ՆԵՐԵԼ ԹԵ ՉՆԵՐԵԼ / ՎԱԶԳԵՆ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ

Տպագրվել է   #4 (2923) 15 փետրվարի 2008 թ., Գրական թերթ 

«Այս է խնդիրը»: Համարյա համլետյան հնչերանգի հարցադրում, որ ծնվել է շուրջ կես դար առաջ, բարձրաձայնվել երբեմն-երբեմն և ահա նաև այսօր՝ մեր մամուլի էջերում: Խոսքս 1930-ական թվականներին մեր գրական ընտանիքում տեղի ունեցած ողբերգական դեպքերի, այսպես ասած, մեղավորներին իրենց «արժանին մատուցելու» խնդրի շուրջ ծավալված խոսակցության մասին է (Ն. Ադալյան, Գրականության ինստիտուտ, Ռ. Հովսեփյան, Համախոսական, Էդ. Միլիտոնյան, Ռ. Արիստակեսյան): «Այսպես ասածն» էլ եկավ ակամա, քանի որ ընտրվածը (Հ. Քոչար) կամ ընտրվածները (Զարյան և ուրիշներ) ընդամենը իրական դահիճների ձեռքին գործիք էին, սպանդին նպաստողներ, «ջրաղացին» իրենց ջուրն ավելացնողներ: Անհատի պաշտամունքի տարիների ծանր հետևանքների, դահճի ու դահիճների մասին շատ է գրվել, ու երևույթը դատապարտվել: 1937-ը, ինչպես 1915-ը, որ երկու մեծ ոճիրների խորհրդանշային անվանումներն են, չի կարելի մոռանալ և երևույթը չդատապարտել: Այսօր ծավալված խոսակցությունը դրանից ածանցված մեկ ուրիշ երևույթի մասին է: Մեծ չարիքին ակամա (թե՞ կամա) նպաստող գրողների բարոյական կերպարի ու ստեղծագործության իրական արժեքի և առ այսօր նրանց տրված «պատվի» չափի ճշգրտումը:

Ասենք, որ այս բանավեճի (գուցե՝ վեճի՞) մեջ նրանց պաշտպանող կողմն էլ չի ժըխտում արարքի ահավորությունը (ինչպե՞ս կարող ես ժխտել բացահայտ փաստերը), պարզապես առաջ են մղում «մեղմացուցիչ դեպք հանցանացի» խնդիրը, լավ գործերի հակակշիռ են փնտրում, որ գործած արարքի ահավորությունը մեղմվի և հնարավոր լինի ասել՝ դե լավ, էլի, մոռանանք ինչ որ եղել է, ներենք սխալները:
Բայց ո՞նց մոռանանք, ո՞նց ներենք:
Անձամբ ինձ վաղուց անհանգստություն է պատճառել հարցի առավելապես հոգեբանական կողմը: Մոռանալ թե չմոռանալ, ներել թե չներել հարցադրումները հաճախ են մղել մտորումների: Ես, որ 37-ի հետ կապված եմ իմ ծննդյան թվականով, և մանուկ ու դպրոցական տարիներիս՝ Կրասնոյարսկ աքսորված միամիտ ու բարի հորեղբորս մեզ՝ իր մահացած եղբոր երեխաներին գրած նամակներով, իսկ ավելի ուշ, մասնագիտության բերումով, 1920-30-ական թթ. մամուլի ընթերցումով, հաճախ եմ վրդովվել, զայրացել, երբեմն էլ խղճացել նրանց ու, մեղա՜, անգամ փորձել արդարացնել՝ դե, մարդ են, էլի, սայթաքել են, ժամանակներն են եղել ահավոր, վախեցել են, մոլորվել են, գուցե իրենց ահաբեկել-պարտադրել են, կամ համոզված են եղել, թե ճիշտը իրենք են, գուցե չեն մտածել, թե իրենց «քննադատությունը» կարող է այդպիսի ծանր հետևանքներ ունենալ: Մտածել եմ՝ իսկ ես, իսկ մենք եթե հայտնվեինք նրանց ժամանակի մեջ, նրանց փոխարեն լինեինք, ինչպե՞ս կվարվեինք: Գո՞ւցե կարելի է ներել՝ խղճալով, թեկուզ՝ արհամարհելով: Հիշելով նրանց և ընդհանրապես երևույթը՝ ասես ինքդ էլ ես թաղվում մեղքի մեջ: Գուցե պետք է մոռանալ հենց այդ մղձավանջից ազատվելո՞ւ համար: Գո՞ւցե ժամանակներին հարմարվելը, այդպիսին լինելը պայմանավորված էր նրանց որբության հանգամանքով: Ոչ թե գաղթականի, այլ հենց մանուկ հասակից ծնողներից զրկված որբի ճակատագրով, որ վախեցած է կյանքի հարվածներից, չարացած աշխարհի դեմ և, միջոցների մեջ խտրություն չդնելով, ձգտում է հարմարվել, իր տեղը գտնել, իրեն հաստատել կյանքում: Անդրանիկ Ծառուկյանը իր «Մանկություն չունեցող մարդիկ» գրքի նախաբանում գրում է. «Որբ չէինք միայն: Որբության տրտում ու խորշակահար դիմակը չկար մեր դեմքին վրա: Բարության և գուրգուրանքի պակասը չէինք զգում: Հավաքական դիմագիծ մըն էր մերինը, բիրտ, դաժան, չար: Կատեինք մարդիկ, կատեինք իրար: Սուտը, կեղծիքը, խարդախությունը մեր զենքերն էին: Բնական օրենք էր ծեծել տկարը, ծեծվել զորավորեն… Սերը անբովանդակ բառ մըն էր, ընկերասիրությունը մեզի անծանոթ զգացում մը»: Անշուշտ, բոլորը չէին կարող այդպիսին լինել, բայց այն «հավաքական դիմագիծ էր»: Եվ գուցե նրանց այս ճակատագրի համար, իշխանություններին հարմարվելու, քծնելու համար, և որ իրենք էլ մի յուրատեսակ զոհ են իրենց տեսակով, պիտի ներե՞լ նրանց, խղճալով, արհամարհելով ներել, բայց երբեք չմոռանալով «մատնիչի» խարանը: Կամ գուցե չափից ավելի քրիստոնեանալով, Հիսուսի պատվիրանները կրկնելով կամ մեծն մարդասեր Թումանյանի խոհը հիշելով.
Ինչքա՜ն ցավ եմ տեսել ես,
Նենգ ու դավ եմ տեսել ես,
Տարել, ներել ու սիրել,
Վատը լավ եմ տեսել ես:
Բայց ինչպե՞ս ներել: Կարո՞ղ էինք ներել, եթե զոհերի փոխարեն մենք լինեինք, մենք՝ սովորական մարդիկ, իսկ զոհերը մեր մեծերն էին. սպանվում էր տաղանդը, հանճարը: Չէ՛, նրանք գիտեին, թե ինչ են անում. նպատակը հստակ էր. իրենց համար «տեղ էին մաքրում»: Իրենց գրական հայացքները, իրենց գրականության տեսակը հաստատելու համար չէր «պայքարը»: Սովորական, թեկուզ սուր գրապայքարի ժամանակներն անցել էին, մեղադրանքների նոր բառապաշարը այլ էր՝ «հակահեղափոխական», «լրտես», «սոցիալիզմի թշնամի», «տրոցկիստ», «տեռորիստ», «ժողովրդի թշնամի» և այլն: Իսկ այս որակումների համար նրանք լավ գիտեին, թե քննադատվողին ինչ է սպասվում: Հիշենք, որ Զարյանը գոհունակությամբ էր գրում, թե «Զապել Եսայանը մերկացված է որպես լրտես և հեռացված է կուսակցությունից», բայց և գոհ չէր, բավարարված չէր, որ նա դեռ «ազատ շրջում է», բանտում չէ: Զարյանը «Քոչարի ու Ոսկերչյանի հետ» (իր խոսքերն են), չբավարարվելով տեղական մամուլով, «Պրավդային» է գրում, որ Չուբարը, Չոփուրյանը «վնասակար», «հակահեղափոխականներ» են, ավելի ուշ գոհ ու հպարտ հայտարարում «արդյունքի» մասին. «Մենք իրավացի էինք: Չուբարն ու Չոփուրյանը ձերբակալված են»: Դարձյալ ինքնագոհ պարծենում է, որ ինքը գրել է «մի քանի հոդվածներ», «որոնցում մերկացրի Չարենցի, Բակունցի, Ալազանի, Մահարու, Արմենի և մյուս հակահեղափոխականների նացիոնալիզմը, տրոցկիզմը, հակաժողովրդականությունը»: Նա հրաշալի գիտեր, թե այս որակումներից, յուրաքանչյուրի համար առանձին-առանձին, ինչ հետևանքներ են սպասվում: Բակունցն արդեն բանտում էր, և նրա դեմ գրվում էր «վերջին հարվածի» հոդվածը: Ուրեմն նպատակը միայն քննադատելը չէր, այլև ֆիզիկական ոչնչացումը:
Այս «նենգ ու դավը», երբ հետևանքը ողբերգություն է, կներվի՞: Թումանյանը կներե՞ր: Ներե՞ց նա իր չքնաղ հերոսուհուն՝ Թմկա տիրուհուն, որ պոեմի սկզբում իր իդեալն է՝ արտաքին ու հոգեկան գեղեցկության կատարելություն, բայց որը, ավա՜ղ, ընդամենը մի պահ մոլորվեց, սայթաքեց, դավեց, և արդյունքը՝ զոհեր: Հետո հասկացավ, զղջաց, ապաշխարեց. այնպես արեց, որ իր մահով քավի իր մեղքը: Իսկ մարդասեր, սիրառատ, «ներող ու սիրող» հեղինակը «զարմանալիորեն» դաժան էր. ոչ միայն չներեց, այլև նրա համար ընտրեց դժվար մահվան մի տեսակ՝ ժայռից անտակ ձորը նետեցին, ու դեռ դա քիչ էր, ցին ու ագռավ աչքերը հանեցին, գել ու աղվես՝ ագահ սիրտը լափեցին: Թմկա տիրուհու ապաշխարումը տեղի ունեցավ մեղքից անմիջապես հետո: Նրանք 37-ից հետո ապրեցին երեք տասնյակ տարուց ավելի՝ առանց բացահայտ զղջման, առանց ապաշխարանքի, երբեմն միայն ակնարկելով «սխալների» մասին՝ ինքնաարդարացման ձգտումով:
Ներել թե չներել: Գուցե ներել՝ չներելո՞վ: Բառախաղ չէ: Չմոռանալով անունը՝ մոռանում ենք ստեղծագործությունը: Ոչ դիտավորությամբ, ընթացքի մեջ: Հիշում ենք անունը: «Չարն էլ է միշտ ապրում անմեռ»: Անունը մնում է կից մեծերի, զոհերի անվանը: Այդպես է եղել միշտ: Պուշկինն անմահացրել է այդ երևույթը՝ Սալիերիին դնելով Մոցարտի կողքին, թեկուզ այդ պատմությունը իրական չէ, այլ հորինվածք, առասպել: Պուշկինն այն դարձրել է խորհրդանիշ: Ժամանակն ամեն ինչ դնում է իր տեղը, թողնում է պատմության մեջ կամ ձգում որոշ ժամանակահատված: Չարենցի, Բակունցի ճակատագիրը մտաբերելիս, դեռ տևական ժամանակ Զարյան և Քոչար անունները կհիշվեն: Ծավալված այս խոսակցությունը ինչքան էլ ձգվի, միևնույնն է, մնալու է մամուլի էջերում: Չարենցի «Վերջին խոսք» ժողովածուն կազմողները հարցը լուծել են. տևական կյանք ունեցող այս գրքում այսօր և ապագայում ընթերցողը կարդալու է նաև Քոչարի «խոսքը» և ճանաչելու է նրան «ի պատկերի յուրում»: Եվ առանց մեր այս բանավեճի՝ իր կարծիքը որոշակի է լինելու:
Իսկ նրա ստեղծագործությո՞ւնը, գրական տաղա՞նդը: Դա ուրիշ խնդիր է: Ինչ փաստարկ էլ բերեք, համոզիչ թե անհամոզիչ, մարդկային կերպարը անբարո է, արարքը՝ ստոր, որ պետք է դատապարտվի: Ոչ թե Չարենցին ու Բակունցին պաշտպանելու համար (նրանք դրա կարիքը չունեն), ինչ որ եղել է, արդեն եղել է: Այլ, ինչպես Էդ. Միլիտոնյանն է հարցը արդիականացնում, «այսօրվա՛ համար», և ապագայի, որ գրական նախանձը, ինքնահաստատման մոլուցքը «չլարվի տաղանդավորների դեմ», չթունավորի նրանց կյանքը: Եվ որովհետև խաբեություն է մեղքը «բացատրել» «ժամանակի ու բարքերի» փաստարկումով:
Իսկ ստեղծագործությունը արդեն պատմություն է, որի տերը ժամանակն է: Գրականագիտությունն այսօր կարող է ընդամենը կարծիք հայտնել՝ արժեքավո՞ր են նրա (և ոչ միայն նրա) ստեղծագործությունները՝ լա՞վ, միջա՞կ, թե՞ անարժեք: Եվ վեճն, ինչպես տեսնում եք, անխուսափելի կլինի: Անշուշտ, այս առիթով առաջ քաշված՝ մոտիկ անցյալի և հատկապես խորհրդային տարիների մեր գրականության վերաարժեքավորման հարցը տեղին է: Ինչպես մյուս գրողների, այնպես էլ Զարյանի ու Քոչարի (նրանք են ընտրվել թիրախ) ստեղծագործությունը պետք է արժեքավորվի 1930-60-ական թթ. մեր գրականության համապատկերում: «Գրական դատը» ո՛չ վարչարարությամբ կարելի է անել, ո՛չ էլ թաքնված կամ բացահայտ թշնամանքի ու ատելության, կամ պարզապես մեկին չսիրելու պատճառներով թելադրված կոչերով, ինչպես այն տարիներին (հիշենք՝ «անշուշտ պետք է Չարենցի այս գրականությունը ջախջախվի և դեն շպրտվի»), չէ՞ որ այսօրվա մեր կռիվը հենց այդ երևույթի դեմ է, այլ այն տարիների սոցիալ-քաղաքական ու ազգային կյանքի և այն արտացոլող ամբողջ գրականության խորազնին ուսումնասիրությամբ, որ այնքան էլ հեշտ գործ չէ, և ամենքը չեն, որ կարող են: Դա թերևս ոչ թե առանձին անհատի, այլ գիտական ինստիտուտների գործը պետք է դառնա: Ոչ թե գրական քննադատը, այլ գրականության պատմաբանը պետք է ձեռնամուխ լինի այդ գործին: 1930-60-ական թվականների գրականության համապատկերի մեջ է, որ տեսանելի կլինեն գրողների իրական «հասակները» ու նրանց յուրաքանչյուր գործում և՛ տուրքը այսպես ասած՝ «սոցիալիստական ռեալիզմին», անհատի պաշտամունքին, կուսակցական գաղափարախոսությանը, և՛ կեղծն ու սարքովին, և՛ ազգային ու համամարդկային զգացումների տեղ-տեղ կայծկլտացող, նկատելի դրսևորումները: Որպես գեղարվեստական արժեք՝ գրական ստեղծագործության տեղը պետք է տեսնել նախ՝ իր ժամանակի, ապա միայն՝ հետագա ժամանակների մեջ: Այսօր հետադարձ հայացքը այն ժամանակների գրականությանը կարող է ճշգրտումներ մտցնել, բայց ո՛չ տակնուվրայնություն: 1940-60-ական թթ. մեր գրականության դիմագծի լուսավոր կողմը պատկերելիս, ինչքան էլ կամենաս, չես կարող շրջանցել Զարյանի մի փունջ բանաստեղծությունները, «Արա Գեղեցիկը», «Ձայն հայրենականը», Քոչարի «Սպիտակ գիրքը», անգամ եթե դրանց ծնունդը պայմանավորենք Հայրենական պատերազմի կամ խրուշչովյան տարիների՝ ազգային-հայրենասիրական թեմաներին վերևներից արտոնված համեմատական ազատության հանգամանքով: Չմտնելով ժամանակի ու գրականության պատմության մանրամասների մեջ և չկիսելով Քոչարի ստեղծագործության մասին ո՛չ խիստ ժխտողական և ո՛չ էլ այն (և ընդհանրապես կերպարը) փառաբանող արտահայտություններով («ժողովրդի լավագույն զավակ», «հսկայական դերակատարում», «հայրենասերի խիզախ կեցվածք») որակումները՝ կարծում եմ, դրանց գեղարվեստական արժեքի վերագնահատումները պետք է թողնել գրականագետների նոր սերնդին, որը, մեր սերնդի բարդույթներից լրիվ ազատված, կարող է քննել այն որպես պատմագրական արժեք: Իսկ որպես գեղարվեստական մնայուն և փոխանցվող արժեք (որքան էլ որ չմոռանամ բարձրաճաշակ Գ. Մահարու և անբասիր Ստ. Զորյանի գնահատականները)՝ այսօր և այսուհետև ճշտելու է ժամանակը, ինչպես ասված է՝ «խախալելով»: Չեմ կարծում, թե որևէ մեկը կարող է հավատալ, որ այսուհետև կարող են հիշվել կամ վերահրատարակվել «Օգսեն Վասպուրի ճանապարհորդությունը», «Մեծ տան զավակները» կամ այլ գործեր շուրջ 4000 էջից ավելի նրա վեցհատորյակից: «Նահապետի» ու «Կարոտի» կյանքը դեռ ընթացքի մեջ է նաև (չչափազանցնենք) կինոսցենար-ռեժիսոր-դերասան բարեհաջող նպաստով: Մինչև ե՞րբ: Կանխատեսումներով չզբաղվենք: Եվ ո՛չ միայն նրա համար: Իսկ փողոց-մողոցի խնդի՞րը (գուցե և երկրորդական չէ): Ինչո՞ւ շտապել: Անվանափոխելու հարցը կարելի է լուծել ավելի ուշ՝ թեկուզ փողոցի բնակիչներին տրված հարցով՝ «ո՞ւմ անվան փողոցում եք ապրում»: Ըստ պատասխանի կամ լռության…
Եվ վերջում՝ հենց այնպես, մի հարց. ինչպե՞ս պատահեց (ո՞ւմ մտածված կամ միամիտ որոշումով), որ Հրաչյա Քոչարի փողոցի ավարտով, ասես որպես շարունակություն, սկսվում է Նաիրի Զարյանի փողոցը: Հետմահու՝ դարձյալ միասին: Կարծես թե հակառակը պետք է լիներ՝ ըստ «արժեքի»: