Շատ էր երազել Հայաստանում ապրել, օտարության մեջ էր ծնվել, արդեն 40 տարեկան էր, բայց հույսի նշույլ չկար, որ երբևէ Հայրենիքում կապրի: Սառը պատերազմի տարիներն էին, Սովետական Միությունը փակ էր: Ու հանկարծ, վերջապես մի օր…
Հարցազրույց ՀՀ ժողովրդական գեղանկարիչ, Պետական մրցանակի դափնեկիր ՀԱԿՈԲ ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ հետ
ՀԱԿՈԲ ՀԱԿՈԲՅԱՆ – Այսպես սկսեմ: Երբ որ հասանք Լենինական և ավտոյի մեջ նստած մեր նոր բնակարանն էին տանում մեզ, աչքերս բացած, ըսենք` չորս աչք դարձած` նայում էի, որ Լենինական քաղաքի մեջ որևէ նկարելու բան կա՞ր ինձ համար: Առաջին հանդիպած փոփոխությունն այն էր, որ ես տեսնեի` նոր միջավայրը ինձ հատուկ պիտի լինի՞, պիտի մերվի՞մ, և տեսա տուֆակերտ, հին, սև Լենինականը: Քարքարոտ այդ տուները, որ տեսա, ասի` ուրեմն ես այստեղ նկարելու բան ունեմ: Առաջին օրն իսկ, Լենինականում, գնացի նստեցի փողոցի վրա և սկսեցի նկարել: Անմիջապես շուրջս մարդիկ հավաքվեցին, գրեթե տեսողությունս փակելու չափ, նրանց համար տարօրինակ էր, որ մեկը նստած նկարում էր: Ուզում եմ ասել, որ առաջին պահից, որ ոտքս դրեցի Հայաստան, ինձ մի հարց էր մտահոգում` գոյություն ունի՞ այն նկարը ինձ համար, որ պիտի նկարեմ, և արդեն բոլորովին նշանակություն չունի` մե՞ծ արվեստանոց է, չկա՞ արվեստանոց, տան մեկ անկյո՞ւնն է, կարևորը այդ նկարը գտնելն է:
Անշուշտ, շատ էի ուզում Երևանում ապրել, նախ և առաջ պաշտելի վարպետ Սարյանն էր, որովհետև Նկարիչների միությունը Երևանում էր, մայրաքաղաք է, ընկերներ կային, Մինասը, նշանավոր նկարիչ Կալենցը, հայ նկարիչներ, ուզում էի նրանց հետ ըլլալ, նրանց մոտ ըլլալ: Դժբախտաբար, հինգ տարի սպասեցի, երևի տնտղում էին, մտածում էին: Մի օր էլ Գերագույն սովետի դեպուտատ ընտրեցին, թե ի՞նչ կապ ունեի այդ Գերագույն սովետի հետ, չեմ գիտեր, երևի առաջին քայլն էր, որ իրենք անում էին` ինձ Երևան բերելու համար, բնակարան էլ տվին ի վերջո: Հատուկ բողոքելու պատճառ չեմ ունեցել, որովհետև առաջին օրից սկսել եմ նկարել, հետո սկսեցի շրջաններ գնալ Նկարիչների միության խմբերի հետ, շրջիկ արվեստանոցներ – այդպիսի հասկացողություն կար, և սկսեցի ավելի շատ շփվել Հայաստանի բնության հետ: Երազում էի` ինչպես Սարյանը Հայաստանն է նկարել, ես էլ կարողանայի Հայաստանը նկարել: Այդպես սկսվեց կյանքը:
ԳԹ – 50 տարի Հայաստանում եք, կես դար նկարում եք Հայաստանում և նկարում եք Հայաստանը: Ի՞նչ է ձեզ համար այս 50 տարիների նկարած Հայաստանը:
Հ.Հ. – Եգիպտոսում գրեթե առիթ չի եղել բնանկար նկարելու, մի քիչ վտանգավոր էր` նախապաշարումներ… եթե որևէ մեկը նստեր փողոցում նկարեր կամ, մանավանդ, օտարական, դա անմիջապես ընկալվում էր իբրև մեկը, որ լրտես է կամ հետախույզ է, այսպիսի մի բան: Բայց չզարմանաս, որ Հայաստանում էլ այդպես է եղել, եթե մարդ գնում է մի տեղ նկարելու, մարդիկ մի տեսակ կասկածանքով էին մոտենում: Հետաքրքիր բան էր, երբ հարցնում էին` ինչի՞ ես նկարում, ասում էի` հաճույքիս համար, չէին ընկալում, ես էլ չէի գտնում մի պատասխան, որից հետո ինձ հանգիստ թողնեին: Հրաշալի ընկեր ունեի` Աթոյան Ռաֆիկ, հրաշալի նկարիչ, շատ հումորով, խորհուրդ տվեց. «Ասա, որ տելևիզորի համար ես նկարում, և քեզ հանգիստ կթողնեն»: Օգնեց: Չէի իմանում, որ թելևիզիոնը մոգական բառ էր:
ԳԹ – Ի՞նչ էիք փնտրում Հայաստանում:
Հ.Հ. – Մինչև Հայաստան գալս հիմնականում տանն էի նկարում, բնավ բնությունը չէի նկարել, բնաշխարհը չէի նկարել, առաջին անգամ առիթ է ստեղծվում դուրս գալու տարածություն, շրջապատ: Նկարում էի Հայաստանը, ինչպես որ ինձ հուզում էր: Հատուկ ծրագիր չունեի, փորձում էի պեյզաժ նկարել, քանի որ մարդիկ նկարել էի, պեյզաժ նկարելու առիթ շատ չէր եղել, լավ նյութ տվեց:
ԳԹ – Հարցս կանխեցիք: Հայաստանում նկարված Ձեր գործերի մեծամասնությունը ավելի շատ բնություն է, դիմանկարներ, մարդուն ուղղված գործերը ավելի սակավ են:
Հ.Հ. – Ինձ համար նկարչության առաջին նյութը մարդն է, մարդու կերպարն է, հետո` բնանկարը այդ մարդու մոտ: Ես մարդ էի նկարում, մարդու հատուկ տեսակն էի սիրում նկարել: Դա բացատրելը բավական բարդ է, բայց կարելի է բացատրել. խեղճ մարդը, մարդու խեղճ տեսակը, որ ազդում է վրաս, ոչ թե առողջ, չաղ, այլ նիհար, խեղճացած մարդու կերպարն է ինձ հուզում, ինչո՞ւ համար է այդպես, չեմ գիտեր: Կարծում եմ, ես ալ խեղճ էի:
ԳԹ – Դա ե՞րբ էր, հիմա էլ կա՞, թե՞ մինչև այստեղ գալն էր:
Հ.Հ. – Մինչև այստեղ գալը, որովհետև մի քիչ դժվար է Հայաստանի մեջ խեղճ մարդ գտնել, չկային: Հայաստանի մեջ ես չեմ հադիպել խեղճ մարդու: Հայերը խեղճ չեն եղել: Նույնիսկ խեղճը իրեն խեղճի պես չի պահում, չի խեղճանում և կարեկցանք չի հրավիրում իր վրա: Սովետի ժամանակ էր: Չես համարձակվում Հայաստանի մեջ գտնվող մարդուն կարեկցել, չգիտեմ ինչպես պատմել, բայց դա իրականություն է:
ԳԹ – Մարդը բարձր էր հնչում, հպարտ էր հնչում, սովետական մարդու ապագան փայլուն էր, և նա խեղճանալու կարիք չուներ:
Հ.Հ. – Չեմ գիտեր, բայց նախ հայրենիքիս մեջ չէի ուզի խեղճ մարդ նկարել, դա է կարևորը: Եգիպտոսում, երբ նկարում էի, հայեր չէին: Չէի ուզի ժողովրդիս խեղճ վիճակի մեջ տեսնել, կամաց-կամաց փոխում էի թեմաներս, չէի շարունակում մարդիկ նկարել, բայց ավելի շատ ուզում էի Հայաստան երկիրը նկարել: Ուզում եմ մի բան հիշել. մեքսիկացի նկարիչները, որ Եվրոպայում մեծ հաջողություն էին ունեցել, հայրենիք վերադառնալուց հետո որոշեցին ժողովրդի սոցիալական կյանքը, ժողովրդի պատմությունը նկարեն: Դրանով մեծ անուն հանեցին, թեև մի քիչ արևմտյան մշակույթի լուսանցքի վրա են թվում կարծես, որովհետև Եվրոպայում ուրիշ հունով են զարգանում, սրանք իրենց հողի վրա իրենց մշակույթը սկսեցին նկարել, անգամ թշվառությունը, խեղճությունը:
Ինչո՞ւ եմ հիշում այդ պատմությունը, որովհետև էդ մարդիկ պատմության մեջ մտան իբրև Մեքսիկայի ժամանակակից նկարչությունը ստեղծողները: Այդ նկարիչներից մեկը` Սիկերիոսը, Սովետական Միություն էր այցելել և ուզեցել էր Հայաստան գալ: Մենք էլ իմացանք, որ այցելելու է Ժամանակակից արվեստի թանգարան, գնացինք: Ես էլ գնացի, տեսա մոտեն, փոքր, կապույտ աչքերով, բայց խմած էր երևի, աչքերը կարմրած էին: Ինքը նկարներ էր նայում, ես էլ հետևում էի իրեն: Երբ դուրս էր գալիս թանգարանից, ասաց` դուք շատ մի հետևեք Փարիզի դպրոցին, դուք ձեր պատմությունը նկարեցեք: Եվ ես այժմ շատ լավ հասկանում եմ, որ մենք արել ենք այդ բանը: Փոխանակ մեր երկրի սոցիալական պատմությունը նկարելու, հայ ամենանշանավոր նկարիչները հիմնականում Հայաստան երկիրն են նկարել, այսինքն` մենք Հայաստան երկիրն ենք պատմում մեր նկարչության մեջ: Իրենք իրենց սոցիալական կյանքով իրենց պատմությունն են նկարում, հայ նկարիչները, սկսեմ ամենանշանավորով` Սարյանով, նախ Հայաստանի բնանկարը նկարեց: Մենք բոլորս Հայաստանը նկարել ենք իբրև բնանկար, բայց միայն Սարյանը առաջինն էր, որ բնանկար չէր նկարում, այլ Հայաստանն էր նկարում:
Նկարիչը նկարում է ոչ թե այսօրվա կամ ապագայի համար, իր նկարը ավելի երկար ժամանակ պետք է աշխատի: Նկարը միշտ չէ, որ քո ժամանակի հետ է աշխատում, դարի մեջ է աշխատում: Կարևոր է այնպիսի նկար նկարել, որ աշխատի:
ԳԹ – Դա` պատմության համար, բայց այսօրվա մեջ… Կարծում եմ` նկարիչներդ, գուցե ձեր խառնվածքից է գալիս, ավելի ներանձնացած եք, քան արվեստի մյուս բնագավառի մարդիկ: Ի՞նչն է պատճառը:
Հ.Հ. -Այնպիսի խոսակցություն ես բացում, որ շատ լայն է:
ԳԹ – Արվեստագետը մեր այսօրվա կյանքում դեր ունի՞, թե՞…
Հ.Հ. – Նախ այսօրվա կյանք ասելով մենք ինչ պիտի հասկանանք: Դա հարց է, որի պատասխանը ավելի խորքայինից պետք է սկսել: 1000 տարուց ավելի մենք պետականություն չենք ունեցել: Եվ հայ ժողովուրդը ապրել է առանց պետականության, օտարի լծի տակ, ճորտության մեջ: Բայց այդ ամբողջ 600 տարվա ընթացքում ոչ մի անգամ հայերը չեն փորձել վերականգնել իրենց պետականությունը: Դա պետք է արտահայտվեր հայերի կողմեն, գոնե մի խմբի կողմեն, վերականգնել իրենց պետականությունը, մի բան, որ չեն արել հայերը: Եթե սկսենք խորքից, հայերը որևէ փորձ չեն արել իրենց պետականությունը վերականգնելու համար, եթե քննում ենք այդ մարդկանց գործողությունները, սկսած Դավիթ Բեկից, ընդամենը փորձել են տերը փոխել` վատ տիրոջը ավելի լավ տիրոջով: Այսօր, ահավասիկ, հայերը չեն սպասում ավելի լավ տիրոջ հայտնվելուն, իրենք են գնում լավ տիրոջ մոտ` միլիոններով հեռանալով հայրենիքեն: Եվ այդպես եղել է միշտ: Ու նույն կերպ եղել է երկրեն հեռանալը:
ԳԹ – Բայց Դուք գնալու միտք անգամ չունեք:
Հ.Հ. – Մինչև 40 տարիս ապրել եմ արտասահմանում, ամենամեծ երազը, որ ունեցել եմ կյանքիս մեջ, հայրենիք գտնելն է, Հայաստան գալն է, չիմանալով անգամ, որ Սովետական Հայաստան ասվածը ինչ է: Ես երազել եմ գալ հայրենիք և եկել եմ: Այսօր, այսքան տարի ապրելով երկրիս մեջ, տեսնում եմ, որ կարծես հիմա լեզու, հայրենիք, պատմություն իրենց իմաստը կորցրել են, այսինքն` չեն դառնում հենարան ապրելու համար, մարդը շատ հեշտությամբ լեզուն փոխում է, շատ հեշտությամբ երկիրը փոխում է, չես կրնար ըսել` ինչի՞ ես թողնում երկիրդ, ինչո՞ւ ես լեզուդ փոխում, անունդ փոխում, ամեն մարդ ազատ է ապրելու` ինչպես որ ինքն ուզում է: Դժբախտաբար, ես այսպես չէի կարող մտածել 40, 50 տարի առաջ, բայց հիմա տեսնում եմ` եթե երկրի մեջ օրենսդիր մարմինը հայտարարում է, որ օրենքները չեն գործում, եթե գործադիր մարմինը հայտարարում է, որ կոռուպցիա կա երկրի մեջ, մյուս կողմից` ոչ ոք չի դատվում, չտեսանք մի օր մարդասպան կամ հանցագործ բռնվի կամ դատվի, բնականաբար, նկարիչը ի՞նչ կարող է անել: Նկարիչը ընդամենը նկարում է, ուրիշ բան չգիտի անել: Ինքը դա է սիրում անել: Եվ ուրիշ բան չգիտի անել: Դժբախտաբար, փաստը ցույց է տալիս, որ մարդիկ ամենահեշտությամբ իրենց լեզուն են փոխում, իրենց երկիրն են ուզում թողնել ու գնալ, իրենց պատմությունն են ուզում մոռանալ: Սա է փաստը, ես ասիկա տեսնում եմ: Այն, ինչ որ ես ասում եմ` ինձնից չեմ հորինում, այսպիսին է վիճակը:
ԳԹ – Ո՞րն է արվեստագետի անկախությունը և ո՞րն է պետության անկախությունը:
Հ.Հ. – Ես գտնում եմ, որ այսօր Հայաստանի մեջ մեր ամենամեծ դժբախտությունը գործազրկությունն է: Դա ծանր հիվանդություն է, և գործազուրկ մարդը ինքը անկախ և ազատ մարդ չէ, չի կարող ըլլալ: Իսկ ազատ և անկախ չըլլող մարդիկը չեն կարող ստեղծել ազատ և անկախ պետություն: Մարտիրոս Սարյանը մի նամակի մեջ գրել է. «Արվեստագետին պետք չէ անսահման ազատություն, արվեստագետին պետք է հող իր ոտքերուն տակ»: Սովետական Միության մի մասն էինք, այն փուլ եկավ, Հայաստանն էլ փուլ եկավ, որովհետև Հայաստանը ինքնուրույն երկիր չէր, որ կարողանար իրեն պահել: Հիմա հարցը այն է, որ մե՛նք պետք է մեր պետությունը ստեղծենք: Հայերն են ստեղծել այս պետությունը, հայերն են ղեկավարել այն, այս է մեր ուզած պետությունը: Հիմա մենք պիտի ամեն ինչ անենք այս պետությունը պաշտպանելու: Մեր հայկականը պիտի պաշտպանենք, ուրիշ տարբերակ չունենք: Երկիրը հարևան երկրի հետ հարաբերություն չունենա` այդպիսի բան չի կրնա լինել: Քաղաքականությունը, պետությունը կնշանակե հարաբերություն: Դու պետք է փող տաս կողքի պետության, մի բան վերցնես, դու իրեն այցելության պիտի գնաս, ինքը քեզ այցելության պիտի գա: Ուրիշ ձև չկա: Եթե չկան այս բաները, դուն պետություն էլ չես, դու հենց այնպես մի խումբ ես, որ ապրում է: Բայց որ մենք շնորհքով ժողովուրդ ենք, ընդունակ, այդ մասին որևէ կասկած չկա, ապացույցը` հայերի հաջողությունը տարբեր ժամանակներում տարբեր երկրների մեջ:
ԳԹ – Ի՞նչ կցանկանաք Հայաստան երկրին:
Հ.Հ. – Կարծում եմ, որ սա մեր վերջին շանսն է, որ ունինք պետականություն, տեսնում ենք, որ ուժին նշանակությունը օր-օրի մեծանում է, ու նորությունչէ, որ ուժեղը միշտ էլ ճնշել է տկարին: Մեզ մնում է միայն փորձել ուժեղանալ ու փորձել մեզ պաշտպանել:
Հարցազրույցը՝ Կարինե ԽՈԴԻԿՅԱՆԻ
Ի Խորոց Սրտի
Սարգիս վահագն
Մեր գեղանկարչութեան մեծերէն Յակոբ Յակոբեանի գոյժը մեզ անակնկալի առջեւ դրաւ, երբ վերջերս մեծ հետաքրքրութեամբ ընթերցելով իր առոյգ ոճով գրուած յօդուածները, մեր մտապատկերացումին մէջ, նոյնացուցեր էինք զանոնք իր առողջական կայտարութեան եւ «երիտասարդական» կորովին հետ: Անշուշտ, աւաղելով, դեռ երկար պիտի փնտռենք սրտցաւ հայ մարդու եւ քաջ մտաւորականի վայել իր գրութիւնները՝ մեզ զգաստութեան մղող:
Բարեբախտաբար , ան մեկնելէ առաջ, իր ժողովուրդին եւ մարդկութեան ընծայեց անգնահատելի գանձ մը՝ իր սքանչելի ու սփոփարար գեղանկարչութիւնը՝ ներհուն քնարականութեաբմ թաթաւուն, մեղմ ու նուրբ գոյներու կախարդանքով վրձինուած եւ մարդկային խոր թափանցումով ընկալուած: Համատարած լռութեան, խոկումի, զգաստութեան եւ սպասումի վեհաշունչ ոգիները կը թեւածեն իր պաստառներուն ընդմէջէն: Սահմռկած տիեզերքն է կարծէք քարացած, շունչը բռնած, մեր ժողովուրդը պատուհասած՝ Մեծ Չարիքին դիմաց: Իւրաքանչիւր պաստառ, լռութեան անզսպելի աղաղակ մըն է որ կը պոռթկայ մարդկութեան քուն մտած խղճմտանքին դէմ: Այս ամենքը՝ արուեստի ամենադժուար ուղիներուն որդեգրումով եւ կիրարկումով. պարզութեամբ, մեղմութեամբ, նրբութեամբ, ներթափանցութեամբ եւ ներքին երաժշտականութեամբ: Առաւելաբար երկու գոյներու, թեթեւ դեղինի եւ նոսր սպիտակի հիանալի ներդաշնակութեամբ ստեղծելով մթնոլորտ, պահ ու հոգեվիճակ:
Իր ամէն մէկ իւղանկարին առջեւ, յուզումով, երկիւղածութեամբ եւ զգաստութեամբ կ՛ամփոփուինք անպայման, առանց ընկճուելու սակայն, զի անկից ծորող գեղեցկութեան լոյսն ու ներքին մեղեդին կը հարստացնեն մեր հոգին, կը զօրացնեն մեր կամքը:
Ի խորոց սրտի կը սգանք իր մեկնումը, կը խոնարհինք իր անմար յիշատակին առջեւ եւ կը մրմնջենք ցաւագին՝ Յ՞օ երթաս, Վարպե՛տ: