Հոդվածը տպագրվել է՝ էջ #, #2 (2877) 2 փետրվարի 2007 թ., Գրական թերթ
Ժամանակ առաջ «Գրական թերթում» Հովհաննես Գրիգորյանը, մի որոշ ընդհատումից հետո, հանդես եկավ բանաստեղծությունների նոր շարքով: Իմ ուշադրությունը գրավեց հատկապես «Կիրակի» քերթվածը, որ հուշերի անդրադարձ եղավ ինձ համար և հայացքի վերստուգում բանաստեղծի գրական իր նախերգանքին.
Ու թեև կիրակի է, բայց ինձ դժվար թե
հաջողվի երկար
մնալ անկողնում, որովհետև ուղիղ
ութն անց երեսունին
ճնճղուկները կտցահարում են
պատուհանիս ապակին,
հասկացնելով, որ իրենց ամենևին
չի հետաքրքրում
աշխատանքային օր է, թե հանգստյան…
Ժամանակն է և պետք է հացի
փշրանքներ լցնել
Պատուհանի գոգին, ամեն օրվա պես…
Այսպես սկիզբ է առնում օրվա ժամանակը, և անակնկալ դիպվածների անկապակից անցումներով տիեզերական իր գոյության առասպելն է ներզգայում բանաստեղծը: Ճիշտ ժամը իննին շենքում շրջայց է կատարում պառավ մուրացկանը, ապա գրքերով ծանրաբեռ եհովականները՝ Աստծո ճշմարիտ խոսքին հաղորդվելու խորհըրդով. հետո Իսրայելի պրեզիդենտի մեսիջը բջջայինի վրա, որ եթե չվերադառնամ հին ուղղագրությանը, ապա նորից կհարձակվի Լիբանանի վրա. դատարկ բանկաները վերադարձնելու մածնավաճառի սպառնալիքին հետևում է «կուսակցությունների հանդիսավոր շքերթը», և նա որոշում է ձայն տալ բոլորին, քանզի ցանկանում է կյանքի մնացած «մի քանի հարյուրամյակն անցկացնել առանց ձայնի»: Վերջապես՝ «կիրակի օրվա ամենահրաշալի պահը», հագնում տոնական կոստյումը, օղակն անցկացնում վիզը և խաղաղ ճոճվում առաստաղի կեռիկին ամրացված պարանից, մինչև կինը վերադառնում է խանութից, զգուշորեն իջեցնում նրան, և միասին վայելում են «իրիկնային հրաշալի սուրճը»:
Մի առիթով ես դիտել եմ, որ խրոնիկան մի ուրույն ոճ է կազմավորում արդի բանաստեղծության մեջ: Ազատ տաղաչափական ամեն կարգի ձևույթից, բանաստեղծությունը իրերի շարժման առօրյա ընկալումներից, ակամա վերհուշերից բանահյուսում է օրվա ժամանակը, ուր հատվում են առերևույթ անկապակից, մտովի ներխուժված կամ երևակայությամբ զգայելի դիպվածներ:
Օրերի խրոնիկան Հովհաննես Գրիգորյանի բանաստեղծության նախասիրած մոտիվներից է, և այստեղ է նրա աշխարհընկալման տարածությունն ու մետաֆորի ընտրությունը: Բանաստեղծականը երևույթների ներզգայական, վերէմպիրիկ ասոցիատիվ համադրումն է, որ ներդաշնակություն է ստեղծում մեր տրոհված ներաշխարհում և ճանաչման գյուտը փոխաձևում գեղագիտական հաճույքի: Ձևի քայքայումն ակնհայտ է, բայց էականը մետաֆորի ընտրությունն է և պոեզիայի անջատումը երաժշտությունից, որ այլ բան չի նշանակում, քան շեշտի հոգեբանական տեղադրումը խոսքի ներքին ռիթմում: Այստեղ է Հովհաննես Գրիգորյանի հայտնությունը, որ ժամանակին եղավ նորարարական: Եվ տեսեք, թե «Կիրակիում» տաղանդի հիշողությունն ինչպես է արձագանքում նախերգանքի տողերին.
Փողոցներում
ծառերից կախված
օրորվում էին բանաստեղծները:
Դեղին ժպիտ կար դեմքերին նրանց,
ձեռքերին՝ հանգած ծխախոտ:
Սա հատված է «Աշուն» բանաստեղծությունից, որ գրվել է 1964-ին և ժամանակին տասնյակ անգամներ արտատպվել միութենական ու տեղական մամուլի քննադատականներում՝ ի ցույց դնելով «նորարարության» հավակնող երիտասարդ բանաստեղծի մոլորությունը: Այսպես սկսվեց պոետական նոր սերնդի բանավեճը ավանդականների դեմ, և սերնդի բանաստեղծներից թերևս ոչ ոք այնպիսի ընդգծում չտվեց նոր ուղղության ձևաբովանդակային կառույցին, որքան Գրիգորյանը: «Իսկ պոեզիան,- գրել է նա,- այժմ խոսել է նշանակում (առաջ՝ երգել), ճիշտ խոսել: Վերջ ի վերջո փողոցն ավելի հետաքրքիր է: Քո կողքով մարդիկ են անցնում… Եվ ահա նրանց խոսքերը թափանցում են քո մեջ… որովհետև բոլոր մարդիկ էլ բանաստեղծության արժանի տողեր ունեն պահած իրենց մեջ, պարզապես դրանք պիտի փոխել, մի քիչ մշակել»:
Կարելի է ենթադրել, թե չկա սահման, և նույնարժեք են իրականն ու բանաստեղծականը: Այս պարագայում արդեն տեղին կլիներ Գրիգորյանի պոեզիան վերլուծել ըստ ռեալիզմի կամ արդի քննադատության բառապաշարում նախասիրված սյուրռեալիզմի պոետիկայի: Սա արդեն մեթոդաբանական հարց է: Այս տեսակետից իրական աշխարհի ներարժեք զգացողությունների բնագրային մի հմուտ ընթերցում է Մելս Սանթոյանի վերլուծականը Հովհաննես Գրիգորյանի «Հրեշտակներ մանկության երկինքից» ժողովածուին: Հատկապես տպավորիչ են պոետիկայի վերաբերյալ դիտարկումները:
Իմ ընկալմամբ Գրիգորյանի պոեզիան քննելի է ըստ պայմանական աշխարհի, այլապես անիմաստ կարող են հնչել մետաֆորի այլաբանության պարադոքսները նրա պատկերային համակարգում, նրա առարկայական ատաղձի հոգևոր ու մտածական «էկոլոգիան»: Այս իմաստով նրա բնագիրը բարդ է և միանգամայն անհատականացված թե՛ ըստ ձևի և թե՛ ըստ բովանդակության:
Բանաստեղծը իրական աշխարհի և պայմանական աշխարհի արանքում է և իրական աշխարհի ընկալումները անդրադարձնում է պայմանական աշխարհի փոխաձևությամբ, ընդհուպ մինչև միստիկական խորհրդավորություն և պատրանքի միֆոլոգիան:
«Գիշերահավասար» ընտրանին Հովհաննես Գրիգորյանի պոետական կենսագրությունն է՝ նախորդ ժողովածուների ժամանակագրությամբ և նախերգանքի փորձերից մինչև հայտնության սաղմոսները: Արդեն իսկ առաջին ժողովածուի վերնագիրը՝ «Երգեր առանց երաժշտության», հուշում է գեղագիտական իր բանաձևը.
Ամեն ինչ բաժանված է արդեն,
և աստղերը, և արևը, և լուսինը:
Ես գլխահակ եմ գալիս քեզ մոտ,
ես ամաչում եմ սարսափելի,
որովհետև ոչինչ չունեմ քեզ նվիրելու,
որովհետև ամեն բան բաժանված է
ու նվիրված:
Օտար արևներ, մերկ ծառեր, քո կարոտը և այս նամակը, որ երբեք քեզ չի հասնելու: Ես նորից փնտրելու եմ քեզ և հիշելու եմ ամենուրեք, որովհետև ես ուշացած սիրահար եմ և ոչինչ չունեմ քեզ նվիրելու, «որովհետև ամեն բան բաժանված է ու նվիրված»:
Այսպես, օրերը վերհուշեր են տաղաչափում և որպես հոգու կենսագրության անտրոհելի արժեքներ արձագանքում են բաժանումը, սերը, կարոտը, երջանկությունը:
«Բոլորովին ուրիշ աշուն» եղանակում բանաստեղծն արդեն պայմանական աշխարհում է: Անցումը ներզգայելի է հոգեբանորեն՝ երջանկության պատրանքի որոնումը պայմանական աշխարհում: Բայց ինչպես ամեն բան, «հուզմունքի ու աղոթքի բառերն» անգամ պատմություններ են հյուսում, քանզի ինչ որ «կատարվում է, ճիշտ է կատարվում, և վերջաբանն իմանալը սոսկ անմտություն է»: Եվ քանի որ պայմանական աշխարհում սոսկալի եղանակ է, ուստի բանաստեղծին մնում է «խցկվել իր պատյանը և մտքերի մեջ ընկած ծխել իր սիգարետը» ու խորհել, թե ինչ անակնկալներ է թաքցնում ապրելու իր մեկ օրը: Այդ օրը նույնպես բացվում է երջանկության մասին ապարդյուն խոհերով: Ցնո՞րք է, անջատու՞մ, թե՞ տեսիլք, բայց անթափանց մի վարագույր սահման է գծում իրական աշխարհի ու պայմանական աշխարհի միջև, որ կարելի է գիտակցել միայն բնազանցորեն: Ահա այս բնազանցականն է, որ անտեսվել է Գրիգորյանի պոեզիայում: Մինչդեռ իռացիոնալ այս տեսիլքում է, որ սերը, կարոտը, մահը ձգտում են տիեզերական կեցության: Եվ «ընթացիկ մտքերի» ինչ հոսանքներ ասես, որ չեն ներխուժում ապրելու մեկ օրվա ժամանակը, մտքեր, որ ընդհատվում են «միջօրեի կասկածներով» և մենախոսության ու դիալոգների հեղեղի մեջ սուզում օրվա ավարտը: Երևակայությունը թևածում է այլ սահմաններ, բայց «բառերը խեղճ են ու անզոր… դեռ չեն հասունացել մեծ ցավի և մեծ ուրախության համար», և լսում ես առօրյա մի խոսակցություն այն մասին, որ ճապոնական գարունը չափազանց անհասկանալի է, որ այս ամառ աղջիկները հագնում են ճաշակով, որ Դեմիս Ռուսոսը ազգությամբ հույն է, ապրում է Փարիզում և երգում է անգլերեն, իսկ մենք հայ ենք ու պիտի բազմանանք: Մտորումներ, որ թափառում են լռության մեջ, քանզի «բառարանները լիքն են ավելորդ բառերով» և անհաղորդ են տխրության, արցունքի և այրող հուշերի ամոքիչ անուրջին: Այսպես ավարտվում է օրը և օրվա հետ նաև բանաստեղծության «մանիֆեստը», և պատգամախոսը, որ երկնքում է, հրաժեշտի խոսք է ուղղում հեռացողներին, իսկ մնացողին ավետում աշխարհիկ վայելք, որ վիճակված է ճակատագրով.
Մարդիկ թռչունների թևերով
դանդաղ հեռանում են երկրագնդից…
Բայց դու հրաժեշտի համար
բարձրացնում ես քո ձեռքերը,
դու մնում ես այստեղ՝ սիրելու,
երգելու և մեռնելու համար:
Ես պատմում եմ բանաստեղծությունը, ցույց տալու համար, որ Հովհաննես Գրիգորյանի բնագիրը թելադրում է վերլուծության իր եղանակը: «Պոեզիան խոսել է նշանակում», և բանաստեղծը մենախոսում է, սյուժետավորում իր խոսքը ներարձակ ընդգրկումներով, փորձում կռահել անլուծելին և մշտապես ունկնդիր հուշերի մոռացության տագնապին՝ «գուցե վերջին երգն է սա», երբ չկա նպատակ, այլ միայն շարժում, ձգտումն անդարձ է, ձայները՝ հեռացող: Եվ ինչպես ազատվես օրերի այս «ձանձրալի միօրինակությունից», եղանակների կրկնությունից, նույն կյանքը, նույն ծնունդը և վերջապես նույն մահը, «որտե՞ղ է սկիզբը, և ո՞ւր է տանում հաշվարկն այս անտանելի».
և հնար չկա խուսափելու այս ձանձրալի
միօրինակությունից,
թեև մեկ ձյունն է ուշ գալիս,
մեկ անձրևներն են շտապում
և մեկ էլ կարկուտն է տեղում ամառվա
կապույտ երկնքից…
Շարունակությունը Վերջն է, և այս մեծատառ Վերջը մի ամբողջ փիլիսոփայություն է կազմավորում Գրիգորյանի պոետական հանգանակներում: Երջանկության անունով ծառ չկա աշխարհում, արդարության անունով՝ ծաղիկ, «երազների աշխարհը փակ է», դարը «վերջին հեքիաթն է» պատմում՝ հեռացողների հայացքն ուղղելով դեպի «վերջին մոլորակը»:
Հովհաննես Գրիգորյանը վիճակի բանաստեղծ է, վիճակն իբրև պահ, շարժում և յուրաքանչյուր վիճակում՝ հոգեբանական ուրույն անդրադարձ. «Կոպիտ խոսքերի ժամանակներ են, կոպիտ ու անտաշ / բառերի, թեև հիմա ամեն մի բառ կարող է վերջինը լինել… Մաղձոտ երգերի / ժամանակներ են, դառն և տրտում հայացքների… Բայց / մոտենում է թռիչքի ժամը, շուտով կմթնի բոլորովին»: Օդակայանի նեղլիկ սպասասրահում, նուրբ ակնոցով մի տղամարդ հանկարծ խոսում է ֆրանսերեն, ապա անցնում է անգլերենի, բայց ոչ ոք չի լսում նրան, հիմա լռելու ժամանակներ են և յուրաքանչյուր հնչյուն կարող է վերջինը լինել: Բայց / ի՜նչ սքանչելի տեսարան՝ պատուհանից այն կողմ գալիս էր / անսպասելի ձյունը, որը կարող էր վերջին անձրևը լինել / կոպիտ ժամանակների, վերջին լռության, մաղձոտ երգերի / ձյունն ու անձրևը»: Եվ խոշոր աչքերով մի գերմանուհի ձեռքի շարժումներով ձգտում էր արտահայտել իր սերն ու համակրանքը փոքրիկ ժողովուրդների նկատմամբ… «Թեև ամեն մի կրակոց հիմա կարող է վերջինը լինել…»: Եվ կհավաքվեն հարազատները սգավոր և մի քանի անհրաժեշտ բառ, ծաղկավոր չթի մեջ փաթաթված, կխցկեն գրպանդ ու արագ կհեռանան, թողնելով քեզ պատուհանի առաջ՝ արցունքի կաթիլներով, որոնք մեկ-մեկ ընկնում էին տաշտակի մեջ, ուր լողացնում էր քեզ մայրդ ու փաթաթում ծաղկավոր չթի մեջ, ու համբուրում արագ-արագ, «որովհետև մոտենում էր թռիչքի ժամը, և ամեն մի համբույր / կարող էր վերջինը լինել»:
Հիրավի, ինչ գրավիչ է վիճակի բանաստեղծությունը և հոգեբանական ինչ արթնացումներ ասես, որ չի համատեղում պահը, և ինչ ներդաշնակություն է անդրադարձնում «սովորական հրաշքի» փիլիսոփայական մեղեդին:
Ասում են՝ բանաստեղծությունը Աստծո որոնում է: Բայց Աստծուն որոնում են ոչ թե գտնելու համար, քանզի նա ինքը տիեզերական գոյն է, այլ հաղորդակցվելու նրան և որոնելու Անհայտը: Աստված անբաժան է Գրիգորյանի պայմանական աշխարհից, և հաճախ բանաստեղծը նրանով հաղորդվում է մահվան առեղծվածին: Թեև հավատում ենք Վերադարձի տեսիլքին, այնուամենայնիվ «մենք գիտենք, որ ոչ ոք չի վերադառնում» և «չեն վերադառնում, որովհետև դրա համար չեն գտնում ոչ մի հիմնավոր պատճառ»: Բայց եթե աշխարհն անվերջ կրկնություն է, ուրեմն ներզգայելի է «անվերջ վերադարձի» միստերիան: Այսպես մահը մի ամբողջ մոտիվ է գծում Գրիգորյանի պոեզիայում, մահը հոր կերպարով և նրա մահից հետո: Ի դեպ, քննադատությունը նման մի մոտիվ է դիտում նաև Ռիլկեի պոեզիայում: Մահը, ինչպես նշում է Վլադիմիր Գանդելսմանը, անիմանալի է ճանաչողության տեսակետից, և սակայն անվիճելի է գիտության համար: Նա առկա է աշխարհում առանց որևէ «հավատալի-անհավատալիքի»: Արթնացնելով միտքը, նա հանգում է փակուղու և դատապարտելով փիլիսոփայելու հնարամտությունը, կամ հարկադրելով կրոնական էքստազին, ելք է որոնում ամեն կարգի մտածական ու հնարավոր սահմաններից: Մենք, ասում է քննադատը, հաճախ ենք դիմում նրանց, ովքեր չկան, մենք մշտապես շրջապատված ենք մեռյալների ստվերներով և զրուցում ենք նրանց հետ: Բայց մի՞թե իրոք նրանք չկան, միևնույն է՝ կենդանի թե մեռած: Նրանց հոգևոր ներկայությունը հաճախ ավելի իրական է, քան կենդանի ներկայութունը: Չէ՞ որ հենց Համլետի հոր ուրվականի բացարձակ ներկայությունից է սկսվում ողբերգությունը: Առեղծվածը հիրավի գրավիչ է:
Այսպես և Հովհաննես Գրիգորյանի մահերգությունը: Հայրը նրան ներկայանում է մահից հետո, խոսում է նրա ստվերի հետ և երևակայում նրա կենդանի ներկայությունը: Շարադրություն պետք է գրեր պատերազմի մասին, իսկ «պատերազմի մասին հնարավոր չէ պատմել», ասում էր հայրը: Բայց ուրիշ ո՞վ կարող էր պատմել, եթե ոչ հայրը, «որի մեդալները կպցնում էի կըրծքիս և իջնում բակ», շրջում մեդալակիր ընկերներիս հետ: Ես տետրակը ձեռքիս գնում-գալիս էի նրա ետևից, թախանձելով անվերջ, իսկ նա զայրացած կրկնում էր, թե պատերազմի մասին հնարավոր չէ պատմել: Եվ հանկարծ հայրս անշարժացավ սենյակի կենտրոնում, ճմլեց ծխախոտը մոխրամանի մեջ, հետո հանեց պիջակը, քանդեց վերնաշապիկի կոճակները, ապա խեղճացավ, փոքրացավ և չգիտեր՝ ինչպես թաքցներ մարմինը ամբողջովին սպիների մեջ կորած: «Մայրս լալիս էր անկյունում կծկված, իսկ մենք փաթաթվել էինք ամբողջովին սպիներով պատված մեր հորը, / կարծես հենց նոր վերջացավ պատերազմի վերջին օրը, / կարծես հենց նոր բացվեց դուռը, / և հենց նոր տեսանք պատերազմից տուն դարձած / մեր հորը» («Շարադրություն»):
Մահը անդարձություն չէ, այլ՝ երկրորդ կեցություն, գիտակցությունից դուրս, բայց հողի, երազի, տեսիլքի ներկայություն, որ անբաժանելի է մարդու տիեզերական գոյից: «Առաջ էլ չէի կարողանում քեզ այցի գալ» և այժմ, երբ թաղման տխուր թափորներ են բոլոր շեներում ու քաղաքներում ու չգիտեմ, թե ո՞ր մեկի ետևից գնամ, նամակ եմ գրում քեզ՝ հայրիկ, ասելու համար, «որ քո մահից հետո ոչ մի ուրախ օր չեմ ապրել, ոչ մի թեթև օր… / Առաջ էլ չէի կարողանում մի կարգին զրուցել քեզ հետ՝ ծանր էիր լսում … իսկ հիմա խոսելն էլ դարձավ / անհնարին, որովհետև արցունքները լցվել են / կոկորդս և խեղդում են անգամ առանց խոսելու… / Ահա թե ինչու նամակ եմ գրում քեզ, որի բոլոր / տողերում նույն սիրտն է, որ ցավով ու կարոտով / պայթում է գոռգոռալավ / թե՛ այս և թե՛ այն աշխարհում…» («Գյումրի, քաղաքային գերեզմանոց, հայրիկիս»):
Ինքնին ուշագրավ է, որ բանաստեղծը ներզգայում է նաև իր մահը. դա մի այլ կեցություն է, ուր էլեգիական շեշտը տեղի է տալիս մի ուրույն ինքնագիտակցման. «Ես գիտեմ՝ / կմեռնեմ ձմռան առաջին օրը / … ինձ դուրս կհանեն տանից, / ձեռքերի վրա բարձր, շատ բարձր բռնած, / և այդ ահռելի բարձունքից կտեսնեմ կյանքս ծայրեիծայր / և այդ հրաշալի տեսարանից քար կտրած / խոսքեր չեմ գտնի / հիացմունքս արտահայտելու համար»:
Ինչ-որ տեղ մահը նույնանում է ազատության և մաքրված առօրյա կրքերից ու ներքին հաշտությամբ բանաստեղծը շարունակում է իրական իր ներկայության ժամանակը. «Եվ բաժանվելուց առաջ զրուցեցինք երկար, / և երբ դու ժպտացիր տխուր և / ինձ մեկնեցիր հրաժեշտի պաղ դալուկ մատներդ / վաղուց, շատ վաղուց ես արդեն չկայի / և գերեզմանիս թումբը պատված էր անմոռուկների / ես ինչ իմանամ որ մի սերնդով / և արագորեն դեղնում էին / ծառերը – քիչ առաջ կանաչած»:
Հուշերի երկրում կարոտները այրում են վերադարձի ափսոսանքով, խոսքեր կային, որ մնացին կիսատ և կամ երանության պահեր, որ թողել էր անավարտ: Իսկ դու «արդեն վաղուց չկաս – ինչ տարօրինակ զուգադիպություն, / չէ՞ որ ինքս էլ վաղուց չկամ: Ներիր, սիրելիս, որ նորից / դառնացնում եմ քո հոգին, բայց չեմ հիշում, թե դու երբ, / իսկ ես վերջին անգամ զոհվեցի երկրաշարժի ժամանակ…»: Իսկ մինչ այդ նաև թուրքական յաթաղանից, ապա 37-ին… Հետո էլի հանդիպումներ, հեռացում ու մոռացում, «չգիտեմ, էլ ի՞նչ իմաստ ունի ապրելը հիմա, երբ դու արդեն վաղուց չկաս, / էլ ի՞նչ իմաստ ունի մեռնելը մանավանդ, / երբ ես ինքս էլ չկամ վաղուց» («Սիրային բանաստեղծություն՝ գրված անպատեհ ժամանակներում»):
Մահը ներձուլումն է բնության հետ, երբ խոտերն աճում են քո միջով, ճյուղերն անցնում են քո միջով, և սրտիդ մեջ բացվում է մի ծաղիկ՝ չափազանց վառ գույներով: Պատրանք է և երանություն.
Ես երևի մեռել եմ,- մտածեցի առանց խուճապի,-
ես երևի վաղուց եմ մեռել,- շարունակեցի մտածել:
Իսկ եթե չեմ մեռել, ապա վատ չէր լինի,
եթե մի քիչ էլ այսպես ապրեի…
Բնությունը ռոմանս է նվագում, իսկ մահը արձագանքում է սեր, և ես «մեռնում եմ քո սիրուց, ամենաիսկական մահով, ամենաիսկական սիրուց»: Ուրեմն «ինչպե՞ս մոռանամ քեզ,- / ես, որ հիմա թափառում եմ / ապրողների և մեռնողների արանքում: / Ես որ կիսով չափ հողի մեջ եմ… / էլ որտեղ եմ մոռանալու», երբ կիսով չափ այստեղ եմ, և կիսով չափ այնտեղ, և «չկա մի ուրիշ աշխարհ էլ հեռանալու…»:
«Գիշերահավասարում» բանաստեղծի շարժման հետագիծը գրեթե սահման չունի. նա ամենուրեք է՝ փողոցում, մայթերի վրա, թաղման թափորում, թատրոնում, ինքնաթիռում, հյուրանոցներում, տարվա եղանակներում, օրվա բոլոր ժամերին, կանանց գաղութում, գերեզմանոցներում, տոնավաճառում, ամենուրեք, ուր կա շարժում, կյանք, մահ և ստեղծում: Շարժման նրա ժամանակը տրամաբանություն չունի, քանզի աշխարհը չի կարգավորված տրամաբանությամբ: Թող որ իրական աշխարհում գործի ժամանակաչափը, բայց այլ է վայրկյանի տևողությունը պայմանական աշխարհում, ուր անակնկալ է ստեղծումի հրաշքը.
Միայնակ ծառի ճյուղին նստեց
մի թռչուն: Եվ երգեց թռչունը արևի մասին, անձրևի մասին
կապույտ երկնքի, պայծառ ու խաղաղ
օրերի մասին… Այնքան անուշ ու
անկեղծ էր երգը, և չդիմացավ ծառը
ու ծաղկեց:
Արարումի այս հրաշքը հնարավոր է միայն բանաստեղծության մեջ, և Հովհաննես Գրիգորյանի աշխարհն իսկ կատարյալ է միայն բանաստեղծությամբ: Իսկ բանաստեղծությունից դուրս հակաաշխարհն է, ուր չկա Աստված, չկա տեսիլք, «ամեն ինչ օտար, սառած ու ճղճիմ», սիրելը բառ է, կարոտելը՝ բառ, «հին վալսը՝ անդարձ հեռացում» … Եվ վերջին աղոթքը՝ «Աստված իմ, մի՞թե չկա վերադարձ»:
