ՍԱՓՈՐԸ ԵՎ ԴԻՄԱԿԸ / ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆ

(Հատված վեպից)

Ոչ ոք չգիտի այն մարդու անունը, ով առաջինը մտահղացավ քանդել մակերեսը և խորանալ անծանոթի մեջ: Երբ նա սառը հողաշերտերում պեղեց հնամարդու ձեռամբ շինված կավե սափորը՝ փորագիր պարզ նախշերով, այնքան ուրախացավ, որ շատ օրեր չէր կարողանում քուն առնել: Դա նույնքան մեծ հայտնագործություն էր, որքան և շփումով կրակ ստանալը քարեդարյան ժամանակներում, անօդ տարածության մեջ առարկաների ազատ անկման Գալիլեյի գյուտը կամ ատոմի մոլորակային մոդելի Ռեզերֆորդի բացահայտումը, որը հետագայում որքան հանճարեղ, նույնքան էլ ողբերգական նոր շարժումների հիմք դարձավ: Ով ինչ ուզում է մտածի՝ հանճարեղության էությունը ողբերգությունն է, նաև՝ նրանց միջև խորհրդավոր հավասարման նշան կա:
Մի օր, ճշգրիտ թվականն ու ամիսը հայտնի չէ, միջին տարիքի մի տղամարդ՝ այդ ժամանակի համար խիստ նորաձև հագուստ-կապուստով, ըստ երևույթին ամուրի ու մեծահարուստ, հնագիտական թանգարանի սրահներով դանդաղ քայլելիս, այս ու այն կողմ էր ուշադիր նայում, մեկ էլ կանգ առավ ապակյա թափանցիկ արկղում դրված ցուցադրանքի առջև, որի անվանաթերթիկին հայերեն և ֆրանսերեն գրված էր. «Վաղ բրոնզեդարյան սափոր, մ.թ.ա. XXIV-XXII դդ., հայտնաբերվել է Լոռի Բերդում»: Սափորը գերեց մեծահարուստին, այո՛, նա մեծահարուստ էր, եթե ոչ նյութապես, ապա՝ հոգով ու հոգեղենությամբ: Սափորն ուներ կարմիր անգոբապատ մակերես, ձգված-գնդաձև իրան, ոչ բարձր պարանոց և դուրս ճկված, ասես համբուրող շուրթեր: Մարմնի վերին մասերում սև ներկով կատարված նուրբ նախշազարդեր կային: Հիմնական զարդաձևը՝ եռանկյունիների ու բեկյալ ժապավենների մեջ լցված ալիքաձև գիծն էր: Չափազանց գեղեցիկ էր նաև սափորի պարանոցը գոտևորող շրջանակը՝ նման թանկարժեք քարերից հյուսված ուլունքաշարի: Մարդն այնքան հիացած էր սափորի տեսքով, որ նրա ճաքճաքերն անմիջապես չնկատեց, թանգարանի փորձառու մասնագետը բացառիկ վարպետությամբ էր կտորտանքները փակցրել իրար: Իսկ երբ վերջապես տեսավ դրանք՝ նախ մեկ-երկուսը, հետո մյուսներն ու մնացածները, սիրտը տխրեց, ուրեմն, միտք արավ նա, այդքան աննման սափորն անցել է հազարամյակների ողբերգական կյանքի ճանապարհներով, ապրել է ինչի՞ շնորհիվ… Նա երկար խորհում էր՝ աչքը չկտրելով սափորից: Գեղեցկության,– շշնջաց նա իր համար էլ անլսելի,– գեղեցկության,– կրկնեց նա և շուտով դարձյալ ասաց,– գեղեցկության: Սափորը նրա շշուկը լսեց և ժպտաց: Մարդը շփոթվեց՝ մի՞թե ժպտում է: Ժպտում եմ քեզ,– կարծես խոսեց սափորը: Ես էլ քեզ եմ ժպտում, քեզ եմ ժպտում,– ասաց մարդը և այս անգամ լսեց ու ճանաչեց իրեն:
Նա քայլ առ քայլ պտըտվում էր սափորի շուրջը անակնկալ սիրահարվածությունից հարբածի պես: Նրան թվաց՝ սափորի նախշուն կուրծքը շնչում է, շուրթերն օծված են համբույրի բուրավետ անուշությամբ, կոնքը խոսում է շռայլորեն ծաղկած մարմնի կարոտները: Կին է՝ քաղցրությունից ճաքած արևահամ նռան տեսքով,– վերջապես կանգ առնելով, մտածեց տղամարդը և ձեռքը մոտեցնելով ապակյա արկղին, մատներով զգույշ շոյեց այն: Ապակին տաք էր: Դրա հարևանությամբ ապակյա մի քանի արկղներ էլ կային՝ մեծ-փոքր, որոնք ամփոփում էին այլևայլ ցուցադրանքներ: Մարդու մատները կպան դրանցից մեկին, հետո մյուսին, երրորդին, մյուսներին: Բոլորն էլ սառն էին ավելի, քան ամենասառը ապակին՝ ասես սառույց: Նա մոտեցավ և դարձյալ շոյեց սափորի արկղը: Տաք էր, այդ մի քանի րոպեում արկղի ապակին ավելի էր տաքացել: Ձայն լսվեց.
– Պարո՛ն, չի թույլատրվում ձեռք տալ:
– Ինչո՞ւ,– առանց շրջվելու հարցրեց մարդը:
– Եթե ամեն մեկը ձեռք տա, պատմությունը կքայքայվի ու մի օր էլ կմահանա,– ասաց նույն ձայնը:
Մարդը նյարդայնացավ:
– Իսկ ի՞նչ է թույլատրվում ձեր այս թանգարանում, մի բան թույլատրվո՞ւմ է, թե՞ ոչ:
Ձայնը.
– Նայել, միայն նայել:
– Իսկ երբ կուրանա՞մ,– տագնապեց մարդու հոգին:
– Եթե մեկ անգամ տեսել եք, պարո՛ն, կույր աչքերով էլ կտեսնեք, հավատացնում եմ,– ձայնը խաղաղ էր և բարյացակամ:
Մարդը կոպերը կողպեց, և որքան մեծ եղավ զարմանքը, երբ շարունակում էր փակ աչքերով տեսնել սափորը:
Նա սափորը տեսնում էր փողոցներում՝ թանգարանից ելնելուց հետո: Սրճարանում՝ սուրճ խմելիս: Մետրոյի շարժասանդուղքի վրա՝ սափորն ասես իջնում-բարձրանում-իջնում էր նրա հետ: Նրան պատահեց մի ծանոթ կին՝ գեղեցիկ ու հրապուրիչ: Ուրիշ ժամանակ, ոչ այդ օրը, կինը նրա մեջ կարթնացներ ցանկասիրության բուռն զգացմունք, զանց առնելով փողոցի անցորդներին, նա, գուցե, կգրկեր կնոջը, ապա կտաներ իր տուն, ինչպես պատահել էր մի քանի անգամ, դանդաղ կմերկացներ նրան, կպառկեցներ նրա ճերմակ մարմինը սև ռոյալի վրա, կհամբուրեր, կսիրեր մինչև գիշեր, մինչև լուսաբաց, մինչև գիշեր, և այդ բոցեղեն սիրուց ռոյալը կնվագեր ազատ իմպրովիզացիոն ծավալումներով պրելյուդներ: Սակայն դա տեղի չունեցավ. տղամարդը նայում էր կնոջը, խոսում նրա հետ, նույնիսկ ժպտաց նրա ժպիտին, բայց նրան չէր տեսնում: Աչքերում սափորն էր: Սափորի հետ էր խոսում: Սափորին ժպտաց:
Մարդն ամեն օր գալիս էր թանգարան՝ սափորին նայելու: Իսկ երկուշաբթի՝ թանգարանի հանգստյան օրը, նա կարոտում էր սափորը տառապալից կարոտանքով, գրեթե չէր ուտում, անդադար ծխում էր ու խմում և այդ հարբեցնող ծխե քուլաներում ու խմիչքի ծխացող ջերմության մեջ երբեմն-երբեմն տեսնում էր սափորի խորհրդավոր ժպիտը: Դա ի՞ր ժպիտն էր: Ուրիշի՞նը: Հի՞ն էր, թե՞ նոր: Ժպիտն ի՞նչ էր ուզում ասել նրան: Ե՛վ տեսանելի էր, և՛ անտեսանելի-անէական, ինչպես մի այնկողմնային լույսի ճառագայթ: Ժպիտը կա՞ր, թե՞ չկար: Եթե կա, ինչո՞ւ չկա,– մտածում էր մարդը,– եթե չկա, ինչո՞ւ կա, ինչո՞ւ է հարբեցնում ինձ:
Օրերից մի օր մարդը լսեց ծանոթ Ձայնը.
– Պարո՛ն, այդքան երկար մի՛ նայեք, ձեր աչքերի փայլից սափորը կարող է վնասվել:
Մարդը շրջվեց: Միջին տարիքի, գեղեցկադեմ, թանգարանի աշխատակցուհու համազգեստով ու կրծքանշանով կին էր խոսողը:
– Մեր թանգարանում ավելի հին ու հետաքրքիր սափորներ կան, ինչո՞ւ դրանք էլ չեք դիտում: Խնդրեմ… ձախից նախավերջինը, յոթ հազար տարեկան է, Եգիպտոսում է հայտնաբերվել:
– Ես հայ եմ,– ասաց մարդը:– Ուզում եմ այս սափորը գնել:
Կինը հարցական նայեց նրան.
– Ինչո՞ւ…
– Գեղեցիկ է, ինչպես գեղեցկուհի կինը:
Կնոջը թվաց՝ տղամարդն իրեն հաճոյախոսություն է անում, և սիրտը մի քանի անգամ զարկ զարկեց:
– Այո…,– շփոթվեց կինը:
– Շատ գեղեցիկ,– նայելով մեկ սափորին, մեկ էլ աշխատակցուհուն, ասաց տղամարդը,– կուրծքը, պարանոցը, կոնքը որքան կատարյալ են:
– Դուք կնամո՞լ եք…
– Կնապաշտ,– չշփոթվեց տղամարդը:
– Նույն բանն է:
– Ոչ մի ընդհանրություն չկա այդ բառերի միջև: Տեսեք, որքան գեղեցիկ է, կարծես նկարչի առջև մերկացած աննման բնորդուհի լինի: Վաճառեք…
– Ես դրա իրավունքը չունեմ:
– Տնօրե՞նը… Որտե՞ղ է տնօրենի առանձնասենյակը…
Մարդն անցավ երկար ցուցասրահը՝ առանց այս-այն կողմ նայելու, մարմարե աստիճաններով բարձրացավ երկրորդ հարկ, ապա՝ երրորդի ցուցասրահները, քայլում էր դանդաղ և դարձյալ չէր նայում թանգարանի բազմատեսակ ցուցադրանքներին, այնուհետև սկսեց նույն աստիճաններով ավելի դանդաղ իջնել: Վերջապես կանգ առավ առաջին հարկի սենյակներից մեկի դռան առջև, որին ոսկետառ ցուցանակ կար հայերեն, ռուսերեն և անգլերեն՝ «Տնօրեն»: Նախ կարդաց անգլերենը, որովհետև այդ լեզուն չգիտեր, հետո՝ ռուսերեն, որ գիտեր կիսատ-պռատ, և վերջում մտասևեռվեց հայերենի վրա՝ իր մայրական լեզուն էր, գեղեցիկ ու ճշմարիտ:
Նա մեղմ թակեց դուռը: Ոչ մի արձագանք: Դուռն զգուշորեն բացեց և ներս մտավ: Առանձնասենյակում մարդ չկար: «Բարև ձեզ»,– ասաց նա գրասեղանի ետևում գտնվող տնօրենական բազկաթոռին: «Բարև,– ասաց բացակա տնօրենը,– նստեք»: Նա նստեց գրասեղանի առջևի աթոռին՝ անգո տնօրենի ճիշտ դիմաց: Նրանց բաժանում էր կամ միացնում գրասեղանի փայլկտուն մակերեսը, որին սև մարմարե գրչաման կար, հնաոճ հեռախոս, թուղթ ու գրքեր, տնօրենի ձեռքի պայուսակը, սուրճի կիսախում գավաթ, մոխրաման՝ բազմաթիվ ծխուկներով, սիգարետի տուփ և վառիչ: Նրան թվաց՝ հեռախոսը կանչում է: Նա բարձրացրեց լսափողը և առանց ականջին մոտեցնելու ասաց. «Տիկին, սա Հնագիտության թանգարանը չէ, այլ՝ գեղեցկության սրահ»: Լսափողը դրեց տեղը և տնօրենի բազկաթոռին ժպտաց: Այդ պահին հեռախոսը կցկտուր ու շնչահատ ձայնեց: Ձայնը նրան դուր չեկավ՝ ինչ-որ անազնվություն էր թաքնված դրանում, և նա ձեռքը չմեկնեց վերցնելու լսափողը:
Առանձնասենյակի անկյուններից մեկում՝ բարձրահասակ սափոր, ուռենու չորացած ճյուղերով: Մարդը, որ վերջին ամիսներին մի քիչ հնագետ էր դարձել, իսկույն տեսավ՝ դա մերօրյա սափոր է, բավականին տգեղ ու անճաշակ: Նա տնօրենի սիգարետի տուփից մի գլանակ առավ, վառեց նրա վառիչով, թեև նույն տուփից ու վառիչից իր գրպանում էլ կար, և ձեռքը մեկնեց սուրճի կիսախում գավաթին: Կում-կում խմում էր սառն ու լեղի սուրճը և մինչև թոքերը ներքաշում տաք ծուխը, ուշադիր դիտելով սենյակի պատերը, որոնց վրա հարթաքանդակներ ու տպագիր նկարներ էին փակցված: Այդ ընթացքում նա մի քանի անգամ նայեց բազկաթոռին՝ իմանալու հարգելի տնօրենն իր մասին ինչ է մտածում, իրենից գո՞հ է, թե՞ դժգոհ: Բազկաթոռի դեմքն արտահայտում էր կատարյալ անտարբերություն: Եվ դա նրան վիրավորեց: «Ինչո՞ւ չեք հարցնում ո՞վ եմ, ի՞նչ եմ ուզում»,– մեղմ ասաց նա՝ հազիվ զսպելով բարկությունը: «Ես հարցրի, բայց դուք չլսեցիք»: «Ե՞րբ…»: «Մեր թվարկությունից առաջ»,– ասաց բազկաթոռը, որին այդ պահին կարող էր տնօրենը նստած լիներ: «Ես հայ եմ, այսպիսի քիթ միայն հայերն ունեն,– իր վիրավորանքը մոռացած, խոսեց մարդը:– Դուք էլ եք հայ, բոլորս հայեր ենք, ֆրանսիացի կամ իտալացի չենք, արդեն այդ էր պակաս, կարծես մեր սովը, մութն ու աղբը, հարևան ցեղերի թշնամանքը քիչ են: Իմ անունը Նավասարդ է, բայց ինձ, եթե շատ եք ուզում, դիմեք ցանկացած անունով, ես չեմ նեղանա, անունը չէ էական, այլ՝ մարդը: Գրեթե երկու հազար ութ հարյուր տարի, երբ հիմնադրվեց Էրեբունին, ես ապրում եմ այս քաղաքում, հասցես՝ Քաջազնունու փողոց 9, Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հարևանությամբ, չփորձեք զանգահարել, հեռախոսն անջատել եմ, զզվում եմ ձայնից: Տեսեք, ես չեմ հարցնում ձեր անուն-ազգանունը, հարգելի տնօրեն, դա բոլորովին կարևոր չէ այս գործում: Հա… քիչ էր մնում մոռանայի: Ես ամուսնացած չեմ, հետևաբար երեխաներ չունեմ, նույնիսկ՝ սիրուհիներիցս: Մեր կյանքում ամեն ինչին կարելի է հավատալ, սակայն եթե գոնե մի քիչ խելամիտ ենք, չի կարելի հավատալ որևէ բանի՝ լինի գործողություն, խոսք, առարկա թե երևույթ: Ինչո՞ւ եք ինձ այդպես նայում՝ տարօրինակ, կասկածանքով, ես մեղադրյալ չեմ, իսկ դուք մի՞թե ձեզ դատավոր եք կարծում»:
Մարդու հայացքը կանգ առավ հարթաքանդակներից մեկին, երկու ափ մեծությամբ բրոնզե շինվածք էր: Ուշադիր նայեց: Առավել ուշադիր ու սևեռուն: Հասկացավ. ոչ թե հնություն է, այլ՝ նրա վարպետորեն արված ժամանակակից վերարտադրությունը: Շարունակում էր ծխել տնօրենի տուփից հանված երկրորդ սիգարետը, կում անել գավաթի սուրճից, որն այժմ ավելի սառն էր ու լեղի, և, գիտնականի մտասևեռումով, առարկան հեռվից զննել: Բավականին ուշ, ոչ հաստատապես, եզրակացություն արեց. դիմակ է: Այո, դիմակ էր: Որքան մեծ եղավ նրա զարմանքն ու հիացմունքը, երբ աչքերը տեսան, որ դիմակի տակ դիմակ կա: Նա սարսռաց, բայց ոչ թե վախից, այլ՝ այդ անակնկալ հայտնությունից: Դիմակի ետևում դիմակ: Ո՞ւմ դիմակը: Ի՞ր… Տնօրենի՞… Նա չհավատաց իր մտքի ու աչքերի եզրահանգմանը, որովհետև դա ասես տիեզերական գաղտնագրի բացահայտում լիներ. դիմակի տակ ծաղրածուի դիմակն էր՝ ողբերգակատակերգական ցավագին արտահայտությամբ: Ծաղրածուն ծռմըռված դիմագծերով հարթաքանդակից նայում էր հին-նոր աշխարհին և ծիծաղում ու լաց էր լինում: Նավասարդ մարդը ձայն-բառեր-երգ լսեց. «Ծիծաղիր, պայաց, ծիծաղիր իմ փշրված սիրո և հոգու վրա»:
Այդ պահին բազկաթոռը հարցրեց կամ մարդուն թվաց, թե հարցնում է. «Ի՞նչ եք ուզում»: «Ինձ»: «Դուք ձերն եք»: «Վաճառեք Լոռի Բերդում հայտնաբերված սափորը, որը ծնվել է մեր թվարկությունից առաջ երրորդ հազարամյակում… Վաճառեք տանեմ տուն, դնեմ ռոյալի վրա, սափորը նվագի ռոյալը, ես շատ փող կտամ»: «Չի վաճառվում»,– ասաց բացակա տնօրենը: «Ինչո՞ւ… չե՞ք տեսնում, այսօր ամեն ինչ վաճառվում է, նույնիսկ՝ փողոց, քաղաք, գյուղ, անտառ, լիճ, սարեր, ամբողջ երկիրը տակ ու վրայով, սափորն ինչո՞ւ չի վաճառվում»: «Ազգային արժեք է, բարեկամ, ազգային արժեք»,– սրտնեղեցին բացակա տնօրենն ու նրա բազկաթոռը: «Ես էլ եմ ազգային արժեք, ինչո՞ւ խնդրանքս չեք հարգում»: «Դուք ազգային արժեք չեք, մարդ եք»:
Սափորը ձեռք բերելու Նավասարդի բոլոր ջանքերն իզուր եղան, տնօրենն ու նրա բազկաթոռը կես քայլ իսկ չնահանջեցին իրենց կարծիքից՝ անվերջ կրկնելով. «Սափորն ազգային արժեք է, հասկացեք, ոչ մի դեպքում վաճառքի ենթակա չէ, դուք ազգային արժեք չեք, մանավանդ հայ եք, մանավանդ այսօր՝ քսանմեկերորդ դարասկզբին, եթե դարն այսպես շարունակվի, իսկ դեռ որևէ նշան չկա, թե ինչ-որ բան է փոխվելու հանուն մարդու արժանապատվության, հույս չունենաք, թե ձեր կենդանության ժամանակ ձեռք կբերեք ազգային արժեք»: Այս ասելիս բացակա տնօրենն ու ներկա բազկաթոռը քմծիծաղում էին՝ չգիտես Նավասարդի՞ վրա, թե՞ իրենց, այդ խնդրանքի մեջ ցավ ու տառապանք էլ կար:
Մարդը կանգնեց, մոտեցավ պատին և վերցրեց ծաղրածուի դիմակը: Բավականին ծանր էր, կարծես բազմաթիվ ծաղրածուներ կային նույն դիմակի տակ: Սակայն դա այդպես չէր՝ ընդամենը մեկ ծաղրածու: Աշխարհում ծաղրածուն մեկն է, ոչ երկուսը, ոչ երեքն ու չորսը, ոչ շատաքանակ, և այդ մեկն ու միակը արցունքների միջից հավերժորեն քրքջում է աշխարհի վրա:
Նա տնօրենի պայուսակի ամբողջ պարունակությունը՝ գրոտած թղթեր, գրիչ, թաշկինակ ու փողկապ, լողազգեստով կնոջ լուսանկար, սիգարետի դեռևս չբացված տուփ, ցելոֆանե թափանցիկ տոպրակում ամփոփված հաց ու երշիկ, թղթադրամներ, թափեց գրասեղանին, ծաղրածուի դիմակը դրեց պայուսակի մեջ և քաշեց-փակեց շղթան:
«Ցտեսություն»,– սենյակից դուրս գալիս, առանց ետ շրջվելու ասաց նա և, թվաց, լսեց բազկաթոռի և տնօրենի միաշունչ արձագանքը. «Ցտեսություն»:
Պայուսակն աջ ձեռքով բռնած, մարդն անցավ առաջին հարկի երկար ցուցասրահը՝ առանց շուրջը դիտելու, մարմարե աստիճաններով գնաց երկրորդ հարկ, հետո էլ՝ երրորդ, դարձյալ չէր նայում ոչ մի ցուցադրանքի, կարծես քայլում էր ցուրտ անապատով, այնուհետև, հանդիպելով մի բարձր ու խուլ պատի, ետ դարձավ և նույն աստիճաններով սկսեց դանդաղ իջնել: Առաջին հարկի ծառայողական մասնաբաժնի փակ դռներից մեկին ցուցանակ կար՝ «Տնօրեն»: Կանգ առնելով և պայուսակն աջ ձեռքից փոխադրելով ձախին, նա ցուցանակը կարդաց մեկ անգամ: Երկու: Երրորդ անգամ նա կարդաց՝ «Օրինաց երկիր», գրված էր ոսկեզօծ տառերով, անգլերեն, ռուսերեն և վերջում՝ հայերեն:
Նա չզգաց՝ ինչպես ելավ թանգարանից մերձակա ընդարձակ հրապարակ, որտեղ արևից շողշողացող բարձրահասակ շատրվանն էր երգում:
Շոգ փողոցներից մեկում մի տղամարդ էր դիմահայաց գալիս դեպի նա՝ ուշադիր նայելով նրա բռնած պայուսակին: Ընդհուպ մոտենալով, բարևեցին հին ծանոթների պես:
– Ինչպե՞ս եք,– մի պահ կանգ առնելով, հարցրեց մեկը:
– Փառք Աստծո,– ասաց մյուսը,– դուք ինչպե՞ս եք:
– Աստված կա՞:
– Ես ասացի՞ Աստված կա, մի՞թե ես ասացի Աստված չկա:
Ժպտացին և հեռացան: Ո՛չ նա ճանաչեց տնօրենին և ո՛չ էլ տնօրենը՝ նրան:
Նա ձայն լսեց. պայուսակում ծաղրածուի բրոնզաձույլ հարթաքանդակը ծիծաղում-լաց էր լինում դառնաղի արցունքներով: