ՍԵՐԳԵՅ ՍԱՐԻՆՅԱՆԻ ՖԵՆՈՄԵՆԸ / Վահրամ ԱԹԱՆԵՍՅԱՆ

Ամեն ինչ հարաբերական է: Համեմատաբար հաստատուն է միայն գիտական ճշմարտությունը, քանի որ մի բան հաստատելու համար հարկ է լինում մյուսը հերքել: Իսկ դա ենթադրում է ավելի խորությամբ իմանալ հերքելին, նույնիսկ` երբևէ այն հաստատողից էլ խորը: Այլապես ի՞նչ արժեք պիտի ունենա մի «դրույթը», որը հակադրույթ չէ: Գուցե Տերյանի ասած «բանալ» ստացվեց, բայց այլ ձևակերպում այս պահին չգտա, որովհետև գիտական թեզ չեմ առաջադրելու, ասելու եմ ընկալումս:
Սերգեյ Սարինյանի յուրաքանչյուր տողը գիտական է: Անկախ նյութից, որ կարող է հայ գրականության դասականի երկը լինել կամ տեսական արծարծում, կամ էլ` նոր լույս տեսած գիրք, նույնիսկ` ամսագրում կամ թերթում տպագրված ստեղծագործու­թյուն: Գիտական են նաև նրա բանավիճային երկխոսությունները որևէ գրողի կամ քննադատի հետ: Գիտական է նրա «Ի հեճուկս» հուշագրությունը, գիտական են այլոց հուշերի առթիվ նրա առարկումները, լրացումները, ճշգրտումները:
Երկար մտածեցի, թե ի՞նչն է ամենաստույգը բնութագրում Սերգեյ Սարինյանին: Հսկայածավալ գիտական աշխատություննե՞րը, 5 ստվար հատորներում ամփոփված` նրա քննադատական հոդվածնե՞րը, հայ ազգային գաղափարախոսությանը նվիրված աշխատությո՞ւնը… Եվ եկա համոզման, որ Սերգեյ Սարինյանի ֆենոմենը ո՛չ աշխատասիրությունն է, ո՛չ անմնացորդ նվիրումը, ո՛չ գրականության պաշտամունքը… Նրա ֆենոմենը մտքի կարգապահությունն է:
Օժտված, նույնիսկ տաղանդավոր ստեղծագործողներ և գիտնականներ միշտ եղել են, կան ու կլինեն: Բայց կատարյալ հաջողության, «ունիկումի» հասնում են քչերը: Րաֆֆին ասում էր, որ տաղանդը երեք քառորդ չափով աշխատասիրություն է: Հուշագիրները վկայում են, որ Հրաչյա Աճառյանը ոչ մի պարապ օր չի ունեցել, առնվազն մեկ էջ գրել է: Այդպես կարող էր աշխատել միայն մտքի կարգապահությանն իրեն ենթարկեցրած գիտնականը:
Վերընթերցեցի Սերգեյ Սարինյանի «Հայ գրականության երկու դարը» 5-հատորյակը և համոզվեցի, որ գրականության պատմաբանի, տեսաբանի, գրական քննադատի, բարձրակիրթ մտավորականի և անհանգիստ քաղաքացու նրա ոչ մի օրն, իրոք, պարապ չի մնացել և չի մնում: Իսկ դա արդեն կենսակերպ է, որակ, որ մտավոր աշխատանքի հանդեպ անտարբերության մեր ժամանակներում անգամ արժանի է անխառն հիացմունքի և ծնրադիր հարգանքի:
Քանի որ եթե այսօր «այսպես է», ապա չի նշանակում, թե վաղը նույնն է լինելու: Եվ որպեսզի վաղն «այսպես» չլինի, Սերգեյ Սարինյանը շարունակում է տքնել, ինչպես որ բանաստեղծության հանդեպ պայծառ հավատով լցված` մեկն էլ ամեն օր իր «չորս տողն» է գրում: Կտպագրվի՞, կմնա դարակներո՞ւմ` ո՛չ բանաստեղծին է հուզում այդ հաշվենկատ հարցը, ո՛չ, փառք Աստծո, քննադատին: Նրանք անում են իրենց գործը, որովհետև իրենց համար «ապրելը» նշանակում է «ստեղծել»:
Ստեղծել` նույնիսկ երբ թվում է, թե ոչ ոք չունի դրա կարիքը:
Անցյալ դարի 60-ականներին ո՞վ ուներ հայկական ռոմանտիզմի գենեզիս-ծննդաբանությունը մեկնությամբ իմանալու կարիք: Քչերը, որովհետև երկրով մեկ դղրդում էր սոցռեալիզմի` որպես գեղարվեստական «միակ ճիշտ» մեթոդի փառաբանումը: Իսկ Սերգեյ Սարինյանը «ճգնեց» և բացահայտեց, որ հայկական ռոմանտիզմը եվրոպական-ռուսականի պատճենը չէ, այլ` իրականության հանդեպ զուտ ազգային «ուտոպիա», որի հենասյուներից մեկը` Հայաստանի փրկության, մյուսը՝ սոցիալական արդարության տեսլականն է, որ դա ժողովրդի գեղարվեստական ըղձախոսությունն է, ապագայի հանդեպ նրա պայծառ հավատը:
Անառարկելի է, որ հայկական ռոմանտիզմի սարինյանական տեսաբանությամբ մենք վերագտանք 19-րդ դարի հայ գրականության հանդեպ այն երկյուղած հարգանքը, որ օր-կենդանության ներշնչում էր Րաֆֆին: Եվ Րաֆֆի ասելով՝ ես նկատի եմ ունենում ոչ մասնավոր հեղինակին, այլ` գաղափարական ուղղությունը, որ հայ իրականության մեջ արձագանքվեց քաղաքական ինքնակազմակերպվածությամբ` ի տես ազգային կուսակցությունների, այն տևական մաքառման, որ, ճիշտ է, ողբերգականորեն ընկճվեց 1-ին համաշխարհային պատերազմով, ցեղասպանությամբ, Ռուսաստանում բոլշևիկյան հեղափոխությամբ, հայ-թուրքական անհավասար պատերազմով, բայց և մեջքը շտկեց` որպես անկախ Հայաստանի «պետական կրոն» և այդպիսին էլ մնաց նաև Խորհրդային Հայաստանում:
Ո՞րն է Սերգեյ Սարինյանի մտքի կարգապահության աղբյուրը: Միանշանակորեն` ազգային և անձնական հպարտությունը: Ինչպես որ Խորենացին է «հիշատակման արժանի» տեսել Հայաստանը, ճիշտ նույն նվիրվածությամբ է հայ գրականությանը մոտենում Սերգեյ Սարինյանը: Ազգային նիհիլիզմը Սարինյանի ոչ մի տողի «դուռն իսկ չի բախում»:
Եվ իր գիտական ծանրակշիռ վաստակի ոչ մի էջ գրված չէ բնագավառի օտար անվանիներից քաղաբերումների վրա կառուցած «ընդհանրացումներով», ինչը, ցավոք, իր ժամանակակից շատերի և այսօրվա գրականագետ-քննադատների մոտ հանդիպում է գրեթե յուրաքանչյուր պարբերությունը մեկ:
Ըստ երևույթին, մտքի կարգապահությանը նախորդել է նախորդների և ժամանակակիցների, մեծամասամբ` օտար անվանիների գործի ոչ թե սոսկական ընթերցումը, այլ` «կոնսպեկտավորած» ուսումնասիրումը: Իսկ իմանալ` ենթադրում է ազատվել ազդեցությունից, հավասարվել, թերևս` առաջ անցնել: Մտքի կարգապահության արդյունքը Սարինյանի մոտ վերաճել է մտքի ազատության, անկաշկանդվածության:
Զարմանալի, գուցե նույնիսկ արտառոց բան եմ ասելու. հավասարվելով օտար անվանիներին, մտքի կարգապահությունը հասցնելով մտքի ազատու­թյան՝ Սերգեյ Սարինյանն այդ հաճույքի տեր չի մնացել, գիտնականի-մտածողի-տեսաբանողի իր որակը վերագրել է հայ գրականությանը, մեր ազգային մտքին, սոցիալ-քաղաքական և փիլիսոփայական ֆենոմենի աստիճանի բարձրացրել «հայ» և «հայություն» հասկացությունները, որոնց համար մինչ այդ առավելապես հոմանիշ էին «բազմաչարչար»-ը և «տառապյալ»-ը:
Եթե չեք հավատում, կարդացեք Սիամանթոյի պոեզիայի սարինյանական վերլուծությունը և կհամոզվեք, որ հայ, թերևս ամենաողբերգագիր և եղերական հեղինակին նա հասկացել և մեկնաբանել է իբրև համաշխարհային-կոսմիկական աղետի պատ­- գամախոսի, մարդկությանը պատուհասելիք արհավիրքների հանդեպ տիեզերական օրակուլի: Եվ դա ստույգորեն արդարացի մեկնություն է, պատմաքաղաքական ժամանակի ճշմարտացի ընկալում, որ աղերսվում է թումանյանական «Հոգեհանգստի» խորախորհուրդ իմացականությանը` «մարդակեր գազան մարդը դեռ երկար էսպես կմնա…»:
Այստեղից պիտի վերջին դիտարկումն անեմ. հայ գրականությունը, գուցե, այնքան լավատես չէ, այնքան հավատ չի ներշնչում, որքան տեսաբանում է Սերգեյ Սարինյանը: Պարադո՞քս է` մտքի կարգապահությանն իրեն ենթարկեցրած գիտնական և արժեքների հանդեպ բնազանցական վերաբերմո՞ւնք: Ո՛չ, նկատվածն օրինաչափորեն սահմանում է Սերգեյ Սարինյանի բացառիկ ներդրումը. հայ գրականության հանդեպ գիտական վերաբերմունքը հայտնագործել է մեր գեղարվեստական խոսքի գլխավոր առաքելությունը: Դա ընդմիշտ կատարելության ձգտումի պատգամ է, հավատի և ներշնչումի հորդոր, ազգային նիհիլիզմի մերժում, նույնիսկ եթե դա Չարենցի «Պատմության քառուղիներով»-ն է, որովհետև այդ հղացումից, այնուամենայնիվ, Աբովյանն առանձնացվել, գրվել է «Դեպի լյառը Մասիս»-ը, ինչպես որ «Անլռելի զանգակատուն»-ը կարող ենք հարաբերել «Լույս, լույս զվարթ»-ին` Պարույր Սևակի «հոգու դիալեկտիկա»-ում:
Այդպես էլ` Սերգեյ Սարինյանի մոտ. հայ գրականության երկդարյա ընթացքին նրա հայացքի տակ նեգատիվ չկա, գեղարվեստական տեքստն ինքնին աստվածային է, արժեք: Բայց և` իմացության բանալի-կոդ, գաղափարագիր: Մնում է, որ այն գտնի արժանավոր ընթերցողին: Հայ գրականագիտական և քննադատական մտքի վերջին կեսդարյա ոգորումներում, թերևս, Սերգեյ Սարինյանը եղավ և մնում է մեր գեղարվեստական տեքստի դիտողունակորեն ամենաարժանավոր ընթերցողը…