ԺԱՄԱՆԱԿԻ ԳԵՏԸ / ՎԱՀԱԳՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

Հատված վեպից

Ժամանակի գետը հոսում է մեր 5-րդ փողոցով: Զարմանալին, սակայն, մենք ենք, որ երկար ժամանակ դա չգիտեինք: Աչքներս բացվեց, երբ մեր փողոցը հերթական անգամ հանդերձափոխվում էր: Ոմանց, իհարկե, թվաց, որ ոչ թե գետ է հոսում մեր փողոցով, այլ փողոցն ինքը ծայրեծայր մի մեծ ճահիճ է, և, պատկերացրեք, իրավունք ունեին՝ գետից այն հոտը չպիտի գար, որ երբեմն մեր փողոցից էր գալիս: Գետը, սովորական թե Ժամանակի, գետ է նրանով, որ հոսում է, բերածը տանում, ուրեմն, տեր իմ Աստվա՜ծ, որտեղի՞ց այս կայուն նեխահոտը: Բայց մյուս կողմից էլ, եթե ճահիճ է, ո՞ւր են խաները, սուլթաններն ու ցարերը, անկախություն, խորհրդայնացում, կոլեկտիվացում, պատերազմ, անհատի պաշտամունք և այլն, և այլն: Չկան, եկել, գնացել են: Նույնիսկ ձնհալը, լճացումը, վերակառուցումն ու հակաալկահոլային պայքարը չկան: Ո՞վ է տարել դրանք: Պարզ է, Ժամանակի գետը, ոնց բերել էր, այնպես էլ տարել է: Եթե որևէ բան էլ հիշեցնում է անցյալը, ապա ափերի տիղմի մեջ այս ու այնտեղ մնացած աղբը՝ սովորական բան նույնիսկ սովորական գետի համար: Դա կարող է հաստատել Գալուստ Տեր-Գալստյանը, որ անցյալ ¥քսաներորդ) դարի վաթսունականներին իր զարմիկ Գնել ՏերԳալուստյանի և մեր փողոցի տասը-տասնհինգ տարեկան մյուս թոկից փախածների հետ գնում էր Զանգու՝ լողանալու: Մոտավորապես մեր այս կռահման օրերին, իր նոր՝ շուրջ հիսնամյա ուտող-խմող ընկերների հետ՝ իր համար էլ անսպասելի հայտնվելով նույն Զանգվի նույն ափին, նա հանկարծ ճանաչեց այն քարը, որի խոռոչում թոկից փախած ժամանակ պահում էր «Ավրորա»-յի տուփն ու լուցկին: Տղերք, ասաց, էս ծակի մեջ երեխա ժամանակ… Ասաց ու խոսքը բերանում մնաց. ձեռքը խոռոչում հանդիպեց ինչ-որ բանի ու դուրս բերեց, ճիշտ է, սիգարետի ու լուցկու հետ շատ քիչ նմանություն ունեցող ինչ-որ բան, բայց անժխտելիորեն իր իսկ պահած «Ավրորա»-ն ու լուցկին: Իսկ անցել էր քառասուն տարի: Այնպես որ, Ժամանակի գետի ափերին էլ հազար ու մի բան կարող է մնացած լինել, վերջ ի վերջո մեր հիշողությունը հավի հիշողություն չի, բայց հիշողությունը հոտ չունի, իսկ ամեն Ժամանակ, անկախ այն բանից, սրտովդ է, թե չէ, իր ուրույն հոտն ունի, ճահճից խոսողներն էլ հենց հոտի խնդիրն էին մեր աչքը խոթում: Անփոփոխ հոտի: Անցյալ էին դարձել նույնիսկ երեկվա օրերը՝ Սպիտակի երկրաշարժը, Ղարաբաղյան շարժումը, պատերազմը, եթե վերամբարձ չի հնչի՝ ազգային ոգու աննախընթաց վերելքն ու անկախության բերկրանքը, իրենց ետևից թողնելով թարմ հիշողությունների թերևս ավելի հարուստ հետագիծ, և մեզ արդեն ոտքից գլուխ ողողում էին ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման միջազգային բանակցությունների ու ազատ շուկայի պղտոր ջրերը: Ժամանակի գետն էլ խշշալով խշշում էր մեր 5-րդ փողոցում, վարարումների ժամանակ ձեռքի հետ սրբելով ափերին այս ու այնտեղ հնից մնացած աղբը, բայց ճահճից խոսողների բերանը չէր փակվում, որովհետև, ինչ որ ճիշտ է՝ ճիշտ է, անտանելի հոտը չէր կտրվում, իսկ երբեմն այնքան հեղձուցիչ էր դառնում, որ մտածում էիր՝ երևի իրավացի են նրանք, որ ամեն ինչ թողնում, Ամերիկա, Ռուսաստան, Եվրոպա են փախչում, երբեմն էլ նույնիսկ՝ Թուրքիա: Ցավոք, նույնիսկ Թուրքիա: Բայց, իզուր չեն ասել՝ անունը տուր, փետը ձեռքդ առ: Այսպես մտածեցինք թե չէ՝ ծայրը երևաց: Իհարկե, դեռ հայտնի չէր՝ ինչի ծայրն ենք բռնել, բայց նախ մեկի, հետո երկրորդի ու երրորդի խելքը կտրեց. սա գուցե ոչ թե ճանճահոտ է, այլ Ժամանակի նման հարահոս մի բանի հոտ: Դա անհավանական էր, այսինքն, անհավանական պիտի լիներ, որ Ժամանակը մրցակից ունենար կամ, ավելի վատ, եղբայրանար հոտած մի բանի հետ, բայց ակնհայտից ո՞ւր կամ ո՞նց փախչեիր: Եվ ճարահատյալ գնացինք Հայկարամ Թորգոմյանի մոտ:
Բացառիկ մարդ էր Հայկարամը: Արդեն շուրջ իննսուն տարի մեր փողոցում էր ապրում, իսկ եկավ երևի երեսուն տարեկան՝ մանկությունն ու երիտասարդությունը Մուշում թողած ¥Տարոնում՝ ասում էր ինքը): Մահը, իհարկե, վաղուց էր նրան փնտրում, առաջին անգամ, հասկանալի է, Մուշում ¥Տարոնում), բայց ոչ մի կերպ ¥ըստ մահախույսի՝ ի հեճուկս ճակատագրի) չէր գտնում: Մի անգամ, իհարկե, համարյա գտել էր, համենայն դեպս մեզ թվաց՝ գտել է: 1988-ի փետրվարն էր, գլուխներս խառն էր ղարաբաղյան հանրահավաքներով, ի ամոթ մեզ՝ նույնիսկ ժամանակ չէինք գտնում այցելել վերջին շնչում պառկած մեր հարևանին, թեև մյուս կողմից էլ ո՞նց այցելեինք, մարդը, ասում էին, անգիտակից վիճակում է, հարազատներին էլ չի ճանաչում, իսկ երբ սումգայիթյան արյունահեղության լուրն առանք, երևի ընդհանրապես մոռացանք նրան: Հիշեց, ի պատիվ իրեն, էլի Վասակ Մնացականյանը: Ազատության հրապարակ գալուց առաջ գնաց, որ ասի. «Անժամանակ ես լքում մեզ, մեծ մշեցի: Թե՞ չուզեցիր դարավերջին դարասկզբի տեսածը տեսնել»: Մտավ իր մտքերով տարված, նույնիսկ տնեցիների երեսին չնայեց, մտամոլոր քշեց ուղիղ դեպի մահամերձի սնարը: Այստեղ գլուխը բարձրացրեց ու անկողինը դատարկ տեսավ: Իսկ նրա ետևից վազում էր Հայկարամի ծոռը՝ ժամանակին Վասակի ոչ լավագույն աշակերտը, հիմա երեխայի տեր ու կարգին հայր. «Ընկեր Մնացականյա՜ն»: «Արդե՞ն»,-հարցրեց Վասակը ողբերգական շեշտով: «Արդե՛ն»,-բավականին առույգ, համենայն դեպս ավելի առույգ, քան դաս պատասխանելիս, արձագանքեց երբեմնի աշակերտը: «Ե՞րբ»,-ատամների արանքից նետեց Վասակը: «Մի ժամ կլինի»,-բերանը մինչև ականջները բացեց ծոռը: «Եվ արդեն տարա՞ք»,-հարցրեց ամպի պես մթնած Վասակը: «Չէ՛, ինքը գնաց»,-եղավ զվարթ պատասխանը: Այնպես որ, մենք՝ Հայկարամին մտքից հանած և ուղիղ հանրահավաքի գնացածներս, հարություն առած Հայկարամի հետ Ազատության հրապարակում ավելի շուտ ողջագուրվեցինք, քան հևիհև եկած սրտացավ Վասակը: Ուրեմն, եկանք մենք Հայկարամի մոտ ու ասացինք.
– Հայկարա՛մ, դու անցյալ դարում ես ծընվել… Կներես, ուզում էինք ասել՝ նախանցյալ: Մի ոտքդ, ուրեմն, տասնիննում է, մյուսը՝ մեր այս նորելուկ քսանմեկում: Դու, այսպես ասած, քսաներորդ դարի վրա գցված կամուրջ ես, քեզնից շատ տեսած մարդ մեր փողոցում չկա, թե կարող ես, մի էնպիսի բանի անուն տուր, որ կար թե՛ երեխա ժամանակդ, թե՛ ջահել օրերիդ, թե՛ այն ժամանակ, երբ, ինչպես ասում են, հասուն տղամարդ էիր, թե՛ պատկառելի ծերությանդ տարիներին, թե՛ հիմա, չգիտենք ինչ անուն տանք, մի խոսքով, հիմա, երբ զարմանում ու հպարտանում ենք քո երկարակեցությամբ:
-Մարդու թերությունը երեսով չեն տա,-ասաց Հայկարամը:-Հա՛, երկար ապրեցի, ուզում էի լավ լուրով գնալ աշխարհից, բայց աշխարհն ինձնից պնդերես դուրս եկավ… Գրողը տանի՛,-բարկացավ,-ուրեմն, ես չասեմ, չպիտի իմանա՞ք՝ ինչի հոտ եք առնում…
Ճիշտն ասած, գիտեինք: Կասկածել էինք առաջին իսկ օրից, բայց չէինք հավատացել կամ չէինք ուզեցել հավատալ: Ըստ էության, այդ հոտի շնորհիվ էինք իմացել Ժամանակի գետի տեղը, որն իր սրընթաց ջրերը կարելի է ասել սովորաբար քշում էր անաղմուկ ու աննկատ: Նորից Հայկարամի դուռը կգնայինք, բայց նրա հուղարկավորությանը գնացինք: Այս անգամ, այո՛, նա կնքեց մահկանացուն: Մի քիչ անսպասելի, որովհետև հիվանդ չէր, թերևս նույնիսկ սովորականից առողջ էր: Բայց դժբախտություն էր ունեցել թերթ բացել ու կարդալ «Քաղաքակրթական առաքելության շքահանդես» վերնագրով մի հոդված: Առաջիկայում Օսմանյան տերության հիմնադրման հոբելյանը նշելու մասին, հասկանալի է, նրա քաղաքակրթական առաքելության լույսի տակ, որին ոգևորությամբ հավանություն էին տվել բոլոր մեծ պետությունները: Տեղական հոդված չէր, հակիրճ արտատպություն էր անգլիական թե ամերիկյան ինչ-որ հանդեսից: Հայկարամն էլ, ուրեմն, կարդացել էր, թերթը տրորել բռի մեջ ու նստած տեղում հավիտյան ննջել:

***
Հուղարկավորությունից վերադարձանք, նստեցինք հոգեհացի: Եթե Գալուստից առաջ խոսեի, գուցե ուրիշ բան ասեի, բայց նա, հոգեհացի սեղանը երևի մարտադաշտի հետ շփոթած, առաջ ընկավ. «Անմահություն քեզ, հին մշեցի, մարդն էնքան է ապրում, ինչքան նրան հիշում են, իսկ քեզ միշտ ենք հիշելու և, չկասկածես, երբ Մուշ մտնենք, առաջինը քո կենացն եմ խմելու»: Ես, իհարկե, նրա փեշը չքաշեցի (շատ մի ոգևորվի, ախպե՛ր, եթե նույնիսկ էդ օրը գա, դու դըժվար թե առաջիններից մեկը մտնես Մուշ, տասներկու տարի է անցել Մարդակերտում վիրավորվելուդ օրից, իսկ դու հիմա էլ հազիվ ես քայլում, հաշմանդամին ո՞վ բանակ կտանի կամ վա՜յ էն բանակին, որ հաշմանդամի հույսին պիտի մնա), բայց երբ զարմիկս վերջապես նստեց, և ես սպասածիցս էլ կարճ ու զուսպ խոսեցի: «Երկարակեցությունն էլ,-ասացի,-Հայկարամին չփրկեց: Իննսուն տարի անց էլ ցեղասպանության ձեռքը հասավ նրան: Լպիրշության զոհ դարձավ…»: Ինչ-որ մեկը փորձեց ճշտել. «Անամոթությա՞ն»: «Կարելի է և այդպես ասել»,-համաձայնեցի ես, մտածելով, որ անամոթությունը, իրոք, ապշեցուցիչ հատկություն է, անխորտակելի զենք: Բայց լեզուս կծեցի, որովհետև «անխորտակելի»-ն տխրեցրեց: Մարգարեություն չանեմ, մտածեցի: Ես կանգնած էի բաժակը ձեռքիս, բոլորն ինձ էին նայում, հարկավոր էր էլի որևէ բան ասել: Ասացի, որ վշտացած եմ: Կրկնեցի. «Այո՛, վշտացած եմ»: Երևի քիչ էր, անհրաժեշտ չափով սրտառուչ չէր, բայց կարելի էր վերջակետ դնել, գոհ չմնային էլ, գոնե ես կիմանայի, որ ասել եմ այն, ինչն, իրոք, զգում եմ, սակայն երևի վերջակետ չկար մեջս, և բաժակս գլուխս քաշելու, նստելու փոխարեն բերանիցս թռավ. «Ոչ միայն Հայկարամի համար…»: Սպասումը սեղանի շուրջը լարվեց: Ասածս զարգացում էր պահանջում, մեկնություն: Մարդիկ սպասում էին, իսկ ես մտածում էի` այո՛, վշտացած եմ, ձեզ համար, ինձ համար, ապրողներիս, դեռ չմեռածներիս համար, նրանց համար, որ կծնվեն: Այսպիսի կյանք պետք չի, ո՛չ ինձ, ո՛չ ձեզ, ո՛չ էլ հատկապես նրանց, որ պիտի գան: Մտածում էի` կես դար այսպես ապրել եմ, բավական է: Ինձ օդ է պետք: Շնչել: Հետո ի՞նչ, որ հագնվում եմ բոլորի նման, ուտում-խմում բոլորի պես, սիրում ու սիրվում: Քիչ է: Ես ուզում եմ նա լինել, ինչպիսին, հոգուս խորքում զգում եմ, կամ, ինչպիսին եղել եմ ծնվելիս, ինչպիսին էի, քանի դեռ չէի ճանաչել աշխարհը, չէի գիտակցել, թե որ ցեղի զավակն եմ: Ես կանգնած էի բաժակը ձեռքիս, շուրջս քար լռություն էր: «Ներեցեք»,- ասացի ու նստեցի:
Լռությունն արթնացավ, մարդիկ շարժվեցին, ինչ-որ մեկը կողքինին ցածրաձայն, բայց միանգամայն լսելի ասաց. «Շատ մտերիմ էին», ըստ երևույթին, ակնարկելով, որ հուզված եմ, նոր ճառախոսը՝ բաժակը ձեռքին, իմ հուզմունքից որոշակի խոսեց ¥Գնել եղբայր, հասկանում եմ հուզմունքդ, շատ լավ եմ հասկանում) և նույնիսկ փորձեց մխիթարել: Իսկ ես հուզված չէի: Ե՞րբ եմ ես վերջին անգամ հուզվել, երբ մեռնում էր մա՞յրս՝ Քնարը: Կամ հա՞յրս` Գլակը: Կամ գուցե ա՞յն ժամանակ, երբ Գլակը պատմում էր, թե ինչպես են պայտել իր պապին, կամ ինչպես մեռավ տատս՝ Մարիամը, ավելի ճիշտ, մեռնելուց առաջ Մարիամն իրեն ինչ ասաց: Եթե հուզմունք է այն վիճակը, որ ունենում էի աշակերտ եղածս ժամանակ, երբ ինձ գրատախտակի մոտ էին կանչում, երբ լսում եմ աղջկաս զվարթ ճռվողյունը, ուրեմն, ես հուզվել գիտեմ: Բայց երբ հանգուցյալի աչքերն եմ փակում, երբ հուղարկավորության եմ գնում, երբ այսպիսի հոգեհացի բաժակ եմ բարձրացնում, ես հուզված չեմ: Սոսկ ավելի տխուր եմ, քան սովորական վիճակում: Իսկ խորքում՝ այնտեղ, ուր կամքիս ձեռքը չի հասնում, եռում է արհամարհանքը: Արարչի ձախորդ ստեղծագործության հանդեպ: Կեղտաջրի փոսի՝ պատմություն կոչվածի հանդեպ, որտեղ ստահակները մեծ ձկներ են որսում: Էլ ավելի հոտած փոսի՝ ներկայի հանդեպ: Դե իսկ ապագայի մասին խոսելու հարկ անգամ չկա, եթե ներիները մարդկային կերպարանքով ճիվաղներն են՝ զանազան նախագահներն ու կառավարությունները: Ըստ էության, ես Արարչի դեմ քեն չունեմ, նրա մտադրությունները երևի ամենաբարին էին, վարակված էր ձեռքի տակ եղած նյութը, որ մանրեազտիչ քննության չէր ենթարկվել, և հիմա նա ամոթից երես չունի երևալու իր իսկ պատկերով ստեղծած թըշվառներին:
Հարկավոր էր ոտքի կանգնել ու հրաժեշտ տալ: Միակ անկեղծ բանը, որ կարող էի ասել, արդեն ասել էի. ես վշտացած էի: Բայց ինքնածվատման մտրակն ինձ գամում էր տեղում: Որպեսզի նորից ու նորից լսեմ հոգեհացի սեղանակիցներիս: Նույն բառերով, որ լսել էի Քնարի, Գլակի հուղարկավորություններից հետո: Որ երևի լսել էր Գլակը, Մարիամին հողին հանձնելիս: Ես նստեցի մինչև վերջ: Երկարաշունչ զեղումները վերջ չունեին: Այդքան գովասանք Հայկարամը լսած չէր լինի իր ողջ երկար կյանքում: Նաև իմացա, որ նա, այնուհանդերձ, բախտավոր մարդ էր՝ երկար ապրեց: Գալուստի բարձրացրած երևակայական սուրը չէր բթանում, և բազմիցս ազատագրվեց Արևմտահայաստանը, ամենից հաճախ, իհարկե, Մուշը ¥Գլակի ու Քնարի դեպքում՝ Վանն ու Խարբերդը): Խե՜ղճ մարդիկ: Ահա մեզ շռայլված մխիթարանքը. հուսալ, ինքներս մեզ գոտեպնդել, հոխորտալ: Այսպիսի հերոսական լիցքաթափումից հետո երևի կարելի է հանգիստ խղճով ննջել:
Խորացող երեկոյի մնացած մասը՝ տանը նստած, ես ջանում էի ընդդիմանալ ներսիցս բարձրացող ատելությանը: Չգիտեի՝ ո՞վ էր ավելի շատ այն հրահրում. մեր միամիտնե՞րը, որ դեռ չեն ճանաչել դիմակավորված աշխարհը, թե՞ դիմակահանդեսի կազմակերպիչները, բայց, ըստ էության, դա միևնույն բանն էր: Որ աշխարհը սրտիս փուշն է՝ երկու կարծիք չի կարող լինել: Կարելի է չսիրել քաղաքը, որտեղ ապրում ես, նույնիսկ տունդ, որովհետև մինչև վերջին շունչդ էլ տեսականորեն հնարավոր է, որ այլ տեղ մեկնես, տունդ փոխես, բայց աշխարհը, որին գամված ես ինչպես խաչին, նզովքի է արժանի: Իհարկե, նաև արհամարհանքի, բայց վկա ինքը՝ աշխարհը, երբեմն այդ փրկարար դիմակը վրայիցդ ընկնում է:
Ես նստած էի համակարգչի առաջ ու ոչինչ չէի անում: Զանգահարեց Գալուստը՝ արդեն հարբած, իրենց տուն էր կանչում: Ապա Անին՝ աղջիկս: Կեսգիշերին մոտ զանգահարեց Աննան: Բայց ո՛չ աղջկաս ճռվողյունը, ո՛չ Աննայի տաք ձայնը ինձ չիջեցրին խաչից: Ես մտածեցի Գալուստի մասին, ինձ հիշեցրի, որ նա հարազատ զարմիկս է, մենք ծոռնեծոռան ծոռներն ենք տարոնցի իշխան Գալուստի, և դա լավ էր: Երկար մտածում էի աղջկաս մասին, ուրախանալով, որ մեր անհուսալի ժամանակներում նա կարծես թե կարգին մարդ է դառնում: Մտածեցի Աննայի մասին, հիշեցի մեր անցած գիշերը, մտածեցի հաջորդ հանդիպումների մասին և կարծես թե ավելի քան լավ էի զգում ինձ… Եվ, այնուհանդերձ, կեսգիշերին, երբ մատներս վերջապես համակարգչի ստեղնաշարին դիպան, ես նորից ես չէի: Ես հայրս էի՝ նորածին Գլակը, և ինձ՝ Գլակին, գրկած, տատս` Մարիամը, քայլում էր անջուր, անծայր անապատով՝ Հալեպից դեպի Դեյր-էլ-Զոր…