Կարինե ԽՈԴԻԿՅԱՆ – Երբ հաճախակի են դառնում «Ժամանակակից գրականություն չկա», «Կարդալու բան չկա», «Լավ գրող չկա», իսկ ոմանք սկսում են մատների վրա հաշվել, իրենց կարծիքով, իսկական գրողներին, չե՞ք կարծում, որ թեկուզ չափազանցված, բայց ինչ-որ տագնապ կա: Գուցե ժամանակակից գրականությունը իրո՞ք հայտնվել է հոգևոր լուսանցքում:
Արքմենիկ ՆԻԿՈՂՈՍՅԱՆ – Նմանատիպ հարցադրումների դեպքում նախևառաջ ոչ թե գրականության համար եմ տագնապում, այլ այդ հարցադրումներն անողի: Գրականության հետ ամեն ինչ կարգին է, խնդիրը մեր մեջ է՝ ընթերցողի, քննադատի, նույնիսկ, թող զարմանալի չհնչի, գրողի, եթե տագնապելու ենք, մեզ համար պետք է տագնապենք՝ այն իմաստով, որ գրական ընթացքի մեջ ինչ-որ բան ամբողջական, համակարգային չէ, որ այս տարիների ընթացքում ստեղծվել է լավ գրականություն, իսկ մենք այդպես էլ չենք կարողանում այն ինչպես հարկն է արժևորել, ներկայացնել… որովհետև կաղապարային պատկերացումների գերի ենք, որովհետև այդպես էլ չենք հասկանում, որ անկախ պետականության գրականությունն ուրիշ պետք է լինի, ուրիշ գործառույթներ ունենա, որովհետև գրող ու գրականագետ կոչվածներից շատերն իրենք էլ չեն սիրում գրականությունը, համագումարից համագումար 200-300 հոգով հավաքվում են, ու բոլորն ասելու բան ունեն, ու բոլորը հանճարեղ ու չգնահատված են, բոլորը շահագրգիռ են ամենատարբեր հարցերում, բայց այդ համագումարների արանքում գրական քննարկումներ են լինում, գրքեր են լույս տեսնում, երբևէ տեսե՞լ եք նման քննարկումներ, տեսե՞լ եք նման իբր պատվախնդրության դրսևորումներ, նման շահագրգռվածություն տեսե՞լ եք… Ու ինչ լավ է, որ գրականությունը իր օրենքներն ունի, ու նույնիսկ գրողից անկախ՝ ծնվում է:
Կ. Խ.- Համաձա՞յն եք, որ ժամանակակից գրականությունը կարիք ունի մասնագիտական ավելի քան խիստ ու անկողմնակալ վերլուծության, ինչին բնականոն կերպով կհետևի արժևորումը: Գրականագետների ականջը կանչի, ի՞նչ են մտածում (իմա` անում) այդ ուղղությամբ:
Ա. Ն. – Այո, միշտ էլ կա խիստ ու անկողմնակալ վերլուծության կարիք, բայց եկեք չմոռանանք ու չանտեսենք նաև այն հանգամանքը, որ գրաքննադատները երբեք էլ լուռ չեն եղել և այդ ուղղությամբ բավականաչափ աշխատանք տարվել է, ու նաև դրա արդյունքում է, որ գրական դաշտում այսօր մի շարք հեղինակներ առանձնացվում են մյուսներից: Արդի գրականության տարաբնույթ խնդիրների մասին համակարգային պատկերացում ստեղծող ուսումնասիրություններ, մենագրություններ են գրվել: Եզրահանգումներով, արժևորումներով: Բայց ե՞րբ ենք այդ արժևորող հոդվածներն իրենց հերթին արժևորել: Մենք գրականության մասին խոսելը մոռացել ենք, մեծ հաշվով: Այդ կուլտուրան մոռացել ենք:
Մեր երկրում ու գրական դաշտում հստակ արժեհամակարգի բացակայությունը արժեզրկել է քննադատի խոսքը, ու գրաքննադատությունը, ինչքան էլ իրեն դրսևորում է, ինչքան էլ իր գործն անում է, այնուամենայնիվ, ընկալվում է որպես կարծիք հայտնող, գովեստ հնչեցնող կամ պարսավանք թափող մեկը: Այսօր գրաքննադատի խոսքը, այսպես ասեմ, դիալոգի չենք կարողանում վերածել: Անկախ իր արժեքից ու խորությունից, նրա խոսքը օդում ասված խոսքի նման է: Չեն կարդում, չեն արժևորում: Կամ կարդում են այն, ինչ իրենց մասին է, կամ կարդալուց էլ՝ կատաղում են, որ իրենց մասին չէ: Քննադատներն էլ իրար համարյա չեն կարդում: Կարդում ես՝ նույն հեղինակի մասին տարբեր մարդիկ գրում են, հաճախ նույն բաներն են ասում, ու ոչ մի հղում, ոչ մի հիշատակում, ոչ մի վիճաբանություն ու մտքի վիճարկում… Այլ խոսքով՝ աշխատանք տարվում է, բայց շենք չի կառուցվում:
Մի հանգամանք էլ կա. այսօր գրականագետից միայն պահանջում ենք: Բայց ցավոք, նրանք ուղղակի ժամանակ չունեն իրենց, բուն գործով զբաղվելու, որովհետև իրենց այսպես ասած՝ հացը այլ աշխատանքներով են վաստակում, իսկ դա, բնականաբար, ազդեցություն թողնում է:
Կ. Խ. – Հասկանում եմ, երբ գրականագետը հիմնականում իր «նյութը» գտնում է մեր դասականների գրադարակներում (և՛ հեղինակավոր է, և՛ «անվնաս»` կողքիդ ապրող գրող-ընկերոջդ «թթու խոսք» ասելու կարիք չունես): Բայց չեմ կարողանում հասկանալ, երբ գրականագետն այնպես է վերլուծում, որ խնդրո առարկան դառնում է կա՛մ կենացաճառ, կա՛մ շարադրանք, որտեղ բացակայում է եզրահանգումը` արժևորման տեսքով:
Ա. Ն. – Մի բան ասեմ. դասականներին էլ է պետք երբեմն «թթու» խոսք ասել ու շատ, բայց շատերն էլի խուսանավում են, ու մեր դասական գրականությունն ու գրողները այդպես էլ մնում են չվերարժևորված: Այնպես չէ, որ դասական գրականության ոլորտում ամեն ինչ կարգին է, այնքա՛ն անելիք կա: Այնպես որ՝ գրականագետի տեսակի հարց է, ժամանակաշրջանը կապ չունի: Ես ինքս հայ միջնադարյան գրականության, մասնավորապես՝ պատմագրության մասնագետ եմ, բայց արդի գրականության մասին շատ ավելի շատ եմ գրել:
Մի բան էլ՝ կենացաճառ ասողին եկեք գրականագետ չհորջորջենք, որովհետև այդ կենացները, որպես կանոն, արտագրական թիրախ ու գործառույթ ունեն: Ու ցավոք, ամենատարբեր պատճառներով ավելի մեծ տեղ ունեն մեր թերթերի ու ամսագրերի էջերում, քան լուրջ հոդվածները: Ասենք՝ մեկը այնքան համալսարանի գրեթե բոլոր դասախոսների գրքերը գրախոսեց, մինչև ժամեր տվեցին: Անկեղծ ասեմ՝ նրա հոդվածներն այդքան էլ վատը չէին, բայց երբ տեսնում ես, որ մարդու ջանքը հանուն գրականության չէ, գրական հարթության մեջ չես կարողանում դիտարկել: Կամ՝ մի որևէ գրողի գիրք ներկայացվել է ինչ-որ մրցանակի, ու վռազ՝ գրախոսություն է կազմակերպում այդ առթիվ: Հետո էլ կանգնում՝ քննադատությունից են դժգոհում: Այ, սրա համար եմ ասում, որ չենք սիրում գրականությունը: Եթե սիրեինք, նման բաներ թույլ չէինք տա մեզ: Մյուս կողմից, հատկապես՝ «Գրական թերթում», հենց գրողներն են, որ կենացաճառեր ու անկապ-փառաբանական հոդվածներ են գրում միմյանց մասին:
Կ. Խ. – Որովհետև դատարկ տեղը պարապ չի մնում… Ինչ որ է: Բնականաբար, պիտի անդրադառնամ երիտասարդական գրականությանը, առավել ևս, որ իրավամբ ընկալվում եք նրանց և՜ դատավորը, և՜ դատապաշտպանը: Ինչպե՞ս կբնորոշեք ձեր սերնդի գրողներին և նրանց գործերը:
Ա. Ն. – Անկախության գրականություն, պետականություն ունեցող գրողի գրականություն: Այս զգացողությունը կա: Իհարկե, ինչ-ինչ կաղապարային բաներ իներցիայով փոխանցվել են, բայց անկախ իրենց ստեղծագործությունների արժեքից, մեր երիտասարդները ազատ են բազմաթիվ անցանկալի բարդույթներից, ու դա լավ է: Համարձակ են, ինքնատիպ են, որոնող են, ու ոչինչ, որ մի քիչ էլ մեծամիտ են: Թող որ նրանցից ոմանք համարձակությունը, ազատությունը փոքր-ինչ չարաշահում են, բայց նրանք, բարեբախտաբար, պատկերացնում են այն նոր մարտահրավերները, գործառութային խնդիրները, որոնք հատուկ պետք է լինեն նոր ժամանակների գրականությանը: Եվ կարծում եմ, որ ամենատարբեր ժանրերում նրանք արդեն ստեղծել են արժեքավոր գործեր:
Կ. Խ. – Այս հարցը գուցե առաջին հայացքից հեռու թվա մեր զրույցի թեմայից, բայց խորքում, կարծում եմ, կարևոր է: Մեր ջահելները բողոքում են, որ ԳՄ-ն իրենց չի ընդառաջում, իրենց կողքին չէ… Բայց ես չեմ հիշում, որ երիտասարդ գրողները ինչ-ինչ նախաձեռնությամբ կամ շարունակական ծրագրով դիմել են և դրանք գոնե քննարկման չեն դրվել: Թե՞ սխալվում եմ…
Ա. Ն. – Չեք սխալվում: Ոչ միայն գոնե քննարկման դրվել են, այլև երբեմն իրականացվել են նաև: Իմ սերնդակիցները գրեթե բոլորն էլ ԳՄ-ի, հատկապես՝ «Գրեթերթի» շնորհիվ են ինչ-որ բաների հասել, ճանաչում ձեռք բերել: Բայց խնդիրը դրա մեջ չէ: Անձամբ ինձ ու էլի շատերին դուր չի եկել այն, որ այդ ընդառաջումները, կողքին լինելը ավելի շատ ցուցադրական են եղել, քան էական: Ամենասկզբում, երբ հիմք դրվեց ծաղկաձորյան խորհրդակցություններին, բոլորս էլ ոգևորված էինք, ակտիվ քննարկումներ էին լինում, զեկուցումներ էինք կարդում: Հետո ամեն ինչ կրկնվում էր ասես իներցիայի ուժով, երբ որ ուրիշ քայլեր պետք է ձեռնարկվեին: Չի կարելի, չէ՞, անընդհատ որպես սկսնակի վերաբերվել երիտասարդ գրողին, երբ նա արդեն իսկ ավելի լավ գործեր է գրում, քան բազում վաստակաշատներ: «Մեր կողքին չէ» ասվածը ոչ թե ինչ-ինչ ծրագրերի աջակցմանն է վերաբերում, այլ այն ընդհանուր միտումներին, որ մենք ենք որդեգրել ամենատարբեր հարթություններում՝ գրական կյանքի կազմակերպում, նոր տեխնոլոգիաների օգտագործում՝ գրականության տարածման ու քարոզման համար, գրքերը ոչ թե պարզապես տպել, այն էլ՝ անորակ, այլ հրատարակել ու հետևել դրանց տարածմանը, քննարկումներ կազմակերպել, կայքեր հիմնադրել և այլն, և այլն, այսպես ասեմ՝ չհետևելուն: Այդ խնդիրներն են, որ պարբերաբար բարձրացվել են ու լուծում չեն ստացել: ԳՄ-ն իրականում երիտասարդ գրողների մեծ ներուժը՝ կազմակերպչական, նորարարական, չօգտագործեց, շարունակեց վստահել իբր փորձառուներին, ու այդ պատճառով էլ՝ կարգին հետ է ընկել աշխարհից: Պատկերավոր ասեմ՝ մենք ուզում ենք «մեսիջներ» ուղարկել աշխարհով մեկ, ասենք, հինգ րոպեի ընթացքում, ՀԳՄ-ն մեզ, դրանում օժանդակելու համար, նվիրում է թանաք, փետուրե գրիչ, թուղթ ու ծրար: Դա, բնականաբար, խզում է առաջ բերում: Ու ստացվում է այնպես, որ, այո՛, մի անգամ էլ եմ ասել, ավելի շատ մենք ենք Գրողների միությանը պետք, քան Գրողների միությունը մեզ:
Կ. Խ. – Շնորհավորելով Ձեր «Առաքել Դավրիժեցու «Պատմությունն իբրև գրական երկ» մենագրության մրցանակի առիթով, վերջին հարցս ձևակերպեմ այսպես` Ձեր մոտակա և հեռակա ծրագրերը:
Ա. Ն. – Շնորհակալ եմ: Ես մի երազանք ունեմ՝ զբաղվել միմիայն գրականագիտությամբ ու քննադատությամբ, ուրիշ ոչինչ չանել: Դա երևի հեռակա ծրագիրս է: Գուցե չհավատաք, բայց պարբերաբար անզորությունից լաց եմ լինում, երբ այնքան գործ կա անելու, ու դու ժամանակ չունես դրանցով զբաղվելու: Եվ լավ է, որ այսպես կոչված՝ «այլ աշխատանքս» «Անտարես» հրատարակչությունում գրականության հետ է, հրաշալի գրքեր ենք հրատարակում, ժամանակակից հայ գրողների գրքերն ենք տպագրում ու շատ: Տասնյակ անավարտ հոդվածներ, ուսումնասիրություններ ունեմ, նույնիսկ մենագրություն՝ Հովհաննես Գրիգորյանի մասին… Մոտակա ծրագիրս դրանցից որևէ մեկը վերջապես ավարտին հասցնելն է:
