Տան չորրորդ պատի անունը Լի էր: Չորրորդ պատը ստույգ չէր կարողանում կողմնորոշել` ո՞րն է: Երազին գալիս էր Լին, խաբուսիկ իջնում, սիրում, սիրվում: Հետո Լին անէանում էր: Պատը շողում, շողշողում, ու անհետանում էր: Տանը միշտ վեճ ու կռիվ էր լինում, որ դուռն ու լուսամուտը ճիշտ տեղը չէ:
Տանեցիները հաշտվել էին:
– Տարեց մարդ է, ինչ իմանաս, ու՞մ հետ, ի՞նչ տեսիլքների հետ է:
Մահճակալը քաշել էր չկահավորված սենյակի մեջտեղը` գիշեր ու ցերեկ իրար խառնած ու…
Երբ Լին գնում էր, ծերը սկսում էր որոնել նրան, թե որ պատին ցատկեց ու անհետացավ:
«Սա՞ էր, թե՞ դիմացինը»,- ասում էր ինքն իրեն ու սկսում` մեկ աջից ձախ, մեկ` ձախից աջ: Չորս թիվը երբեք չէր ասում …
Չորրորդ պատը Լիինն էր, որտեղից նա անհետանում էր: Ձեռքը դնում էր պատին, գրկում պատը, հառաչում, մրմնջում ու կրկնում` Լի՜, Լի՜, Լի՜ …
Պատի սառնությունը սթափեցնում էր նրան: Հետո սկսվում էր վեճ ու կռիվ:
Երբ ծերը խաղաղվում էր, հարցնում էին, թե ինչ է կատարվում: Ծերն ուսերն էր թոթվում և արդարանում` հազար ու մի հնարքներ հորինելով:
Եթե ոչ ամեն օր, ապա երկու-երեք օրը մեկ` ծերը հուշերի մեջ էր ընկնում ու վերհիշում, կարդում իր մտապատկերում սեպագրված հուշերը:
Ահա Լին ծիծաղում է, փլվել է թախտին, ձեռքերը տարածել ու քրքջում է: Ուսուցչի հանձնարարությունն էին կատարում, կոտորակ էին գումարում, հանում:
Ես կանոններն եմ ասում, ինքը հայացքով հետևում է գրքին: Ես տեսնում եմ` նրա դեմքը մի կետի է, և շառագունում է: Անհանգիստ է: Թվում է` ողջ մարմինը հրդեհվում է, ու ջերմությունը հավաքվում է դեմքին: Աչքերից-բիբերից կարմիր տենդը հառել է վրաս:
– Ի՞նչ պատահեց, Լի, գուցե վաղվա՞ն թողնենք,- հարցնում եմ նրան:
– Չէ, ոչինչ, պարապում ենք, էլի,- պատասխանում է նա:
Նրա կենտրոնանալը երկար չտևեց, նրա աչքերը նորից շողում են վրաս: Լին փլվեց թախտին:
– Ի՞նչ կոտորակ, իմ ինչի՞ն է պետք կոտորակը:- Լին ծիծաղում է և ձեռքերով կանչում է ինձ: Ես անակնկալի եկա: Ես, ես ցայտնոտում եմ: Ես մերժում եմ Լիի առաջարկը և դուրս գալիս:
Մեր հարաբերությունները սրվեցին: Մեր միջև վիհ բացվեց: Վիհ բացողը ես էի:
Դեռ չէի հասցրել մտածել Լիի մասին, հորինել ու ասեղնագործել ո՛չ բնության տարերքների, ո՛չ տարվա եղանակների ֆոնին: Դեղինով ձյան ճերմակի վրա անուն գրելը, ինչ էլ որ անես, փնթի է ստացվում: Իսկ առավոտյան մայրդ նախատում է:
– Ամոթ է, ամոթ:- Ու էլի բաներ է ասում:
Ես մերժել էի Լիին և ինձ մատնել էի մենության: Իմ արհամարհանքն արդյունք չտվեց: Գտնում էր հարմար առիթ ու խայթում էր:
Մենությունն ու խայթոցը տարիներ տևեց, մենք հասունացել ու հասել էինք ավարտական դասարան:
Բլուրներից բարձրացող ծուխը, որը երկինք էր բռնում, Ղովտի թոռն էր.
– Սագերը աղաղակով երկինք էին բարձրանում, իհարկե, Ղովտի թոռն էր: Ղովտի թոռը այստեղ էր ու այնտեղ:
Իրականում Ղովտի թոռը «Ցախավել» պիտակ անունով շպրտված էր Լիենց բակում, կամ չգիտեմ` ուր:
Իմ սիրած տեղը քարափի մատուռն էր, ուր գնում էի ես: Մատուռի խոնավությունը հավաքվում էր մամուռին ու այնտեղից, կըթ հա կըթ, հատակի սալին: Այդ կաթկթոցն էր, որ ինձ հուշում էր և՛ լաց, և՛ աղերս, և՛ ինչեր … ինչեր …
Ես մտածում էի, որ Լիին մերժելով ես վիրավորել եմ և՛ տղամարդկային ցեղին, և՛ պապիս` գյուղի հպարտ Ղովտին:
Ճշմարտախոս մարդ էր Ղովտը: Եղածը ճիշտ էր տեսնում ու գնահատում: Ճշմարտությունը ճակատին էր ասում` սպանիչ ծաղրով: Իրեն էլ չէր խնայում: Շատերն էին փորձում նմանվել նրան, բայց չէին համարձակվում շփվել: Փորձությունների միջով էր անցել, բայց մնացել էր նույնը:
Վերջում ի՞նչ… Վերջում նրան բաժին էր ընկել փայտե մախաթը: Մախաթով աչքը հանել ու դրել էին ափի մեջ: Ի՜նչ է, թե.
– Աղջկան չէր տվել կնության ուզողներին…
Տարեց մի կին էր կնության բերել: Կինը համոզվել էր, բայց մեկ օր կնություն անելուց հետո ասել էր.
– Ղովտ, չի լինի, մերոնք` էնտեղ, ձերոնք` էստեղ. լինելու բան չէ, չի լինի:
Բուն պատճառը չէր ասել, որ Ղովտի թաց ափն է եղել, որ ինքը փշաքաղվել էր այդ ափից:
Կնոջ գնալուց հետո խոր վիրավորանք էր ապրել, բայց նորից չէր կորցրել իրեն:
– Թագավորն էլ է պատժում իր ծաղրածուին, էդ իմ աչքը չէ, հավերժի աչքն է,- թաց ափի համար արդարանում էր Ղովտը:
Մատուռից եմ գալիս, շոգ է: Իջնում եմ լողափ: Բերքը արտերում է հասունանում, մենք, երեխաներս` ջրում: Հպարտանում ենք մեր մազակալությամբ, ու ես չեմ հասկանում` մենք քաղաքակրթությունի՞ց ենք սերվել, թե՞ նախամարդուց: Աղջիկները լողանում են: Ես ջուրը չեմ մտնում: Լին էլ է ջրի մեջ: Ես մեկնվում եմ ջրափին ու հրճվում եմ: Ջուրը իմ հիշողությունն է: Ջուրը իմ ձեռքերն են: Ջուրը հետ է բացում Լիի շապիկը և զույգ տաճարներ շողշողում են արևի դիմաց: Ինձ կարմիր տենդը մորեմերկ նետում է ջուրը: Աղջիկները ճիչով ջրից դուրս են թռչում: Լին` նրանց հետ: Ես ջրինն եմ: Ալիքները կոտրատվում են: Լին թաց շորը փոխել ու մազերն է քամում: Ես խնդրում եմ, որ գա ինձ հետ լողալու: Նա չի գալիս, նա ծիծաղում է ու մատնացույց անում իր արտացոլանքը.
– Ես ջրի մեջ եմ, չե՞ս տեսնում,- ծիծաղում է նա:
Այդուհետ մեր միջև վիհը լցվեց:
Գյուղի բոլոր ծայրերը հավաքում, բոխչայում էինք, այնտեղ էր գյուղի աչքը, լեզուն, ականջը: Իսկ Աստծո աչքից հեռու մատուռը մերն էր:
Երբ մատուռում էինք, Լին, ցույց տալով կաթկթոցի տակի սալաքարը, ասաց.
– Իմ սիրտն է, ոչ ծակվում է, ոչ հալվում, հավերժ թաց ու խոնավ:
Ես, որ ամենակարող էի, ինձ անզոր զգացի: Հաջորդ օրը մագլցեցի եկեղեցու ողորկ պատն ու բարձրացա գմբեթը: Ամենքը յուրովի էին մեկնաբանում իմ արարքը: Մեկը թե՝ «Աստվածների հետ նոր պայմաններ է կապում երկրի բարօրությունների համար» կամ. «Կապույտի ֆոնին բաներ է գրում, կարդում»: Կամ. «Ամեն օր լույս ու մթին, բարձրանում, «Առավոտ լուսո» է երգում»…
Հպարտ Ղովտն էր, որ շոյեց ճակատն ու ասաց.
– Երբ բացում ես կապույտի շղարշները, հասնում ես սևին: Գաղտնիքը այդ սևին է գրված: Այդ սևին:
Լուսնյակ գիշեր էր:
Բոստաններում գայլերը հանդես էին սարքել: Գայլերը գյուղի շներին հանդեսի էին կանչում: Մեր շունը շղթան չէր կարող պոկել:
Լիենց կապույտ շունը հրապուրվում է գայլերի հրավերով: Զուգավորման շրջանն էր:
Առավոտյան լսում ենք, որ շուն ու գելի արյունոտ հարսանիք է եղել:
Լիի հարսանիքն էլ եղավ:
Գյուղը թնդաց իր կարգ ու ծեսով, բարեմաղթանքներով: Հարսանիքից հետո եկավ կարմիր խնձորի ժամանակը: Կարմիր խնձորի հարցում, ձմեռն էր, թե այդ կողմերում ժլատ էր բնությունը, սակավություն էր… Եթե ոչ մի տեղ, ապա բժշկի մոտ անպայման կլիներ:
Խնձորի գնացողին մտատանջել էր այն հարցը, թե ինչու է բժիշկը զբաղվում խնձորի վաճառքով: Բժիշկը պատասխանել էր.
– Վստահությու՜ն եմ ներշնչում մարդկանց: Վստահությու՜ն… Թե չէ, օրը մի քանի շան պատռված աչք էլ կարկատեմ, ինձ համար ծով է ու բավարար:
Շան աչքը շփոթեցրել էր գնորդին:
Հուշը գալիս, արթնացնում ու հանգիստ չէր տալիս ծերին:
Օրերի նավերը առանձնացել, օրորվում էին ջրերի վրա ու տեղ չէին հասնում:
Մի օր ծերը երկար քնեց:
Քնի մեջ ձեռքերն էր շարժում, երբեմն էլ շարժվում էին շուրթերը: Լի-Լի…
Երազին ջրափին էր, իր տեսած տաճարներն էր ներս մտնում, չէ, բարձրանում էր սպիտակափառ լեռը, չէ, եկեղեցու պատն էր մագլցում: Եկեղեցու պատը ողորկ չէր, այլ պատված էր սալաքարերով, որոնք թաց էին, գոլորշի էր բարձրանում:
Ահա ծերը լեռան կատարին է: Կանչում է Լիին: Չէ: Ծերը ջրի մեջ է, Լին մտնում է ջուրը: Նրանք լողանում են միասին:
Լեռան կատարը մշուշ է ու կաթնաբույր:
Ծերը եկեղեցու գմբեթին է: Արևը խուտուտ է տալիս նրա աչքերը, կուրացնում: Ծերը շնչասպառ ցատկում է տեղաշորից և մոտենում չորրորդ պատին: Լիի պատին:
– Լիի պատը սա է,- ասաց, փաթաթվեց Լիի պատին:
Այլևս չէր տարակուսում` չորրորդ պատը, Լիի պատը: Տանը` դռան ու լուսամուտի համար այլևս վեճ չեղավ:
Գտածի, հայտնաբերածի մասին ուզեց կիսվել ամենքի հետ` շան, ծառի, վանդակի բնակիչ թութակի հետ:
Նստեց դռան մոտ դրված ծակ քարին ու իր ոգևորությունն ապրեց:
Երբեմն տուն էր մտնում, սեղմվում պատին ու կանչում`
– Լի՜, Լի՜, Լի՜, ո՜ւր ես…
Մի օր էլ որոշեց չքնել, որ հենց Լին գա, բռնի ու բաց չթողնի: Այդպես էլ արեց: Առաջին գիշերը կարողացավ չքնել: Նստել էր տեղաշորին ու սպասում էր: Լին չեկավ: Ցերեկը հեշտ էր: Ներս ու դուրս էր անում: Երկրորդ գիշերն էլ կարողացավ հաղթահարել, թեև մի երկու անգամ աչքերը փակվեցին:
Երրորդ օրն արդեն ծերը ջերմում էր` դողէրոցք էր, տենդ…
Ծերը ջերմի մեջ էր, և քունքի երակը խփում էր:
Լին ծոցվոր իջավ պատից և ձեռքը մեկնեց ծերին: Պատից այն կողմ բազմություն էր հավաքվել… Ծերի քունքի երակը խփում էր.
– Լի՜, մի գնա, Լի՜, դու մերն ես, ծնունդը մերն է, մենք նրան երկար ենք սպասել,- ձայնում էին բազմության միջից և… թըխկ հա թըխկ, քանդում էին պատը:
Լին բռնեց ծերունու ձեռքը, ու գնացին խոտի դեզի մոտ:
Այնտեղ էլ Լին ծնունդ տվեց և բարձրացավ քարափ: Ժամ առ ժամ մեծացող երեխան եկավ, շրջեց մահճակալի շուրջը: Մորուքը, որն ուներ արդեն, հրդեհվեց ու անցավ քանդված պատն այն կողմ… բազմությունը…
Երկնքում շողում էր «Ցուլ համաստեղության» աստղը:
