ՃԱՆՃԻ ՄԱՀԸ / ՄԱՐԳՐԻՏ ԴՅՈՒՐԱՍ

Ես նմանվում եմ բոլորին: Կարծում եմ, փողոցում ոչ ոք երբեք իմ կողմը չի շրջվում: Ես սովորականու­թյուն եմ: Սովորականության հաղթանակը: Ինչպես իմ «Բեռնատարը» գրքի ծերուհին:
Այնպես ապրելը, ինչպես ասացի, որ ապրում եմ՝ միայնակ, ի վերջո, վտանգվելու ռիսկ ունի: Դա անխուսափելի է: Հենց որ մարդկային էակը մենակ է մնում, սկսում է դեգերել անմտության մեջ: Ես դրան հավատում եմ՝ հավատում եմ, որ ինքն իր մեջ ընկղմված անհատը արդեն հասնում է խելագարու­թյան, որովհետև ոչինչ չի կանխում անհատական զառանցախտի ի հայտ գալը:
Մարդ երբեք մենակ չէ: Երբեք մենակ չէ ֆիզիկապես: Ոչ մի տեղ: Մարդ միշտ որևէ տեղում է: Խոհանոցում լսում է հեռուստացույցի, ձայնասփյուռի, կից բնակարանների ու ամբողջ շենքի աղմուկը: Հատկապես, երբ չի պահանջում լռություն պահպանել, ինչպես ես էի միշտ անում:
Կուզեի պատմել այն պատմությունը, որն առաջին անգամ պատմել եմ Միշել Պորտին, երբ նա իմ մասին շարժանկար էր պատրաստում: Պատմությանս այդ պահին ես գտնվում էի «փոքր» տանը, այնտեղ, որ մառան է կոչվում, որով հաղորդակցվում ենք մեծ տանը: Ես մենակ էի: Սպասում էի Միշել Պորտին: Ես հաճախ եմ այդպես մենակ մնում խաղաղ ու պարապ տեղերում: Երկար ժամանակ: Ահա այդ օրը, այդ լռության մեջ անսպասելի, պատի վրա ինձ շատ մոտ, տեսա ու լսեցի սովորական մի ճանճի կյանքի վերջին րոպեները:
Նրան չահաբեկելու համար նստեցի գետնին: Այլևս չշարժվեցի: Տանը ճանճի հետ մենակ էի: Մինչ այդ երբեք չէի մտածել ճանճերի մասին, բացի, իհարկե, նրանցից զզվելուց: Ինչպես դուք: Ես, ինչպես դուք, մեծացել էի ամբողջ աշխարհի այդ չարիքի սարսափով, որը ժանտախտ ու հնդկախտ է տարածում:
Ավելի մոտեցա, որ տեսնեմ, թե ինչպես է մեռնում: Նա ուզում էր պոկվել, քանի որ ավազով ու ցեմենտով սվաղված, պուրակից խոնավացած պատի գերին դառնալու վտանգ կար: Ես նայում էի, թե ինչպես է ճանճը մեռնում: Դա երկար տևեց: Նա պայքարում էր մահվան դեմ: Պայքարը տևեց թերևս տասից տասնհինգ րոպե, հետո դադարեց: Երևի կյանքը դադարեց: Ես տեղումս մնացի, որ շարունակությունը տեսնեմ: Ճանճը, ինչպես նրան նկատել էի, մնացել էր պատին, ասես սոսնձված լիներ:
Սխալվում էի, նա դեռ ողջ էր:
Շարունակեցի մնալ, որպեսզի նայեմ՝ այն հույսով, որ նա էլ կսկսի հուսալ, ապրել:
Իմ ներկայությունն այդ մահը ավելի դաժան էր դարձնում: Ես դա գիտեի, բայց մնում էի: Տեսնելու համար: Տեսնելու համար, թե ինչպես է այդ մահը ավելի ու ավելի համակելու ճանճին: Ինչպես նաև տեսնել փորձելու՝ որտեղի՞ց էր հայտնվելու այդ մահը: Դրսի՞ց, պատի սվաղի՞ց, հատակի՞ց: Ո՞ր գիշերվանից էր գալու, երկրի՞ց, թե՞ երկնքից, մոտակա անտառների՞ց, թե՞ դեռևս անանուն անէությունից, թերևս շատ մոտիկից, թերևս հենց ինձնից, ով ուզում էր գտնել հավերժություն անցնող ճանճի ուղիները:
Վերջը չգիտեմ: Անկասկած, ճանճի ուժերը սպառվել են, ու ընկել է: Տոտիկները պոկվել են պատից: Ու ընկել է: Ես այլևս ոչինչ չգիտեմ, բացի դրանից, որ հեռացա այդ տեղից: Ինքս ինձ ասացի՝ «Խելքդ թռցնում ես», ու գնացի:
Երբ Միշել Պորտը եկավ, նրան ցույց տվի պատն ու ասացի, որ այդտեղ երեք անց քսանին մի ճանճ մահացավ: Միշել Պորտը շատ ծիծաղեց: Խենթ քրքիջով համակվեց: Նա իրավացի էր: Ես ժպտացի նրան, որպեսզի այս պատմությունը վերջանա: Բայց ոչ՝ նա շարունակում էր ծիծաղել: Ու եթե այսպես պատմում եմ ձեզ ճշմարտությունը, իմ ճշմարտությունը, ասում եմ այն, ինչ տեղի է ունեցել ճանճի ու իմ միջև, լոկ այն պատճառով, որ ծիծաղելի չեմ համարում:
Ճանճի մահը մահ է: Դա դեպի աշխարհի որոշակի ավարտ տանող մահվան քայլ է, որը ծավալվում է վերջին քնի դաշտում: Երբ տեսնում են շան մեռնելը, երբ տեսնում են ձիու մեռնելը, ինչ-որ բան ասում են, օրինակ՝ խեղճ կենդանի… Բայց երբ ճանճ է մեռնում, ոչինչ չեն ասում, ոչինչ չեն արտահայտում, ոչինչ:
Այժմ սա գրված է: Թերևս սա տեղադոփյունի մի ձև է, չեմ սիրում այդ բառը՝ այնքան անկարևոր, որ ենթակա է ուշադրության չարժանանալու վտանգին: Դա սարսափելի չէ, բայց ինքնին, ճանճի դիպվածը ընդհանրական, ընդգրկուն նշանակու­­թյամբ իրադարձություն է՝ անհասանելի իմաստով ու անսահման տարողունակու­թյամբ: Ես մտածում եմ հրեաների մասին: Ես Գերմանիան ատել եմ պատերազմի հենց առաջին օրերից, ամբողջ էությամբ, ամբողջ ուժով: Այն աստիճանի, որ պատերազմի ընթացքում փողոցում յուրաքանչյուր գերմանացու տեսնելիս մտածում էի իմ կողմից ծրագրված, հղացված, իրականացված՝ նրա մարմնի սպանության ինձ պատճառելիք անչափելի բերկրանքի մասին:
Նույնն էլ կատարվում է, երբ գրությունը հանգեցնում է դրան՝ այդ ճանճին, հոգեվարքին,- ուզում եմ ասել: Տալ օրհասի նկարագրությունը: Մահվան ճշգրիտ, վերապահված ժամն իսկ ճանճին անմերձենալի էր դարձնում: Դա նրան հաղորդում էր համընդհանուր բնույթի կարևորություն, ասենք` այս աշխարհի կյանքի ընդհանրական քարտեզում որոշակի տեղ:
Նրա մահվան ժամի այս ճշգրտումը նշանակում է նաև, որ հուղարկավորությունը թաքուն է եղել: Նրա մահվանից քսան տարի անց ահա՜ վկայությունը, դեռ խոսում ենք նրա մասին:
Ես դեռ երբեք չէի պատմել այդ ճանճի մահվան մասին, նրա տևողության, դանդաղության, ահավոր վախի, ճշմարտացիության մասին:
Մահվան ժամի ճշտումը համակեցու­թյան է ուղղորդում մարդու, գաղութացված ժողովուրդների, աշխարհի անհայտ, առասպելականացված զանգվածների հետ՝ նրանց հետ, ովքեր միայնակ են տիեզերական մենությունում: Կյանքն ամենուր է: Միաբջջից սկսած մինչև փիղը: Գետնից ընդհուպ աստվածային կամ արդեն մեռած երկինքները:
Ճանճի մահվան կապակցությամբ ես ոչինչ չձեռնարկեցի: Ճերմակ, հարթ պատը ակամա դարձել էր նրա պատանքը ու նրա մահը վերածել հասարակական, բնական, անխուսափելի իրադարձության: Այդ ճանճը ակնհայտորեն իր կյանքի վերջին շնչում էր: Ես ինձ չէի կարող արգելել՝ տեսնելու մահը: Նա այլևս չէր շարժվում: Ասենք, դա էլ կար՝ այն բանի գիտակցումը, որ հնարավոր չէր պատմել նրա գոյություն ունենալը:
Քսան տարի է անցել: Այս դիպվածը, այնպես, ինչպես հիմա պատմեցի, նույնիսկ Միշել Պորտին չէի պատմել: Այն, ինչ ես գիտեի, այն, ինչ ես տեսնում էի՝ ճանճի արդեն իմանալն էր, որ հարթությունը, որի վրայով անցնում էր, մահն էր: Հենց դա էր ամենասոսկալին: Ամենաանսպասելին: Ճանճը գիտեր: Համակերպվել էր:
Առանձին տուն, որպես այդպիսին, գոյություն չունի: Նրա շուրջը ժամանակ, մարդիկ, պատմություններ, «բեկումնային պահեր»՝ ասենք ամուսնություն, այս ճանճի մահվան նման դեպքեր են պետք, առօրեական, միաժամանակ առանձին կամ խմբակային՝ համամոլորակային, աշխատավորական մահեր: Ինչպես պատերազմների՝ երկրագնդի լեռնակուտակ պատերազմների հետևանքով է լինում:
Այդ օրը: Պայմանավորված այդ օրը, որ ընդամենը հանդիպում ունեի բարեկամուհուս՝ Միշել Պորտի հետ, տեսա, թե ինչպես անակնկալ մի ժամի ճանճը մահացավ:
Այն պահին, երբ ես նայում էի ճանճին, անսպասելի՝ հետկեսօրի երեք անց քսանը վրա հասավ, վերջը մոտեցավ, թևերի թրթռոցը դադարեց:
Ճանճը մահացել էր:
Այդ թագուհին: Որ սև էր ու կապույտ:
Այդ մեկը, որ ես՝ ես ինքս տեսել էի, մեռել էր: Դանդաղ: Նա պայքարեց մինչև վերջին ջղաձգումը: Հետո տեղի տվեց: Թերևս հինգից ութ րոպե տևեց: Այսինքն՝ երկար: Դա ահավոր ցնցող պահ էր: Մահվան մեկնումն էր այլ երկինքներ, այլ մոլորակներ, այլ վայրեր:
Ես ուզում էի հեռանալ, միաժամանակ ինձ ասում էի, որ պետք է, այնուամենայնիվ, նայեմ, որպեսզի գոնե մի անգամ լսեմ սովորական ճանճի մահվան՝ դալար շիվի այրման ձայնը:
Այո: Դա է: Ճանճի մահը գրական տեղաշարժ դարձավ: Գրում ենք՝ առանց այդ մասին իմանալու: Գրում ենք՝ նայելով, թե ինչպես է ճանճը մեռնում: Իրավունք ունենք անելու:
Միշել Պորտը խենթի պես ծիծաղեց, երբ ասացի, թե ժամը քանիսին է ճանճը մահացել: Հիմա եմ մտածում, որ թերևս ես չեմ ծիծաղելի ձևով պատմել ճանճի մեռնելը: Այդ պահին ես զրկված էի արտահայտվելու հնարավորությունից, որովհետև նայում էի այդ մահվանը, սև ու կապույտ ճանճի հոգեվարքին:
Մենակությունը միշտ էլ խելագարու­թյամբ է ուղեկցվում: Դա ես գիտեմ: Խելագարությունը չեն տեսնում: Միայն երբեմն ճնշում են: Չեմ կարծում, որ այլ կերպ հնարավոր է: Երբ քո միջից հանում ես ամեն ինչ, մի ամբողջ գիրք, ակնհայտորեն հայտնվում ես որոշակի առանձնության առանձնահատուկ վիճակում, որը ոչ մեկի հետ հնարավոր չէ կիսել: Ոչինչ հնարավոր չէ կիսել: Պետք է գամվես ու մենակ կարդաս գրածդ գիրքը: Այդ պահը ակնհայտորեն հոգևոր բնույթ ունի, բայց նույն ակնթարթին դա այդպես չես զգում, այդ մասին հնարավոր է հետո մտածես (ինչպես ես եմ այս պահին մտածում), այնպիսի ինչ-որ բանի պատճառով, ինչպիսին, ասենք, կարող է լինել կյանքը կամ գրքի, խոսքի, ճիչերի, աշխարհի բոլոր ժողովուրդների համրորեն սարսափելի, խուլ ոռնոցների կենսական լուծումը:
Մեր շուրջը ամեն ինչ գրում է՝ սա է, որ պետք է կարողանալ հասկանալ, ամեն ինչ, ճանճը՝ նա գրում էր պատին, նա շատ է գրել լճակից արտացոլվող մեծ սրահի լույսի մեջ: Ճանճի գրածը կարող էր մի ամբողջ էջ կազմել: Այդ դեպքում գրվածք կդառնար: Քանի որ կարող էր դառնալ, ուրեմն արդեն դարձել է: Թերևս մի օր, գալիք դարերի ընթացքում կարդան նրա գրվածքը, այն վերծանեն ու թարգմանեն: Եվ անընթեռնելի մի բանաստեղծության անսահմանությունը սփռվի երկնքում:
Ճանճի պատմության մասին ես կուզեի մի փոքր ավելին ասել:
Ես դեռ տեսնում եմ նրան՝ այդ ճանճին, ճերմակ պատի վրա, մեռնելիս: Նախ արևի, հետո հատակի սալիկներից արտացոլվող խամրած լույսի ներքո:
Կարելի է նաև չգրել, մոռանալ ինչ-որ ճանճի: Ընդամենը նրան նայել: Նայել, ինչպես էր յուրովի, ահավոր ու հաշվարկված ձևով մաքառում անծանոթ երկնքում՝ հանուն ոչնչի:
Ահա բոլորը:
Ես ուզում եմ խոսել ոչնչի մասին:
Ոչնչի…

Թարգմանությունը՝ Գրիգոր ՋԱՆԻԿՅԱՆԻ