ՄԵՂՔԸ ՈՐՊԵՍ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՎԱՐ կամ ԻՆՉՈ՞Ւ ԱՅՆ ԱՄԵՆԸ, ԻՆՉ ԱՆՈՒՄ ԵՄ, ՍԽԱԼ Է / ՆԵՆՍԻ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

Ծնվել է Ուոթերթաունում (Մասաչուսեթսի
նահանգ, ԱՄՆ): Ավարտել է Դարթմուդի
քոլեջը և Կոլումբիայի համալսարանը:
Դասավանդել է Յեյլի և Բարնարդի
քոլեջներում, Ռութգերսի և Կոլումբիայի
համալսարաններում: Բնակվում է Նյու Յորքում: Հեղինակ է երկու վեպի, բազմաթիվ
բանաստեղծությունների, պատմվածքների, ակնարկների և քննադատական
հոդվածների: Արժանացել է գրական յոթ, այդ թվում` Ամերիկյան պոետների
ակադեմիայի (1987), Դ. Վարուժանի (1995), «Արարատ» ամսագրի «Լավագույն
պատմվածքի համար» (1997) և «Անահիտ» (1998) մրցանակներին:

Թղթին եմ հանձնում այս բառերը Նյու Յորքի տապի մեջ՝ պատկերացնելով, թե ինչպես եմ գրածս ընթերցելու հոկտեմբերին՝ Երևանում, հայաստանաբնակ հայ լսարանի առաջ, որի համար հայ լինելն անվիճելի ու ապրված իրողություն է, և ներքին ցանկություն է առաջանում ներողամտություն հայցել: Ներողություն եմ խնդրում, որ հայերեն չեմ գրում՝ ո՛չ տատիս արևմտահայերենով, ո՛չ էլ այս երկրի արևելահայերենով: Նաև կներեք, որ հայերեն չեմ խոսում: Ներող կլինեք, հայի հետ նույնպես չեմ ամուսնացել:
Ի արդարացումն ուզում եմ նշել, որ երկու վեպի հեղինակ եմ, ոչինչ, որ երկուսն էլ ամերիկյան անգլերենով են, փոխարենը երկուսն էլ պատկերում են Մասաչուսեթսի նահանգի Ուոթերթաուն քաղաքի հայ համայնքի կյանքը: (Կցանկանայի նաև ներողություն խնդրել այն փաստի առիթով, որ հայի համար գրեթե անհնար է արտաբերել «Մասաչուսեթս» բառը, համարյա այնքան դժվար, որքան ինձ համար հայերեն «խաղող»-ը): Երկու վեպն էլ առնչվում են Հայոց ցեղասպանությանը և այն ազդեցությանը, որ արհավիրքն ունեցել է Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության դեռևս գոյատևող հատվածի վրա, ինչպես նաև պատմական ողբերգության շարունակական անդրադարձին, որ առկա է վերապրողների զավակների ու թոռների հոգիներում՝ ներառյալ զանազան բարդությունները, որ կոչվում են «Սպիտակ եղեռն»՝ մշակույթի և լեզվի դանդաղ վերացումը աշխարհասփյուռ հայ համայնքներում, որ հայոց աղետի կործանիչ հետևանքներից են:
Վերջերս հրավիրված էի դասախոսելու Նյու Յորքի հայոց թեմի Խրիմյան վարժարանի ավագ դպրոցի սաների համար վեցամյա ծրագրի շրջանակներում, որ իրականացվում է շաբաթ օրերը և, տնօրենի խոսքերով, «նպատակ ունի ներարկել հայի հպարտություն, ինչպես նաև (սաներին) հայ համայնքի առաջնորդի հմտություններով օժտել»: Ելույթս սկսեցի ոչ մեծ հատված ընթերցելով առաջին վեպիցս՝ «Զաբելից», որ Եղեռնը վերապրած և որպես հարսնացու ներգաղթած տատիս գեղարվեստորեն վավերագրված կյանքի պատմությունն է, ապա անդրադարձա հոդվածներիցս մեկին, որ վերաբերում է սեփական կյանքիս ակունքներին, որոնք էլ հենց ներշնչել են գրել այդ վեպը: Ելույթներս, սովորաբար, գրավիչ են, բայց չհասկացա, թե ինչու այդ օրը, կարծես, խոսքս անհետաքրքիր թվաց, տաղտկալի մարդու ելույթ, որին ստիպել են երեխաների գլխին խրատ կարդալ: Սաներս բարեկիրթ էին, բայց ակնհայտորեն ձանձրանում էին: Փոխեցի նյութը, ասացի այն, ինչի մասին շարունակ մտածում էի, և որը վերաբերում էր հենց ինձ, թեմա, որ պետք է սթափեցներ նրանց: Հարցրեցի. «Եթե Ամերիկայում հայի երեք տեսակ կա՝ լավ, վատ և միջին, դուք ո՞րն եք»:
Երեխաներն անմիջապես աշխուժացան: Մեծ մասն ասաց, որ «լավ» հայ է, իսկ երբ հարցրեցի՝ «Ինչո՞ւ», հանգամանալից փաստարկեցին. հայերենի դասընթացներին են հաճախում, պարի խմբի պարապմունքներին, ազգային զբոսախնջույքներին, ծառայություն են մատուցում հայ համայնքին: Մտաբերեցի այն հարցը, որ տըրվեց Հայ ավետարանչական եկեղեցում՝ քահանայի ցուցադրած ֆիլմի ավարտից հետո, երբ դեռ երեխա էի. «Եթե օրենքն արգելեր քրիստոնյա լինել, ձեզ դատելու համար բավարար հանցակազմ կունենայի՞ն»: Եթե օրենքն արգելեր հայ լինել, այս երեխաներին ցմահ բանտարկության կդատապարտեին:
Նրանց հպարտ հաշվետվությունն ունկնդրելուց հետո ասացի. «Պարզվում է՝ լավ հայ լինելը ծանր գործ է»:
Ամերիկահայ սոցիոլոգ Անի Բակալյանի կարծիքով (Ա. Բակալյան, «Ամերիկահայեր. հայ լինելուց մինչև հայ զգալը»), Սփյուռքում մեկ կամ ավելի սերնդափոխությունից հետո ամերիկահայերն այլևս հայ ՉԵՆ, ավելի շուտ իրենց հայ են ԶԳՈՒՄ: «Խորհրդանշական հայեր»: Բակալյանի խոսքերով, «խորհրդանշական հայապատկանությունը կամավոր, գիտակցված և իրադրային է, հակառակ ներգաղթած սերնդի ավանդական հայապատկանությանը, որ ենթադրվող, ակամա և հարկադրական էր»: Հայ լինելու զգացումը հիմնված է ինքնության վրա, որն, իր հերթին, միահյուսված է հայկական արմատներից բխող զանազան տարրերի հետ, որ ընտրում և յուրացնում է տվյալ անձը: Քեզ հայ ես զգում, քանզի հայերեն ես խոսում, կամ հայկական եկեղեցի ես հաճախում, հայերեն լրագիր ես ստանում, կամ չորեք ես թխում, կամ էլ՝ որովհետև նվիրատվություն ես անում հայկական բարեգործականներին, և կամ այդ միությունների գործունեությանն ես մասնակցում:
Սակայն ոչ հայը, օրինակ՝ ամերիկյան շոտլանդացին, նույնպես կարող է այդ մեկ կամ բոլոր գործերը կատարել: Ուրեմն, նա և՞ս հայ կդառնա: Իսկ Ամերիկայում օտարների հետ ամուսնացածնե՞րը, որ իրենց ABC են անվանում (Armenian By Choice – ընտրությամբ հայ): Ինչպե՞ս է էթնիկական ինքնությունն այնպիսի իրողության վերածվում, որ մարդիկ նախընտրում են ճիշտ նույն կերպ, ինչպես բեյսբոլի թիմը: Եվ երբ հայկական ինքնությունը ձևափոխվում է հակումի, իսկ որոշ մարդկանց համար՝ զբաղմունքի, արդյո՞ք պատճառ չի դառնում, որ վերածվի սոսկական դերակատարության և մեկի մոտ լավ ստացվի, իսկ մյուսի մոտ՝ վատ: Եվ այդ դերը վատ կատարելն արդյո՞ք մեղքի զգացման ակունք չէ:
Շուրջ տասը տարի առաջ, երբ «Զաբել» վեպիս առիթով շրջագայության էի դուրս եկել, համակ ուշադրության առարկա դարձա աննախադեպ մի ընթրիքի ժամանակ, որ համատեղ ջանքերով կազմակերպել էին Ֆիլադելֆիայի հայոց չորս եկեղեցիների Կանանց միությունները: Հարց ու պատասխանի ընթացքում կանանցից մեկը հանկարծակիի բերեց ինձ՝ հնչեցնելով, ինչպես ինձ թվաց, դժվարին, եթե չասեմ՝ խայթող մի հարց. «Ի՞նչ պետք է անենք, որպեսզի մեր զավակները հայ մնան»: Հիմա չեմ հիշում, թե այն պահին ինչ ասացի, բայց մտքիցս դուրս չի գալիս նրա ձայնի մեջ եղած անհանգըստությունն ու ապրածս մեղքի սուր զգացումը: Ինչպե՞ս կարող էի այդ հարցին պատասխանել ես, որ կես հայ էի, հայերեն պարզապես չգիտեի և ամուսնացած էի օտարի հետ:
Երբ փորփրում եմ սեփական մեղքիս զգացման խորքերը և բացում եմ բազմաբարդ շերտերը, զգացում, որ կանխորոշում և թելադրում է գործողություններիս գերակշիռ մասը և հետ է պահում ազատության ու հրճվանքի որոշակի տարատեսակներից, խորհում եմ այն ուղիների մասին, որոնցով Սփյուռքի հայ համայնքը՝ ընտանիքի, եկեղեցու և մյուս հաստատությունների մակարդակով, հաճախ նպաստում է համայնքի անդամների մեջ մեղքի զգացում սերմանելուն: Ինչպես հոգեբան ընկերս է ասում (բեյրութցի հայ, որ ներկայումս բնակվում է Ֆիլադելֆիայում). «Իմ կարծիքով, մեղքի այս զգացումը մեր վարքի մասն է, որ մեզ է ներշնչվել դեռևս վաղ տարիքից»:
Ես կարդացել եմ Հոլոքոստը վերապրածների և նրանց զավակների (նաև թոռների) «վերապրման մեղքի» մասին, այդ թեմայով զրուցել եմ ամերիկահայ ընկերներիս հետ՝ հատկապես ուշադրության կենտրոնում պահելով հայ համայնքը և հայկական ընտանիքները: Հայոց եղեռնի հոգեցունց փորձառությունը և դրան հաջորդած՝ հայերի ցիրուցան լինելը աշխարհով մեկ, ծնունդ է տվել մեղքի մշակույթին. ի՞նչ է նշանակում հայ լինել, ի՞նչ է հայոց լեզուն, և ի՞նչ է մշակույթի վերապրումն ու պահպանումը:
Ըստ երևույթին, հայոց մեղքի զգացումը չի իրականացնում այն նույն հիշատակապահպան նպատակը, որին ծառայում է Հոլոքոստը վերապրածների ու նրանց հետնորդների մեղքի զգացումը: Հրեական Հոլոքոստը վերապրածների և նրանց զավակների մեջ իշխում է զոհերի նկատմամբ պատասխանատվության զգացումը: Ուղղակի հիշողության և հարության բեռ: Զավակներին հաճախ զոհվածների անուններն էին տալիս, և նրանք, փաստորեն, փոխարինում էին անհետ կորածներին: Որոշ դեպքերում, զավակը դառնում էր «հիշատակի մոմ»՝ կապող օղակի դեր կատարելով կորուսյալ անցյալի, ներկայի և ապագայի միջև (Դինա Ուարդի, «Հիշատակի մոմեր. Հոլոքոստի զավակները»): Սակայն, համաձայն հայ վերապրողների վրա հոգեբանական ազդեցության խնդիրներին նվիրված մի ուսումնասիրության (Դ. Կուպելյան, Ա. Սանենց-Քալաջյան, Ա.Կասաբյան, «Թուրքերի հայոց եղեռնը. շարունակական ազդեցություն վերապրողների և նրանց ընտանիքների վրա զանգվածային ցնցումներից ութ տասնամյակ անց»), հայերին բնորոշ մեղքի զգացումը կապված է այն պարտավորության հետ, որ նրանք ունեն առաջին հերթին ապրողների, քան՝ մեռյալների հանդեպ, որի հիմքում, ամենայն հավանականությամբ, հայ եկեղեցու ավանդույթների մեջ հանդերձյալ կյանքի նկատմամբ ավելի մեծ հուզականությունն է:
Արձագանքները, որ սույն նյութի վերաբերյալ գրեթե գիտական ուսումնասիրության արդյունքում ստացել եմ իմ ընկերներից և ծանոթներից, հաստատում են այս կարծիքը: Հարցերին տրված պատասխաններում կրկնվում են այն թեմաները, որ վերաբերում են հայոց լեզվի պահպանմանը և հավատքի ու մշակութային հաստատություններին, ինչպես նաև մտավախությունը, որ այդ ամենը կվերանա ամերիկյան մշակույթի ուծացնող ճնշումների հետևանքով: Կոլեկտիվ ժառանգության շարունակությունը դիտվում է որպես անհատական պարտականություն:
Ընկերուհիներիցս մեկը պատմում է, թե ինչպես մահացած մոր ծանոթը՝ փոստային ծառայող մի հայ, Նյու Ջըրսիում իրեն հարկադրել է մասնակցել Հայկական Կարմիր խաչի հավաքույթներին. «Մեղքի ներքին ձայնս ասում է, որ եսասեր և անկարեկից եմ, բավարար մասնակցություն չեմ ցուցաբերում հայ համայնքի գործունեությանը, ինչը մորս կյանքի և ինքնության գերակշիռ մասն էր, և որ իմ որդիական պարտքն է կամավորական աշախատանք կատարել հայկական կազմակերպություններում, ինչպես ժամանակին նա էր անում: Այդ ձայնը նաև ասում է, որ եթե նման կերպ չվարվեմ, հայությունը կվերանա, կարծես մշակույթը պայմանավորված է ամիսը մեկ անգամ, շաբաթ օրերին իմ իրականացրած գործերով»:
Նրանց համար, ովքեր այլևս հայերեն չեն խոսում, բայց իրենց դեռևս հայ են համարում, մեղքի, ասել է նաև՝ ամոթի զգացումն ավելի սուր է: Հարցվածներից մեկն այսպես է մեկնաբանում. «Ամեն անգամ, երբ որևէ անծանոթ ներկայանում է հայերենով, ականջներս այրվում են, ուղեղս քարանում է, և անասելի ցանկություն եմ ունենում շարունակել մագնիսի նման դեպի իրեն ձգող հայերեն զրույցը, բայց առաջին նախադասությունից հետո բառապաշարս սպառվում է: Կրկին նույն հարցը. ի՞նչ հայ ես, որ մայրենի լեզուդ չգիտես»:
Մարդիկ նաև բարձրաձայնում են իրենց մտահոգությունն ու մեղքը, որ ամուսնացել են համայնքից դուրս և զավակներ ունեն, որ կես կամ քառորդ հայ են, կամ, որ ավելի վատ է, բոլորովին հայ չեն: Տղամարդկանցից մեկը տանջվում է, որ երեխա չունենալու իր որոշումը հիասթափեցրել է Եղեռնը վերապրած պապերին ու տատերին, ծնողներին և ամբողջ հայ համայնքին:
Հավանաբար, ամերիկահայերին վերաբերող այս օրինակները ինքնաընտրողական են, կանխատրամադրված դեպի մեղքի զգացումը, ինչպես Խրիմյան վարժարանի սաներն էին ինքնաընտրողաբար ցուցադրում հայկականության իրենց գերազանցությունը: Ոչ պաշտոնական այս հարցման մասնակիցների մեծ մասը արվեստագետներ, գրողներ և գիտնականներ են, մարդիկ, որ առավելապես տարված են ինչպես ինքնահայեցողությամբ, այնպես էլ արտաքին մտատրամադրություններով: Փաստորեն, պատմության միայն մեկ պրոֆեսոր էր պատասխանել, թե մեղքի զգացում չունի այն ամենի հանդեպ, ինչ կապված է հայկականության հետ, բայց ես նրա վերաբերմունքը վերագրում եմ նրա առավելությանը որպես հայ պատմաբան, հայերենի գերազանց իմացությանը և ազգությամբ հայ տիկնոջը:
Ինչ վերաբերում է մնացածիս, կասկածից վեր է, որ մեղքի զգացումն է մեզ հայ դարձնում: Հայ լինելու ուղին այն մեղքի զգացումն է, որ բավարար չափով հայ չես: Եվ այն դարձել է ինքնություն, որ հիմնված է հենց այդ ինքնության բացակայության վրա, բացակայություն, որ դրոշմված է Եղեռնից ծնունդ առած պատմական, մշակութային և նյութական անհաշվելի կորուստներով:

Օգոստոս, 2007
Նյու Յորք սիթի

Անգլերենից թարգմանեց
ԱՐԱՄ ԱՐՍԵՆՅԱՆԸ