Ֆ. Նիցշեի ստեղծագործություններում ընդհանրապես և «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» աշխատության մեջ մասնավորապես շատ հաճախ է խոսվում «առաքինիների» մասին: Դրանք այն երեսպաշտ փարիսեցիներն են, որոնք կարևորում են կեղծ ցուցադրականը՝ տպավորություն ստեղծելու նպատակով, այնինչ իրականում շատ հեռու են առաքինությունից: Այդ նրանք են, ովքեր կարող են իրենց ձեռնտու կարծիք ստեղծել կամ ուղղություն տալ հասարակական կարծիքին, ովքեր «ավանդապաշտ» են, «բարոյական», ովքեր խիստ դատափետում են որևէ մեկին՝ բարու և չարի ընդունված մտակաղապարից «շեղվելու» դեպքում, ովքեր, սակայն, իրականում կեղծ բարոյական հովիվներ են, որ առաջնորդում են հոտը, կամ մեկ բառով՝ «առաքինիները»:
Փափազյանի «Ըմբոստ երգերում» շատ հետաքրքիր բացատրություն է տրվում ամբոխ – հանճար հարաբերությանը՝ որպես միջնորդ օղակ ունենալով նաև «առաքինիներին»: Այդ «առաքինիները» ժողովրդական դարավոր նախապաշարումներին ծառայող և ամբոխի ստոր բնազդներն ուղղորդող օղակ են: Նրանց խորթ է լեռների վրա սավառնող գիտակցության կրակն իր մեջ ունեցող ազատ միտքը՝ Պրոմեթևսի, Արտավազդի մտածելակերպը, նորի ընկալումը, իսկական բարու և լուսավորի քարոզը, քանզի նրանք ամեն ինչին նայում են միայն իրենց շահի ելակետից: «Ես ձեզ եմ խոսում, գծուծ նախրորդներ, որ «ժողովրդյան շահերին ծառայողների» բարեպաշտ ժպիտներ հագած՝ խուսափում եք մերկ ճշմարտությունից, որպես բուն՝ շլացնող լույսից»1, – գրում է Վրթ. Փափազյանը: «Ամբողջ արժևորվածի վերագնահատում» աշխատության մեջ Ֆ. Նիցշեն խոսում է հոգեբանական հետաքրքիր մի երևույթի մասին. նա մատնացույց է անում մարդկային հոգեբանության այն առանձնահատկությունը, որ մարդը հակված է կեղծելու, քանի որ կեղծիքով նա ներկայացնում է այն, ինչ կցանկանար, որ իրականում լիներ, բայց հոգու խորքում ինքն էլ գիտի իր «մտահորիզոնի անորոշությունը»: Երբ կողքից, ասես հսկայական լույսի առջև, պայծառ և հստակ տեսանելի է դառնում ամեն ինչ, վեր է հանվում ճշմարտությունը, մարդն ատելություն է զգում այդ ճշմարտության նկատմամբ, և մարդկային հոգին՝ իբրև մթնշաղասեր մի չղջիկ, անկախ իր կամքից ատում է ճշմարտությունը՝ որպես արագ կուրացնող լույս2: Եվ այս «առաքինիները» հասարակ ժողովրդին, անգիտակից ամբոխին կարող են ուղղորդել ազատ մտածողության դեմ՝ նրան բնորոշելով չար: Վրթ. Փափազյանը գրում է. «Նա՛ է միայն ծառայում ճշմարտության, ով ատելի է ամբոխին… Ծամածռեցիք ասածներս. «ժողովրդի մեծ բարեկամներ» կոչելով ձեզ՝ գլխիվայր հնչեցրիք երգերս ամեն կողմ. հասկացաք ասածներս, բայց չկամեցաք հասկացնել ամբոխին և ծաղրի տվիք ըմբոստ ոգու սեգ կոչերը» (էջ 617): Նույն առիթով Ֆ. Նիցշեն ձևակերպում է. «… ահավասիկ. ես գլխի եմ ընկնում՝ դուք իմ գերմարդուն սատանա՜ էիք անվանելու»3: Քարոզելով «բորբոսնած բարոյականություն»՝ այդ «առաքինիները» մարդկանց պարտադրում են պարտականություններ, որոնք ծառայում են հենց իրենց՝ քարոզողների շահերին: «Ամբոխ – հանճար» հարաբերության միջին օղակը, այսպես ասած, «առաքինիները», միջիններն են, կյանքին լավ հարմարված միջինները, որոնց հանգամանորեն անդրադառնում է Ֆ. Նիցշեն նաև «Կամք առ իշխանություն» աշխատության մեջ4: Ինտրան «Ներաշխարհում» խոսում էր «տեսակ դարձող» որակի մասին, խոսքը միջակությունից անհամեմատելի բարձր կանգնած հանճարների մասին է, մարդու բացառիկ որակի մասին, որը երբեք ինքնավերարտադրող տեսակ չի դառնում, ինչպես, ասենք, միջինները՝ «առաքինիների» դասը: Կենսաբանական տեսակ չդարձող մարդու այս որակը բնության քմահաճության խաղն է, և որպես օրենք՝ այդ բացառիկները ֆիզիկապես ամուլ են, նրանք «ծնում» են մտքով, բացառիկներ, որոնց Ֆ. Նիցշեն անվանում էր «ազատ մտքեր»: Մարդու այդ որակը շատ բարձր էր դասվում հին հնդկական պետական մեքենայի հիերարխիայում. նրանք կազմում էին իմաստունների, գիտնականների խավը, որն ամենաբարձր աստիճանն էր, նրանց տված գաղափարներն իրականացնում էր երկրորդ խավը՝ իշխանավորների դասը, ավելի ցած առևտրականների խավն էր, իսկ ամենաստորինը՝ ամբոխը կամ չանդալան՝ չքավորությունը, հասարակության այն խավը, որ շուն է ուտում: (Ի դեպ՝ հայերեն ժողովրդախոսակցական «շունուշանգյալ» բառը ծագում է «չանդալա»-ից. խոսքը չքավորության այն աստիճանի մասին է, որի հետևանքով մարդը դառնում է շնակեր): Սակայն միջինները՝ կեղծ բարեպաշտ «առաջնորդները», ամբոխին կարող են դրդել բացառիկ մեծերի դեմ՝ նրանց որակելով չար: Երևույթի հիանալի պատկեր է տվել նաև Ռ. Զարդարյանը:
1910թ. Կ. Պոլսում լույս տեսած «Ցայգալույս» ժողովածուի «Իբրև նախամուտ» վերնագրված հատվածում5 Ռ. Զարդարյանը գրում է, որ ժողովածուն թուրքական բըռնատիրության մթնշաղում խարխափող հայ ազգի նպատակների, իղձերի ամփոփումն է: Գրքի «Ցայգալույս» տիտղոսը բնականաբար պարունակության խտացումն է: Իսկ ի՞նչ է այն պարունակում: Խոսքը հենց 1910թ. հրատարակության՝ մամուլում ցրված նյութերը հեղինակի կողմից ի մի բերվելու և տպագրության մասին է, ոչ թե հետագա տարիներին Հայաստանում հրատարակվածների, որոնցում կազմողների կողմից բազմաթիվ հավելումներ են կատարվել: Այն՝ 1910թ. հրատարակությունը, պարունակում է նիցշեական «Արշալույսի» ենթատեքստով և վեդայական «դեռ չբացված ինչքան արշալույսներ կան» խտացման զարդարյանական մեկնաբանություններ: Այս ժողովածուում տեղ են գտել քրեստոմատիական «Գամփռը», «Բագինին փառաբանությունը», «Պահակները արթուն են» և նմանատիպ այլ գործեր, որոնցում «նոր արշալույսների» սպասում կա և նոր առաջնորդի նկարագիր՝ «գամփռը»: Ժողովածուն ավարտող «Աստվածները» վերնագրված բանաստեղծությամբ ամփոփվում է շարքի ասելիքը. աստվածները, որոնց պաշտել են, այժմ պատկանում են անցյալին, ժամանակին, «աղջամուղջին ու մութին» (հիշենք նիցշեական «Չաստվածների մթնշաղը», Լ. Շանթի «Հին աստվածները», ուր այլևս հին են բոլոր աստվածները, և մարդը պիտի գնա դեպի գերմարդ6): «Աստվածները» բանաստեղծության մեջ սիմվոլիկ հովվի պատկեր կա, որի սրնգի շուրջ սիմվոլիկ «հոտն» է հավաքվում: Եկել են նոր ժամանակներ՝ նոր առաջնորդների պահանջով, կյանքի վերափոխման պահանջով: Համամարդկային այս անհրաժեշտության հայկական տարբերակն էլ ազգային ազատագրությունն է, թեմա, որը դարձավ նեոռոմանտիզմի հիմնական առանցքը, և որին անդրադարձան անխտիր բոլոր հայ նեոռոմանտիկները: Այսինքն՝ «Ցայգալույս» ժողովածուն սիմվոլիզմին բնորոշ՝ օրվա՝ միմյանց հաջորդող պահերի խորհրդանշական իմաստի մի նոր դիվերգենցիա (ճյուղավորում) է, ուր ցայգը, ցայգն իր խոստացած լույսով խորհրդանշում է մարդկության «նոր առավոտ», իսկ «նոր առավոտը» բերում են առաջնորդները, որոնց «առաքինիները» շրջապատում են ռեսենտիմենտով և անվանում չար:
Այնինչ՝ հայաստանյան հրատարակություններում կատարված հավելումները ոչ մի առնչություն չունեն ժողովածուի ներքին տրամաբանության հետ, ինչը հեղինակի կողմից խտացված է «Ցայգալույս» խորագրում:
Ժողովածուի «Գամփռը» այլաբանական պատկերում գամփռը (հոգում՝ լեռների բարձրությունը և մաքուր օդը) լեռներից իջել է քաղաքի աղտեղության մեջ (նույն նիցշեական Զրադաշտի հայտնվելը մարդկանց մեջ), և փողոցի անտիրական շների ոհմակը (նիցշեական «մորմերը», «շուկայի ճանճերը», «առաքինիները») հալածում է նրան, քանի որ «տկար ու նվաստ բնազդներու իբր թե արժանավորությունն է որ ինքզինք այս անհամեմատ բաղդատության մեջ վիրավորված գտնելով՝ ոտքի կ՚ելլե, կը մրրկի, կը կաղկանձե»7: «Առաքինիները» «բարոյականության» քողի տակ, իրականում «անհամեմատ բաղդատությունից» գազազած, հալածում են ահռելի գամփռին, որ բերել է լեռների թարմությունը, և նրա դեմ գրգռում են «սպանդանոցին ամբողջ հրոսախմբին որ գան իրենց օգնության հասնին. տարիքոտները կը մեծաբանեն՝ գանգյունավոր ու խռպոտ աղաղակով մը, երիտասարդները կ’սպառնան հանձնապաստանությամբ մը որ այնքան ծիծաղելի է սակայն, փոքրերը՝ քաջալերված իրենց մեծերուն համարձակութենեն՝ իրենք ալ իրենց մանկական, տհաս ձայնովը միշտ նույն աննպատակ ու անգիտակից հայհոյությունը կ’ընեն, վազելով, հևալով գամփռին ետևեն որ անհողդողդ, անձնավստահ՝ իր ճամփան կը շարունակե»8: Այս «լուսավախեցող» «առաքինիներն» են, որ մեծերի դեմ «ամբոխային դատաստան» են հրահրում, հյուսում «անոթի շուներու, զրկված քոթոթներու, դեռ կույր լակոտներու բոլոր ոստայնն»9: Ահա օրենսդիր մեծերի և նրանց ռեսենտիմենտով շրջապատողների գեղարվեստական սիմվոլիկ պատկերը: Օրինակները բազմաթիվ են, հիշենք թեկուզ Լ. Շանթի «Հին աստվածներ»-ում Վանահոր և միաբանների հակադրությունը:
Սովորաբար մեծերը, եթե ոչ հարյուրամյակներ, առնվազն մի քանի տասնամյակ իրենց ժամանակից առաջ են անցնում (օրինակ՝ Ջ. Բրունոն, ում այրեցին), նրանք ահռելի են, լուսափայլ: Այդ ահռելիությունն ահ է ներշնչում միջիններին, որոնք իրենց զգում են ստվերում: Սակայն այս միջակ «առաքինիները» զարմանքով նկատում են, որ նման մեծություններն իրենց ահռելիությամբ, որին բնորոշ է վեհի գեղագիտությունը, վտանգավոր չեն, նրանց բնորոշ է բարություն և լույս, մանկան պարզություն և անմիջականություն (Պ. Սևակի բնորոշմամբ՝
Անվտանգ՝ ինչպես հրդեհն
արևի,
Անվնաս՝ ինչպես օգտակար
լորտուն10… )
և ըմբռնում են, որ անտեղի էր վեհի՝ իրենց կողմից իբրև սարսափ ընկալումը, իսկ այս անսպասելիությունից (այսինքն՝ վեհն ու սարսափելին իրարից տարանջատելուց) ծնվում է կոմիկականը՝ իբրև գեղագիտական կատեգորիա: Եվ վերջնական արդյունքում վեհն ընկալվում է իբրև ծիծաղելի: Սևակից վերը բերված երկտողն իսկ հաստատում է կոմիկականի ծնունդը. նման մեծերին «օձ» են պատկերացնում և սարսափում, բայց պարզվում է, որ նրանք օգտակար են, «անվնաս լորտու», լորտուի օգտակարությունն այլևս մոռացվում է, զարմանքից ծնվում է ժպիտ, ծիծաղ, որը շաղախվում է վրեժխնդրության թույնով, քանի որ «առաքինիների» հոգու խորքում գլուխ է բարձրացնում ռեսենտիմենտը, և ժպիտը վերածվում է հեգնանքի ու ծաղրուծանակի:
Միջինների մասին շատ հետաքրքիր տեսակետ է դրսևորված նաև Վրթ. Փափազյանի «Արձանը» այլաբանական զրույցում: Ի՞նչն է հետաքրքիր սրա ֆաբուլայում: Այստեղ ևս ամբոխ–հանճար (առաջնորդ) հարաբերության մեջ էական դեր է խաղում միջին օղակը՝ միջինները, կեղծիք սերմանողները, որոնք, իրենց նպատակներում համոզված, ուղղորդում են անմիտ ամբոխին՝ «արածող նախրին» (Փափազյան), «ոչխարի հոտին» (Նիցշե), «կայծակնահար նախրին» (Չարենց): Իհարկե, ամբոխի այս «գեղարվեստական» բնորոշումը՝ «հոտային», գռեհիկ է հնչում, սակայն հոգեբանության դիտանկյունից սա ընդամենը նշանակում է ենթագիտակցականի, բնազդների անզուսպ դրսևորում, երբ կույր, չարթնացած մտքով, ինքնագիտակցության չհասած մարդկային բազմություններ կարող են «ամենօրյա գործածության առարկա» (Նիցշե) դառնալ՝ ծառայելով իշխող դասի շահերին: Անհատականության (ինդիվիդումի) չհասած, ինքնուրույնություն չունեցող, ամբոխային նախապաշարված, քարացած մտածողությունը խոր հետազոտվել և հիանալի մեկնաբանվել է բազմաթիվ հոգեբանների կողմից (Զ. Ֆրեյդ, Կ. Յունգ, Վ. Ռայխ…):
Ասացինք, որ «առաքինիներն» ամեն բան անում են կեղծիքը որպես իրականություն ներկայացնելու համար: Այդ խաբկանքի մեջ ապրում են և՛ իրենք, և՛ ամբոխը՝ փափազյանական «արածող նախիրը»: Ամբոխի անգիտակից կամ ենթագիտակցական ատելությունը դեպի բացառիկ մեծերը, որ «առաքինիների» կողմից ուղղորդման արդյունք է, շատ պարզ կարելի է մեկնաբանել հետևյալ հոգեբանական դիտարկմամբ:
Հայտնի է, որ Կիլիկյան Հայաստանը կործանվեց մամլուկների կանոնավոր արշավանքներից: Մամլուկների շարքերում կային ջոկատներ, կազմված տարիներ առաջ գերի տարված քրիստոնյաների որդիներից: Սպանելով նրանց ծնողներին՝ մահմեդականները քրիստոնյա երեխաներին ներշնչել էին, թե նրանց ծնողներին սպանել են քրիստոնյաները, իսկ իրենք մուսուլմաններ են՝ որբացած մուսուլմաններ: Այսինքն՝ անգիտակից երեխաներին հատուկ դաստիարակությամբ դարձնում էին դաժան զինվորներ և նրանցից կազմված հատուկ ջոկատներն ուղղում հե՛նց քրիստոնյաների՝ յուրայինների դեմ: Նույն փորձը հետագայում որդեգրեցին թուրքերը՝ կազմելով հատուկ նշանակության «համիդիե» ջոկատներ, որոնց անդամները բոլորովին գաղափար չունեին իրենց ծագման մասին: «Առաքինիների» կողմից «համիդիե» ջոկատներ կազմակերպվել են բոլոր ժամանակներում, բոլոր երկըրներում՝ դրանք առավել շատ ուղղորդելով սեփական ժողովրդի դեմ: Ապացույց՝ Արտաշեսի (այն էլ «Բարի» հորջորջված) անեծքով չար որակվեց արդարության մարտիկ Արտավազդը, իսկ իշխանության համար երբեք էլ դժվար գործ չի եղել «արածող նախրին» ինչ-որ կեղծիք ներշնչելը: Այսինքն՝ Արտավազդը դարերում «վաստակեց» «չարի» անուն:
Կապված «չար» Արտավազդի հետ՝ անդրադառնանք Վ. Թեքեյանին: Նրա «Հայրենի զրույցներով» շարքում ևս նոր ուղի է մատնանշվում՝ ազգային պայքարի և հաղթանակի միջոցով վերականգնել նախնիների փառքը: Այս ենթաշարքի զանազան բանաստեղծություններում («Արշակ Ա-ի կոթողը», «Տրդատ Ա-ի կառքը», «Արտաշես Բ-ի գերեզմանը», «Արտավազդ Բ», «Վարազդատ», «Հարալեզներ»…), անդրադառնալով հայ հեթանոսական անցյալի այս կամ այն դրվագին, բանաստեղծը երազում է հայոց բոլոր կորուստների կողքին տեսնել հարալեզներ, որոնք կվերակենդանացնեն հին փառքը: Երազում է տեսնել Սոսյաց անտառով քայլող երիտասարդ հայ արքա և այլն: Այս երգերից խիստ էական են երկուսը՝ «Արտաշես Բ-ի գերեզմանը» և «Արտավազդ Բ»-ն, որոնցում Թեքեյանը կարծես ընդունվածից տարբեր դիտանկյուններից է մոտենում Խորենացու գրառած այն պատառիկներին, ուր պատմվում է Արտաշես թագավորի մահվան և հեթանոսական ծեսով թաղման մասին, երբ բազմաթիվ մարդիկ կենդանի թաղվում էին բարձրաստիճան պաշտոնյաների դամբարաններում, սովորույթ, որից դժգոհեց Արտավազդն ու արժանացավ հոր անեծքին և դրա իրականացմանը: Մեզանում ընդունված է Խորենացու պատմության շատ հատվածներ ուղղագիծ հասկանալ. օրինակ՝ Արտաշեսը բարի է, իսկ Արտավազդը՝ չար: Որ նա չար է, առասպելները հավաստիացնում են, թե «վիշապազունք գողացան զմանուկն Արտաւազդ, Եւ դև փոխանակ եդին»11: Սակայն ողջ մարդկության պատմության կտըրվածքով նայելիս միշտ էլ իշխանական դասն ինքն իրեն ներկայացրել, ներկայացնում և ներկայացնելու է բարի. դա է պահանջում իշխանական շահը: Հիշենք նույն փարիսեցիներին, Քրիստոսի ժամանակների քահանայապետերին, ովքեր իրենց համարում էին առաքինի, բարի, իսկ նոր, շատ ավելի բարձր բարոյականություն քարոզող Քրիստոսին՝ չար: «Արշալույս» աշխատության մեջ Ֆ. Նիցշեն նշում է, թե իր զարգացման ամենասկզբնական աստիճաններում մարդկության պատկերացումներում «արատավոր» հասկացությունը նույնական է դիտվել «ազատ», «անկախ», «անհատականություն (ինդիվիդում)» հասկացությունների հետ: «Ազատ մարդն (ըստ այդ պատկերացումների (ծնթ.՝ Մ.Շ.)) անբարոյական է,- գրում է Նիցշեն,- քանի որ ամեն ինչում նա ուզում է կախում ունենալ իրենից և ոչ թե ավանդույթներից»12: Ավանդույթը դիտվում էր (և է՛) գերագույն հեղինակություն, որին պետք է հետևել և ոչ թե նայել սեփական հոգու խորքը ու հակադրվել: Իսկ եթե մեկն ավելի բարձր էր կանգնած այդ քարացած մտածելակերպից, նա պարտավոր էր օրենսդիր լինել և բերել նորը՝ փոխելով քարացածը, մի գործ, որը մահվան չափ վտանգավոր էր (և է՛). հակառակ դեպքում օրենսդիր նորարարը կարող է հատուցել անգամ մահով և դարերում հիշվել իբրև չար13: Հիշենք միայն Գրիգոր Լուսավորչի տառապանքները, եթե քրիստոնեական նոր տեսության «մուրճի» անբեկանելիությունը չկարողանար պարտադրել հեթանոս հայերիս, այսինքն՝ չընդունվեր որպես օրենսդիր, Խոր Վիրապից այդպես էլ դուրս չէր գա և՛ ուղիղ, և՛ փոխաբերական իմաստով, ուղիղ՝ մարմնական հալածանքների, փոխաբերաբար՝ հոգու խորխորատում ինքն իր մեջ թաղված, մերժված հասարակությունից: Ուզում ենք ավելացնել միայն, որ Արտաշեսի անեծքում իսկ կա Արտավազդի բնորոշումը, պարզապես մեզանում ընդունված է եղել Խորենացու գրառած պատառիկներն ավելի շատ ուղիղ իմաստով մեկնաբանելը, քան որպես այլաբանություն, չնայած Խորենացին, ուր անհրաժեշտ է, նշում է, թե կա այլաբանություն: Խոսենք նաև հետևյալի մասին.
Եթէ դու յորս հեծցիս
յԱզատն ի վեր ի Մասիս,
Զքեզ կալցին քաջք,
Տարցին յԱզատն ի վեր ի Մասիս.
Անդ կայցես և զլոյս մի՛ տեսցես14:
Հայ բանասիրության մեջ առ այսօր առեղծված է, թե Մասիսն ինչու է «ազատ», և ինչու պիտի Արտավազդը հենց Մասիսն ի վեր բարձրանար, այն դեպքում, երբ իբր թե հետո շղթաներով կապվում է մի այրում՝ քարանձավում: «Մասիսն ի վեր»-ը ինչպե՞ս համատեղել մի այրի, քարանձավի հետ:
Բանն այն է, որ հինը խախտելը, մտածելակերպում ամրակայվածը խարխլելը, մտքի ֆետիշացված կուռքերը փշրելը այնքան էլ հեշտ գործ չէ: Դա կարող է անել հոգևոր, մտավոր այնպիսի հասունության հասածը, ով ունի «բարձր լեռների» հոգեբանություն՝ վերից վար նայելու՝ հոգում Մասիս–Մաշու ահագնություն: Խոսքն այն անհատականությունների մասին է, ովքեր արծվի սրատեսությամբ աշխարհը զննում են թռչնաբարձունքից: Դրանք Զարդուշտ-Զրադաշտ են՝ զարթնած, նորարար, օրենսդիր: (Ի դեպ՝ պատահական չէ, որ Նիցշեի «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» աշխատության իմաստունի սիմվոլիկ կենդանիներն են օձը (իմաստնություն) և արծիվը (սրատեսություն): Դրանք խորհրդանշում են իմաստունի զարթնած հոգին, նրա ներքին «բարձր լեռները»): Արտավազդը ևս «որսի» է ելել կամ «նշան» է բռնել դեպի Մասիս: Իսկ «որսի ելնելով» ու «նշան բռնելով»՝ իբրև այլաբանական հասկացություններ, ողողված է ողջ անտիկ և միջնադարյան կրոնափիլիսոփայական գրականությունը: Այսպես ուրեմն՝ Արտավազդը հավակնում է «որսի» ելնել դեպի Մասիս՝ իբրև հոգևոր ահռելի աճ, իբրև նիցշեական «զվարթ գիտություն», որ հետևում է «տրտում գիտությանը»: Եվ եթե Արտավազդը նշան է բռնել, որսի է ելել դեպի հոգևոր Մասիս, որն ինքն անհատականության, ինքնուրույնության, հոգևոր անկախության և ահագնության սիմվոլ է, հետևանքը պետք է լինի նրա կողմից նոր բարոյականության՝ ապաբարոյականության պահանջը: Այդպես էլ կա. Արտավազդը բողոքում է հեթանոսական սովորույթի դեմ. ինչո՞ւ պետք է մարդիկ ողջ–ողջ թաղվեն որևէ մեկի դամբարանում: Արտավազդը բարու կողմնակից է, թույլի պաշտպան, նա արդարության ձայնն է: Տեսնենք՝ ի՞նչ է նշանակում Արտավազդ բառը: «*Արտաւազդ, ար. < հպրս. *Artavazdah, զնդ. asavazdah, պհլ. Artavazd. բուն նշանակում է «որի արդարությունը հաստատուն (կամ տևական) է» (Հիւբշ. 30)»,- կարդում ենք Հ. Աճառյանի անձնանունների բառարանում15: Ստացվում է, որ Արտավազդն արդարության, այն էլ տևական, հարատև արդարության խորհըրդանիշն է. արտավազդներ եղել են բոլոր ժամանակաշրջաններում, կան և լինելու են: Դրանք այն մարդիկ են, ովքեր «ուշ-ուշ են գալիս, բայց ոչ ուշացած», ովքեր օրենսդիրներ են՝ բերելով նորը, ավելի առաջադեմը, հաստատելով ճշմարտությունն ու բարին, որոնց, սակայն, իշխող դասը կարող է «օրենքից դուրս» դիտել և պիտակել «չար»: Այդպես եղավ և Արտավազդի հետ: Հոգու Մասիս–լեռ բարձրացածը (հիշենք Թումանյանի կամ Թեքեյանի 40-ամյա լեռը, հասունության լեռ, որ հույն փիլիսոփաների կողմից կոչվում էր ակմե) պայծառատես է, գուշակ, նույն ինքը Պրոմեթևսն է (Պրոմեթևս թարգմանաբար նշանակում է պայծառատես, գուշակ), որ լույս է բերում մարդկությանը, բայց Զևսը (իշխանությունը) նրան շղթաներով գամեց լեռանը (հեռացրեց հասարակությունից) և մատնեց տառապանքի: Արտավազդը ևս պիտակվեց չար, որ մեկուսացվի հասարակությունից և միայնակ տանջվի հոգու ցավի քարանձավում: Արտավազդն անիծվեց ապաբարոյապաշտության պատճառով, ասել է թե՝ հոգու Ազատ Մասիսը բարձրացած լինելու համար: «Մասիսին» տրված «ազատ» մակդիրը այս պարագայում պետք է ընկալել նիցշեական մեկնաբանությամբ (ինտերպրետացիայով), որի մասին խոսեցինք վերը: Այսինքն՝ «ազատը» խորհրդանշում է ապաբարոյապաշտություն, ինդիվիդուալիզմ, նոր մտածելակերպ, «մուրճի» փիլիսոփայություն, բարու և չարի նոր ըմբռնում: Արտավազդը «չար» է, սա այն «չարն» է, որից լույս է բխում, սա այն առատ լույսն է, որին նիցշեական «մորմերը», «շուկայի ճանճերը» «չար» են որակում, սա այն լույսն է (ինչպես Քրիստոսը), որին խաչ հանեցին, սա միջնադարյան այն արդար և ճըշմարիտ գիտական լույսն էր, որոնց ինկվիզիցիան կենդանիկենդանի այրում էր խարույկների վրա… Սրանք այն առաջնորդներն են, որոնց պարտադիր սպանում են, ինչպես Թեքեյանի «Ոսկեմարտը» բանաստեղծության քերթողին: Այս «չարերից» էր Ինտրան, որին տանջամահ արին վեհ գաղափարներ քարոզելու համար: Այս «չարերից» էր Ե. Չարենցը, որի գրական ծածկանունն իսկ խոսում է հեղինակի՝ իր դերի լիուլի գիտակցման մասին: «Homo Sapiens»-ում (գրված 1928-1929թթ.) անդրադառնալով իր պատանության օրերին՝ Ե. Չարենցը գրում է.
… որ ինքը դառնալու է
կյանքում…
Մի հանճարեղ պոետ:
……………………………………
Այդ պատանին հետո դարձավ
պոետ
Եվ գրեց այս նովելը,
որ դուք կարդաք…
Հայտնի է, որ Չարենցի «Homo Sapiens»-ը գրվել է Ս. Պշիբիշևսկու համանուն գործի ազդեցությամբ, այնինչ Պշիբիշևսկու վեպն ամբողջությամբ թաթախված է նիցշեականությամբ: Հայ ընթերցողը Նիցշեին «ճանաչել է» միջնորդավորված՝ Պշիբիշևսկու գրքով: Չարենցի գրական ծածկանվան արմատներն այստեղից են գալիս, այսինքն՝ ծանոթ լինելով նիցշեականությանը՝ նա վըճռում է լինել (դեռ պատանության օրերին) այն «չարը», որից այլոց համար բխում է լույս, բարի, երջանկություն: Այսինքն՝ «Չարենց» ծածկանունը հուշում է, որ Ե. Սողոմոնյանն զգում էր իր հոգևոր կապը, հոգեհարազատությունը նախորդ, ներկա և ապագա բոլոր դարաշրջանների այն մեծագույն մտածողների հետ, որոնք առաջ են մղում մարդկությանը: Հետևաբար՝ «Չարենց» նշանակում է այն «չարերից», որոնց խաչում են նիցշեյան մորմերը` նրանցից բխող լույսի համար:
Փորձենք ամփոփել:
Հեթանոսական «չար» Արտավազդի և միջնադարյան «չար» Փոքր Մհերի նմանության աղերսները հայտնի են ամենքիս: Սակայն ինչպես Վ. Թեքեյանը, այնպես էլ Ե. Չարենցը ընդունվածից ճիշտ հակառակ դիտակետից են ներկայացնում այս կերպարները: Նրանք (ինչպես նաև Զարդարյանը, Փափազյանը, Շանթը…) ճիշտ են ընկալում մեծ անհատականությունների և ժամանակի հակադրությունը: Փաստորեն՝ «չարերից» են այն բոլոր մեծերը, ումից լույս է բխում, ովքեր հասարակության համար բացում են առաջընթացի դուռ, այնինչ իշխանությունները նրանց անվանում են «նեռ և չար»: Հենց այդ «չարերից» էր նաև իր համար «Չարենց» գրական ծածկանուն ընտրած Ե. Սողոմոնյանը:
1 Փափազյան Վրթ., Երկեր, Ե., 1987, էջ 617 (այս գրքից հաջորդ մեջբերումների էջերը կտրվեն տեղում):
2 Տե՛ս Ф., Переоценка всего ценного (в книге “Утренняя заря. Переоценка всего ценного. Веселая наука”, Минск, 2003), էջ 328:
3 Նիցշե Ֆ., Այսպես խոսեց Զրադաշտը, «Նորք», 1990թ., թ. 6, էջ117:
4 Տե՛ս Ницше Ф., Воля к власти (в книге “Так говорил Заратустра. К генеалогии морали. Рождение трагедии. Воля к власти. Посмертные афоризмы”, Минск, 2003), ¿з 898 – 902:
, 2003), էջ 898 – 902:
5 Տե՛ս Ռ. Զարդարյան, Ցայգալոյս, Կ. Պոլիս, 1910թ., էջ 5:
6 Տե՛ս Շոլինյան Մ., Լ. Շանթի «Հին աստվածներ» դրաման, Վանաձոր, 2002, էջ 85 – 87:
7 Ռ. Զարդարյան, Ցայգալոյս, Կ. Պոլիս, 1910թ., էջ 23:
8 Նույն տեղում, էջ 24:
9 Նույն տեղում, էջ 28:
10 Սևակ Պ., Երկեր երեք հատորով, հ.1, Ե.,1982, էջ 570 («Վարք մեծաց»):
11 Խորենացի Մովսես, Հայոց պատմություն, Ե., 1981թ., էջ 232:
12 Ницше Ф., Утренняя заря (в книге “Утренняя заря. Переоценка всего ценного. Веселая наука”, Минск, 2003), էջ 11.
13 Տե՛ս Շոլինյան Մ., Նիցշեի «գերմարդու» մեկնաբանության փորձ, ԲԵՀ, 2003/3, էջ 41-43:
14 Խորենացի, Հայոց պատմություն, էջ 230, 232:
15 Աճառյան Հ., Հայերեն անձնանունների բառարան, հ. Ա, Ե., 1942թ., էջ 310: