռացավ հիշատակել տևտոնական բժշկի վսեմ անունը, որի շնորհիվ ինքը վախճանվելու էր` լիովին պահպանելով իր ողջ գեղեցկությունը:
Որ այդ նստակյաց ճարպագունդը գոյատևում էր արդեն ութսուներեք տարի, ճիշտն ասած, տարակուսանքի մեջ էր գցում ժամանակակից բժշկությանը: Այդ մարդն այնքան գեր էր, որ դեռ տարիներ առաջ խոստովանել էր, թե այլևս անկարող էր քայլել. նա գրողի ծոցն էր ուղարկել դիետոլոգների հանձնարարականները և սնվում էր գարշելի ձևով: Բացի այդ, նա օրական ծխում էր իր քսան հավանական սիգարները: Բայց խմում էր խիստ չափավոր և անհիշելի ժամանակներից ապրում էր ժուժկալ կյանքով. բժիշկները որևէ բացատրություն չէին գտնում նրա լրիվ ճարպակալած սրտի աշխատանքի համար: Նրա գոյատևումը նույնքան առեղծվածային էր, որքան ախտանշանի հայտնվելը, որն այստեղ վերջակետ պիտի դներ:
Աշխարհում չգտնվեց մամուլի մի օրգան, որ տագնապած չլիներ այդ մոտալուտ մահվան լրատվության տարածումից: Ընթերցողների նամակները լայնորեն արձագանքեցին այդ ինքնաքննադատներին: Հատուկենտ լրագրողների հավաքած հաղորդումները` ըստ ժամանակակից տեղեկատվության օրենքների, դարձան առավել սպասելի:
Կենսագիրներն արդեն զգաստ կանգնած էին: Հրատարակիչները զինում էին իրենց գումարտակները: Իհարկե, եղան նաև մտավորականներ, որոնք մտածում էին, թե արդյո՞ք այդ աննախադեպ հաջողությունը բանական է. Պրետեքստա Տաշը իրո՞ք նորարարություն է արել: Գուցե ընդամենը անհայտ ստեղծագործողների հնարամիտ ժառա՞նգն է եղել: Եվ որպես հենարան հարկ է նշել մի քանի չբացահայտված անուններով հեղինակների, որոնք գրողի գործերը չէին կարդացել, մի բան, որ նրանց թույլ էր տալիս այդ մասին խորաթափանց դատողություններ անել:
Բոլոր այս գործոնները նպաստում էին այս հոգեվարքին` իր համար ապահովելու բացառիկ հնչեղություն: Այլևս ոչ մի կասկած` դա հաջողություն էր:
Հեղինակը, որի ժառանգությունը կազմում էր քսաներկու վեպ, ապրում էր մի համեստ շենքի առաջին հարկում. նա կարիք ուներ այնպիսի բնակարանի, որտեղ ամեն ինչ գտնվեր նույն հարթության վրա, քանի որ շարժվում էր անվասայլակով: Ապրում էր մենակ, չուներ անգամ մի պստիկ ընտանի կենդանի: Ամեն օր, ժամը 17- ի մոտերքը մի խիզախ հիվանդապահուհի գալիս էր նրան լողացնելու: Հաստլիկի համար անտանելի կլիներ, եթե իր փոխարեն ուրիշները գնումներ անեին: Նա ինքն էր իր անհրաժեշտ գնումներն անում թաղի նպարեղենի խանութներից: Քարտուղարը` Էռնեստ Գրավելենը, ապրում էր չորս հարկ վերև, բայց որքան հնարավոր էր` խուսափում էր նրան հանդիպելուց. նա կանոնավոր կերպով զանգահարում էր Տաշին, որը երբեք չէր զլանում խոսակցությունն սկսել այսպես. «Ցավում եմ, սիրելի՛ Էռնեստ, բայց դեռ չեմ մահացել»:
Ընտրյալ լրագրողներին Գրավելենը, սակայն, կրկնում էր, թե որքան մեծ էր ծերուկի ունեցվածքը. չէ՞ որ ամեն տարի իր եկամուտների կեսը նա նվիրում էր որևէ բարեգործական կազմակերպության: Մի՞թե այդ թաքուն մեծահոգությունը չէր արտահայտվում նրա վեպերի գործող անձանց միջոցով: «Անշուշտ, նա մեզ բոլորիս ահաբեկում է, և առաջին հերթին` ինձ, սակայն ես այն կարծիքին եմ, որ այդ նախահարձակ դիմակը սեթևեթանք է. նա սիրում է խաղալ անվրդով ու դաժան հաստլիկի դեր, որպեսզի թաքցնի մակերեսային նրբազգացությունը»: Այս ճառերը չէին հանգստացնում լրագրողներին, որոնք, ի դեպ, չէին էլ ուզում բուժվել այդ վախից, որի համար իրենց նախանձում էին, և որն իրենց համար ստեղծում էր ռազմաճակատային թղթակիցների աուրա:

Նա թափանցեց բնակարանի խորքը, որտեղ այնքան մութ էր, որ ստիպված եղավ որոշ ժամանակ ծախսել` հայտնաբերելու հյուրասենյակի մեջտեղում անվասայլակում նստած ծերուկի խոշոր ուրվապատկերը: Լրագրողին հանգստացնելու համար ութսունամյայի անդրշիրիմյան ձայնը բավարարվեց «Բարև, պարոն» անարտահայտիչ խոսքով, որից դժբախտն էլ ավելի ջղաձգվեց:
– Ուրախ եմ ձեզ տեսնել, պարո՛ն Տաշ: Դա մեծ պատիվ է ինձ համար:
Մագնիտոֆոնն աշխատում էր` սպասելով ծերուկի խոսքերին, որը լռում էր:
– Ներեցեք, պարո՛ն Տաշ, կարելի՞ է լույսը միացնել: Ես չեմ տեսնում ձեր դեմքը:
– Պարոն, առավոտյան 10-ն է, այս ժամին ես լույս չեմ վառում: Եվ հետո, շատ շուտով ինձ կտեսնեք, հենց որ ձեր աչքերը վարժվեն մթությանը: Ուրեմն օգտվեք դադարից, որ շնորհվել է ձեզ, և բավարարվեք իմ ձայնով, որն ամենագեղեցիկն է, որ ունեմ:
– Ճշմարիտ է. դուք շատ գեղեցիկ ձայն ունեք:
Ճնշող լռություն` ինքնակոչի համար, որը նշեց իր օրագրում. «Տ.-ի լռությունը խայթիչ է: Խուսափել հնարավորինս»:
– Պարո՛ն Տաշ, ամբողջ աշխարհը հիացած է ձեր վճռով, որով, հակառակ բժիշկների հրահանգների, դուք հրաժարվեցիք հիվանդանոց պառկել: Ուստի, առաջին հարցը հետևյալն է. ինչպե՞ս եք ձեզ զգում:
– Ինչպես քսան տարուց ի վեր:
– Այսի՞նքն:
– Ես ինձ զգում եմ մի քիչ:
– Մի քիչ ի՞նչ:
– Մի քիչ:
– Այո՛, հասկանում եմ:
– Ես հիանում եմ ձեզնով:
Ոչ մի հեգնանք հիվանդի անգութ չեզոք ձայնի մեջ: Պատասխանելուց առաջ լրագրողը շփոթահար ժպտաց:
– Պարո՛ն Տաշ, ձեզ նման մարդու առնչությամբ չեմ գործածի այնպիսի շրջասույթներ, որոնք իմ մասնագիտության մեջ շատ են կիրառվում: Հետևաբար ինձ թույլ եմ տալիս հարցնել` որո՞նք են իր վերահաս մահը գիտակցող մեծ գրողի մտորումներն ու հոգեվիճակները:
Լռություն: Հառաչանք:
– Չգիտեմ, պարո՛ն:
– Չգիտե՞ք:
– Եթե իմանայի, թե ինչի մասին եմ մտածում, կարծում եմ` գրող չէի դառնա:
– Ուզում եք ասել, որ ի վերջո գրում եք իմանալու համար, թե ինչի մասին եք մտածում:
– Հնարավոր է: Ես այլևս լավ չգիտեմ, շատ երկար ժամանակ է` չեմ գրում:
– Ինչպե՞ս: Բայց ձեր վերջին վեպը հայտնվել է ընդամենը երկու տարի առաջ…
– Գզրոցի դատարկում, պարո՛ն: Իմ դարակներն այնքան լիքն են, որ իմ մահից հետո մի տասնամյակ շարունակ կարելի է ամեն տարի իմ անունով մի նոր վեպ հրատարակել:
– Արտառոց է: Ե՞րբ դադարեցիք գրել:
– Հիսունինը տարեկանում:
– Ուրեմն, բոլոր ձեր վեպերը, որ լույս են տեսել ութսունչորս տարվա ընթացքում, գզրոցների դատարկումներ են եղել:
– Դուք լավ եք հաշվում:
Լրագրողը օրագրում նշեց. «Տ.-ն հաճոյախոսություններն ընդունում է առանց ծառս լինելու»:
– Սկզբում շատ քիչ էի գրում, հետո՝ ավելի ու ավելի շատ: Քսաներեք տարեկանում հասա իմ հածանավային արագությանը և այն պահեցի երեսունվեց տարի:
– Ի՞նչ եք ուզում ասել «հածանավային արագություն»-ով:
– Գրում էի անդադար, բացի ուտելուց, ծխելուց և քնելուց, չունեի ուրիշ գործունեություն:
– Երբևէ դուրս չէի՞ք գալիս:
– Միայն երբ ստիպված էի լինում:
– Իրականում ոչ ոք երբեք չի իմացել, թե ինչ էիք անում պատերազմի ժամանակ:
– Ես` նույնպես:
– Ինչպե՞ս հավատամ ձեզ:
– Դա ճշմարտություն է: Քսաներեք տարեկանից մինչև հիսունինը օրերն այնքան նման են իրար: Այդ երեսունվեց տարիներից երկար համասեռ հիշողություն ունեմ, որն ասես ժամանակագրությունից զուրկ է. ես արթնանում էի գրելու համար, և քնում էի, երբ վերջացնում էի գրելս:
– Բայց, ի վերջո, ձեր մաշկի վրա զգացել եք պատերազմը, ինչպես բոլորը: Օրինակ` ի՞նչ էիք անում սնունդ հայթայթելու համար:
Լրագրողը գիտեր, որ այստեղ դիպչում էր հաստլիկի կյանքի հիմնական ոլորտին:
– Այո, հիշում եմ, այդ տարիներին վատ էի սնվում:
– Տեսնո՞ւմ եք:
– Բայց դրանից չեմ տանջվել: Այն ժամանակ շատակեր էի, բայց ոչ` համեղակեր: Եվ ունեի արտակարգ սիգարներ:
– Իսկ ե՞րբ դարձաք համեղակեր:
– Երբ դադարեցի գրել: Առաջ դրա ժամանակը չունեի:
– Իսկ ինչո՞ւ թողեցիք գրելը:
– Երբ լրացավ իմ հիսունինը, զգացի, որ վերջացավ:
– Ինչպե՞ս զգացիք:
– Չգիտեմ: Վրա հասավ դաշտանադադարի պես: Ես անավարտ թողեցի մի վեպ: Դա շատ լավ է. հաջողված կարիերայի դեպքում պետք է մի անավարտ վեպ ունենալ` վստահելի լինելու համար: Այլապես ձեզ կարող են դնել երրորդ կարգի գրողի տեղ:
– Այդ դեպքում ի՞նչ էիք անում հաջորդ քսանչորս տարիներին:
– Ասացի, որ դարձա համեղակեր:
– Այդ ողջ ընթացքո՞ւմ:
– Գիտեք, դա երկար ժամանակ է խլում: Բացի դա՝ վերընթերցեցի դասականներին: Հա՜, մոռացել էի, հեռուստացույց գնեցի:
– Ինչպե՞ս, սիրում եք հեռուստացո՞ւյց դիտել, դո՞ւք:
– Գովազդները, միայն գովազդները, պաշտում եմ դրանք:
– Տարօրինակ է. ասել կուզի, որ քսանչորս տարի անցկացրել եք ուտելով և հեռուստացույց դիտելով:
– Ոչ, նաև քնել եմ և ծխել: Եվ մի քիչ էլ` ընթերցել:
– Սակայն երբեք չեն դադարել խոսել ձեր մասին:
– Սխալն իմ քարտուղարինն է, այդ հրաշալի Գրավելենինը: Այդ նա է, որ զբաղվում է գզրոցներս դատարկելով, հրատարակիչներիս ընդունելով, իմ առասպելը հորինելով և, հատկապես, այստեղ բերելով բժիշկների տեսությունները` հույս փայփայելով ինձ սննդակարգ հարկադրել:
– Ապարդյուն:
– Բարեբախտաբար: Հիմարություն կլիներ ինձ զրկել ինչ-որ բանից, քանզի, ինչպես պարզվեց, իմ քաղցկեղի ծագումը մթերային կարգի չէ:
– Ինչպիսի՞ն է ուրեմն:
– Առեղծվածային, բայց ոչ` մթերային: Ըստ Էլզենվեյվերպլացի (հաստլիկն այս անունն արտասանում էր երանությամբ)` այստեղ հարկ է տեսնել գենետիկական վթար, որը ծրագրված է եղել մինչև իմ ծնունդը: Հետևաբար, ես իրավացի եմ եղել, եթե կերել եմ ցանկացած բան:
– Դուք դատապարտվա՞ծ եք ծնվել:
– Այո, պարո՛ն, ինչպես իսկական ողբերգական հերոս: Դրանից հետո դեռ թող պատմեն մարդկային ազատության մասին:
– Կարո՞ղ եք ժխտել, որ ութսուներեք տարի ազատ եք եղել: Օրինակ` դուք կարող էիք չգրել…
– Մի՞թե կշտամբում եք, որ գրել եմ:
– Դա չէի ուզում ասել:
– Օ՜, ափսոս, իսկ ես սկսում էի ձեզ հարգել:
– Դուք չե՞ք զղջում, այնուամենայնիվ, որ գրել եք:
– Զղջա՞լ: Ես ընդունակ չեմ զըղջալու: Կարամել ուզո՞ւմ եք:
– Ոչ, շնորհակալություն:
Վիպասանը խժռեց մի կարամել և մեծ աղմուկով սկսեց ծամել:
– Պարո՛ն Տաշ, դուք վախենո՞ւմ եք մեռնելուց:
– Բոլորովին: Մահը մեծ փոփոխություն չի լինի: Դրան հակառակ, վախենում եմ հնարավոր ցավերից: Ես ձեռք եմ բերել մորֆինի պաշարներ, որ կարողանամ ինձ ներարկել:
– Մահից հետո հավատո՞ւմ եք մեկ այլ կյանքի գոյությանը:
– Ոչ:
– Ուրեմն, կարծում եք, որ մահը ոչնչացո՞ւմ է:
– Ինչպե՞ս կարելի է ոչնչացնել մի բան, որն արդեն ոչնչացած է:
– Ի վերջո, ես ուզում էի ասել, որ… (Լրագրողը ջանաց հնարել այն, ինչ ուզում էր ասել, ձևացնելով, թե նեղված է խնդրի ձևակերպումից), վիպասանը մի մարդ է, որը հարցեր է առաջադրում և ոչ թե պատասխանում դրանց:
Մեռելային լռություն:
– Իսկ եթե հիմա՞ ենք խոսում ձեր ստեղծագործության մասին:
– Եթե պնդում եք:
– Դուք չեք սիրում խոսել այդ մասին, այնպես չէ՞:
– Ձեզնից ոչինչ չի կարելի թաքցնել:
– Ինչպես բոլոր մեծ գրողները, դուք նույնպես պարկեշտություն եք պահպանում, հենց որ խոսքը գնում է ձեր գրվածքների մասին:
– Պարկեշտությո՞ւն, ե՞ս: Երևի սխալվում եք:
– Այդ դեպքում ինչո՞ւ եք խորշում ձեր վեպերի մասին խոսելուց:
– Որովհետև ոչ մի իմաստ չունի վեպի մասին խոսելը:
– Սակայն շատ հետաքրքիր է լսել գրողին, որը խոսում է իր ստեղծագործության մասին, ասում, թե ինչպես, ինչու և ինչի դեմ է գրում:
– Եթե որևէ գրող հետաքրքիր է դառնում նման պատճառով, ուրեմն կա միայն երկու հնարավոր տարբերակ. կամ նա բարձրաձայն կրկնում է այն, ինչ գրել է իր գրքում, այս դեպքում նա թութակ է, և կամ բացատրում է անհետաքրքիր բաներ, որոնց մասին նա չէր խոսել իր գրքում, իսկ այս դեպքում հիշյալ գիրքը ձախողված է, քանի որ ինքն իրեն չի բավարարում:
– Դուք առաջին գրողը չեք, որի հետ հարցազրույց եմ վարում:
– Մի՞թե համարձակվում եք ինձ համեմատել այն գրչակների հետ, որոնց դուք սովորաբար հարցեր եք տալիս:
– Դրանք գրչակներ չեն:
– Եթե նրանց հաջողվում է շատախոսել իրենց գործերի մասին` շարունակելով մնալ հետաքրքրական և պարկեշտ, կասկած չկա, որ գրչակներ են: Ինչպե՞ս կարող է գրողը պարկեշտ լինել: Դա աշխարհի ամենաանամոթ արհեստն է` ոճով, գաղափարներով, պատմությամբ, ուսումնասիրություններով, գրողները երբեք չեն խոսում իրենք իրենց մասին, իսկ բառերով` առավել ևս: Նկարիչներն ու երաժիշտները նույնպես խոսում են իրենց մասին, բայց մի լեզվով, որը շատ ավելի մեղմ է, քան մերը` կոպիտ ու կտրուկ: Ո՛չ, պարոն, գրողներն անպարկեշտ են, այլապես նրանք կլինեին հաշվապահ, մեքենավար, հեռախոսավար, և կլինեին հարգարժան մարդիկ:
– Լավ, թող այդպես լինի: Այդ դեպքում, բացատրեք, ինչո՞ւ եք այդքան պարկեշտ:
– Ի՞նչ հեքիաթներ եք պատմում:
– Այո: Արդեն վաթսուն տարի է՝ գրող եք` ամեն ինչից առանձնացած, և սա ձեր առաջին հարցազրույցն է: Երբեք չեք երևում լրագրերում, չեք այցելում որևէ գրական կամ ոչ գրական խմբակցություն, ավելի ճիշտ` դուք դուրս եք գալիս ձեր բնակարանից միայն գնումների համար: Ոչ ոք չի ճանաչում ձեր գոնե մեկ ընկերոջը: Եթե դա պարկեշտություն չէ, ի՞նչ է ուրեմն:
– Ձեր աչքերը վարժվեցի՞ն մթությանը: Հիմա տեսնո՞ւմ եք իմ դեմքը:
– Այո, անորոշ:
– Ավելի լավ: Իմացեք, պարոն, եթե գեղեցիկ լինեի, չէի ապրի մենակյացի կյանքով, եթե գեղեցիկ լինեի, երբեք գրող չէի դառնա: Կլինեի արկածախնդիր, գերեվաճառ, բարմեն, հարուստ օժիտ որոնող: