Տե՛ր իմ, մի՞թե դժվար է ծիծաղ նկարել,
սփռել աշխարհով…
էսսե
Եթե դրսում մանրամաղ անձրև լիներ կամ փաթիլներ սահեին՝ պատուհանիդ քսվելով, գուցե թախիծը խտանար և մենությունդ լցներ ապրածիդ հուշերով, սակայն դրսում վառ, աշնանային արև էր ու չիմացար, թե ինչպես թաթախվեցիր տրտմության թանաքով:
…Լեզուն ու ազգը նույնական են ճիշտ այնքան, որքան երկվորյակ եղբայրները, որքան կաղնու հարակից ճյուղերը՝ սաղարթով ծածկված: Իսկ դու անխռով ծնվեցիր-մեծացար «եղբայրական հանրապետություններից» մեկում, որը տասնհինգից «կրտսեր»-ը համարվելով՝ թզաչափ հող էր ժառանգել ու… մաքառելու ջիղ: Ավա՛ղ, քո երկիրը հիմա էլ փոքր և ձեռնաքաշ սահմաններով մի պետություն է, որը հաղթանակած աշխարհամարտի գինեգավում երեք հարյուր հազար հայորդու արյուն է խառնել, ճիգերով անցել հունա-բյուզանդական փաղանգների, մոնղոլական նետաձիգների ու յաթաղանների միջով, բայց մնացել անսասան՝ ինչպես իր «լյառն Մասիս»: Անցել է ու գոյատևել: Ինչպես փյունիկը, որ պարբերաբար հառնում է մոխիրներից…
Ինչևէ: Ծնվեցիր 20-րդ դարի երկրորդ կեսին, երբ մարդկությունը տիեզերք էր նվաճում, երբ նորագյուտ հեռուստացույցը, իր անշուք պատյանում ամփոփված, լռում էր կյանք կաթվածահարող սառը պատերազմի մասին, և երբ քաղաք նվաճած մեծադիր պաստառները ժպտում էին քաղբյուրոյի անդամների պատկերով: Հարկավ, մարդու անցյալը լոկ ապրվածի պատմություն է, որի սահմաններն անփոփոխ են, և ուր հիշողությունը պահվում է ճիշտ այնքան, որքան մնում է ուղեղում: Իսկ հուշը պատում է դառնում սովորական մանրուքներից, առաջին հայացքից աննշան, բայց շատ կարևոր:
Ուրեմն, հիսնականների երկրորդ կեսն էր:
Քո ծնունդը ոչնչով չնշանավորվեց, գուցե այնքանով, որ չնայած լուսաբաց էր, բայց երկնքում գեղեցիկ ծիածան էր կամարվել: Մեծացար անհոգ, չարաճճիություններ անելով ու տատիդ մահից հետո զգացիր կորստի դառնությունը (երեխա ժամանակ հաճախ էիր նրա ծոցը մտնում): Հա՛, հետո քեզ մանկապարտեզ տարան: Տանողն էլ՝ մորական պապդ էր: Տան, ազատության սովոր երեխա, կոկորդ պատռելով՝ արտասվում էիր, իսկ պապդ, դռան ետևում կանգնած, քեզ հետ մղկտում: Հետո մտավ ներս ու ձեռքդ բռնելով՝ բերեց տուն: Հաջորդ անգամ լացին անկարեկից հայրդ տարավ, և սկսեցիր աստիճանաբար վարժվել: Չէ՛, պարտեզը քեզ ոչինչ չտվեց, բացի խմբովի սերտած ոտանավորներից՝ Լենին պապիկի ու չգիտես էլ՝ ինչի մասին: Սակայն սովորեցիր ընկերություն անել, մանկան զգացողությամբ տարբերել լավը վատից. դա ապագա ուղուդ առաջին փորձաքարն էր:
Եվ հիմա, հիսուն տարի անց, երբ ներսումդ կրկին նյութեղանում է քո հին, խաղալիք բեռնատարը, ուզում ես այն քշել երեխայի ավյունով՝ թափքը ծանրացնելով «շաքար աքլորով», «սարի ծամոնով» և սովետական, անորակ փուչիկներով…
Վերջապես հասավ դպրոց գնալու տարիքդ: Եռահարկ շենք էր՝ մարզային դահլիճով, բուֆետով, լուսավոր դասարաններով և ինչպես պարտեզում՝ պատերի ներքնամասը յուղաներկ, վերին մասը՝ ճերմակ, և որի վրա տարազան լուսանկարներ կային՝ կարկառուն բոլշևիկների ու մտավորականների դիմանկարներով. սովորական, միջնակարգ դպրոց էր՝ կարգերին համահունչ բարքերով: Մինչև տասներորդ դասարան ամեն բան ներծծված էր «ամեն ինչ բոլորինն է, սակայն քոնը չէ» սոփեստական սկզբունքով: Իսկ զարմանալին այն էր, որ գրեթե իրավազուրկ լինելով՝ դա չէիք նկատում, քանզի թե՛ ապրելակերպն էր նույնը և թե՛ կենցաղը:
Եվ այդպես էլ անգետ մեծանում էիք՝ որոճող կենդանու համակերպ անհոգությամբ: Դու էլ, շատ շատերի պես, միջակ էիր սովորում՝ նախընտրած դասերից բացի: Հատկապես սիրում էիր «Հայոց պատմություն» առարկան և մատյանում, դրա դիմաց, միայն հինգեր էին: Իսկ կյանքում, ամեն ինչից առավել, գերադասում էիր կինոն: Առավոտյան ժամը 11-ի սեանսի համար տոմս էիր գնում, շտապում նոր ֆիլմ դիտելու: Դասընկերներդ, որոնք վարժվել էին քո «հիվանդ լինելու» պատճառաբանությանը, կեսկատակ ասում էին. «Նորից վատացել և շտապօգնության մեքենայով գնացել է կինո»: Մեկ անգամ էլ, ֆիլմի ամենահետաքրքիր մասում, ուսմասվարը ներխուժեց դահլիճ՝ կարգադրելով լույսերը վառել: Չբռնվեցիր. հատակին տապ արել, մեռածի պես պառկել էիր…
Տարիները դժվար էին անցնում, բայց ուսումնառության ժամանակը թռավ ակնթարթի պես: Ամենահիշարժանը, թերևս, անձնագիր ստանալու բերկրանքն էր (այլևս կարող էիր անվախ կինո գնալ՝ արգելված ֆիլմերը դիտելու): Հետո բոլորի նման կոմերիտական դարձար և կարմիր վզկապդ նվիրեցիր գանգրահեր առաջին դասարանցուն: Ինչո՞ւ դարձար: Երևի՝ ձյունամաշկ Աստղիկի պատճառով, որին խենթի պես սիրահարված էիր: Սակայն համալսարան չընդունվեցիր՝ կտրվեցիր առաջին քննությունից՝ իրավաբան դառնալու երազանքդ սառույցին գրելով: Չէ՛, վատ չէիր գրել (երկու տառասխալով), բայց «երկուսից» հետո հուսալքվեցիր, իսկ երբ ծանոթացար շարադրությանդ, այն աննկատ թռցնելով՝ բերեցիր տուն: Քո արած սխալները տեսնելով՝ մայրդ խորապես նեղսրտեց, հետո որոշեց, որ պետք է տանի և ցույց տա իր ազդեցիկ ընկերուհուն՝ մինիստրության բաժնի վարիչին, սակայն, ինչպես սովորաբար է լինում, ուրբաթն ավելի շուտ եկավ: Դռան զանգի հետ ներս խուժեցին երկու միլիցիոներ և քեզ, գրածովդ հանդերձ, բերման ենթարկեցին… համալսարան: Մեծ ջանքերի գնով, (թե՛ քեզ, թե՛ դեկանին հիմարի տեղ դնելով), փորձեցիր հավատացնել, թե արածդ գողություն չէ, որ վերցրել ես այլևս անպետք քո գրավոր աշխատանքը:
Ինչևէ, անցավ – գնաց, իսկ հորիզոնում հայտնվեց Խորհրդային բանակի կարմիր ուրվականը: Հա՛, որդան կարմիրը միշտ էլ պրկել է ջղերդ, ինչպես ցլին՝ տարուբերվող լաթը, բայց այլընտրանք չկար: Ու հետո՝ քեզ մագնիսի պես ձգում էր դեսանտայինի բաց կապույտ բերետը՝ պարաշյուտիստի «էմբլեմ»-ով: Եվ երկու տարին անցավ սպասվածից էլ արագ՝ պայծառ գալիքի դռները բախելով:
Այն ժամանակ այդպես էիր մտածում՝ քսանը նոր բոլորած սերժանտդ, որովհետև լավատեսությանդ գավը լի էր հավատքի թուրմով, որովհետև քեզ թվում էր, թե ճակատագիրը, իր ձյունասպիտակ առագաստները պարզած, վաղ թե ուշ հասնելու է իր հանգրվանին: Դեռ չգիտեիր, որ կյանքը մարաթոնյան վազք է և վերջնակետին հասնում է ոչ թե նա, ով լավ վազորդ է, այլ նա, ով հոգու աչքերով է տեսնում այդ վերջնագիծը…
Ինչ որ է, իսկ կյանքը վերապահում անելու ցանկություն չուներ և «Երազ» ավտոգործարանում պաստառագործ ընդունվելով՝ խճճվեցիր առտնին հոգսերում: Դժվար էր: Պետք է հաշված րոպեների ընթացքում ավարտեիր գործդ, քանի դեռ հոսքագծով անցնող թափքը ձեր հարթակում էր: Ժամանակ անց վարժվեցիր և արդեն սկսեցիր մտմտալ իջեցված պլանը գերակատարելու մասին. քո ութսունյոթ ռուբլին կարող էր հատել հարյուրի սահմանը: Եւ անդուլ տքնում էիր, օգտվում անվճար մածունից՝ «Նաիրիտ»-ի թունավոր ազդեցությունը չեզոքացնելու համար:
Ու կյանքը հոսեց-գնաց թուջե խողովակով՝ առանց դույզն-ինչ ալիքվելու…
Դադարեցրիր գրելդ, հառվեցիր պատուհանին. բակում վաղ աշուն է, տերևաթափ չկա, իսկ վերևներից ժպտում է անհոգ արևը: Ինչո՞ւ վճռեցիր հուշագրել, ի՞նչ է քեզ տալու: Մեծ հաշվով՝ ոչինչ, սոսկ թուլացնելու է պրկված ջղերդ:
Ավա՜ղ, կյանքդ պարպեցիր անհոգաբար, փրփրադեզ գարեջրի հաճույքով և տակը, թե բան է մնացել, վերջին ումպի համար է: Իսկ հետո՞… Ի՞նչ ես անելու հետո, երբ դա էլ պարպվի, երբ Տիրոջ հրեշտակը բացի Երկնքի անձեռակերտ դռները՝ քեզ աջ կամ ձախ ուղարկելու…
Ճմլկոտում ես, նորից վերցնում գրիչը:
Չէ՛, այլևս փիլիսոփայելու ցանկություն չունես՝ քո իմացած բաներից գրիր: Եթե անգամ գիրդ չկարդան, հոգիդ կթեթևանա, կազատվի հին բեռներից և հուշերդ կհեռանան առանց հետադարձ հայացք նետելու՝ շոգեարձակ գնացքի խուլ փնչոցով:
…Այն ժամանակ դեռ ապրում էիր մորական պապիդ հետ՝ նրա անշուք, աղքատիկ մեկսենյականոցում: Եվ քո առաջին աշխատավարձն ամբողջությամբ հանձնեցիր նրան, չգիտես թե ինչի սպասումով: Իսկ պապդ, հինգանոցները սեղանին նետելով, անվրդով փնթփնթաց. «Գնա՛, պանիր ու շաքարավազ գնիր»: «Իմ փողերո՞վ»,– ապշեցիր-այլայլվեցիր: Եվ պապդ ներողամիտ ժպտաց. «Փողը փող է, ծախսն էլ՝ մի երեք ռուբլի. գնա՛, մեծ ախպեր…»:
Տարիներ անց համալսարան ընդունվեցիր, սկսեցիր գրքի հետ մերձենալ: Հիմա արդեն չես հիշում՝ այդ օրերի՞ն գրեցիր քո առաջին պատմվածքը, թե՞ դրանից առաջ: Ինչևէ: Ստեղծագործում էիր հաճույքով՝ արձակագիր դառնալու հավակնությամբ, թեև գրածդ թույլ գործեր էին: Փակվում էիր քո հարմարավետ «բանտախցում», սկսում արարել: Գրում էիր և այդ ընթացքում մոռանում, որ կյանքը դրսում շարունակվում է, որ գիշերային մայրաքաղաքի լուսավառ փողոցները լի են կարճափեշ աղջիկների, սրտակեր կանանց հմայագեղ ժպիտներով:
Իսկ քո բաժին դարը գլորվում էր հին, ճռճռան գույներով և հրաշքի պես էր, երբ վճռեցին տպագրել քո առաջին գրքույկը, այն էլ՝ 4000 տպաքանակով (երբեմն էլ հեքիաթն է դառնում իրականություն): Թևավորվեցիր, պատրաստ էիր նորանոր բարձունքներ նվաճել՝ մինչև Պառնաս հասնելով: Եվ չէիր նկատում համատարած չքավորությունը, որ տիրում էր շուրջդ, կարկատանի պես կցմցված սովետական կյանքը՝ իր մաշված, գունաթափ վարտիքներով:
Քո միակ երազանքն անտիպներից նոր գիրք կազմելն էր, իսկ հարահոս կյանքը որոշել էր բախտիդ ճակատին ակոսներ բացել: Եվ ափակործան գետը, նախախնամության զարկի շեշտակիությամբ, քեզ ու շատերին իր մեջ առնելով՝ գնաց ողողելու արցախյան հովիտները:
Կարմիր գույնը երբեք չես սիրել, իսկ այն հիմա ամենուր էր՝ ընկերոջ կամ թշնամու երակից ծորացող, նաև՝ քո կարեվեր սրտում: Ու գիտեիր, որ դրանից պրծում չկա. գնդակի մահաբեր սվսվոց, արկերի-ականների պայթյուն, վիրավորների թառանչ ու մատաղացու, բայց աներեր խոյեր՝ նպատակին հավատավոր: Եվ դրանց մեջ անդեմ մեկը, որ վախերից կծկվելով՝ սրսփում էր, ինչպես կեսգիշերին արթնացած մանուկը՝ կայծակնաշաղ որոտից:
Ու անթիվ դիակներ՝ բարեկամի ու թշնամու, ուղղակի մարդու, որն ապրելու իրավունք ուներ…
Երևի ամեն ոք Գողգոթայի իր ճանապարհն ունի, քանզի տառապանքի միջոցով են հարթվում կյանքի կնճիռները: Չգիտեմ, գուցեև այդպես, բայց ճակատդ հիմա պատվել է խորշոմներով ու ամեն ծալքի մեջ ապրածիդ հիշողությունն է (մեկ կյանքի համար արժե՞ այսքան տառապել):
Հաղթանակած պատերազմ, բայց պարտվածի զգացում:
Թեև ազատության տաք շունչը տարածվեց Հայաստանի երկնքում, բայց չվող երամներն ավելի շատացան և նրանց հետ՝ կրծողների դասը: Եվ հաղթանակի արծիվը վերևներում թևածելու փոխարեն, լուռ վայրիջեց նորակառույց տաճարի ոսկեզօծ գմբեթին ու սկսեց արնոտելու չափ կտցահարել սեփական ոտքերը: Իսկ զենքերն արդեն պատյան էին դրվել, և ամեն կրակոց պատժվում էր օրենքով: Ու եղավ այն, ինչ պետք է լիներ. կիսանկախ, ֆեոդալական մի երկիր…
Ի նմանություն հին, խորհրդային տարիների, վերստին իրավազուրկ էիք, բայց այն տարբերությամբ, որ սկսել էիք գիտակցել: Եվ այժմ, երբ զենքը փոխարինել ես գրչով, (ասել է թե՝ համակարգչով), գրքեր ես գրում ու տպագրում, գիտես, որ հոգուդ մեջ պարզություն չկա. զինվորի պես մարտնչել ես, մեռնողի չափ մեռել, հիմա էլ շնչում ես գենդերային քամու բերած ազգակործան աղբահոտը: Ու չկա նաև, որովհետև երկիրդ իշխանիկներ է բուծում, որովհետև տեսել ես պաշտոնի մեջ խցկված գրողի տառապանքը, զգացել ես կերպավորվող պատուհասի ահագնացող վտանգը, որ ժանտախտի պես պատրաստ է լափել ցեղակիցներիդ:
Հա՛, ոչ մի հայորդի թող չպարծենա՝ ազգասեր լինի կամ ազգայնամոլ, թե իր ճամփան անցել է անխոտոր, քանզի չավարտված պատերազմը նոր մարտահրավերներ է բերում, քանզի հորիզոնը չի մաքրվել մթնասև ամպերից: Դրա համար էլ տագնապները խլվլում են քո մեջ, ինչպես դիաորդը՝ մեռածի մարմնում: Ու դրանից է, որ պրծում չկա: Ապրածդ օրերի փոշին ծանրացել է ուղեղիդ, մշուշել աչքերդ և բիբերումդ մեռնում է այլևս քո բաժին արևը…
Ափսո՛ս, գրածդ տողերը սգվորի պես կծկվեցին: Բայց անցյալի ու ներկայի կամուրջն ինքդ ես շաղախել և հարկ չկա երիզել սև ժապավենով: Հիշի՛ր, ճշմարտությունն ավարտվում է ճիշտ այնտեղ, որտեղից սկսվում է կեղծիքը, իսկ քո գրվածքում սուտ չկար: Հա՛, հիշողությունդ արնոտվեց և կաթ-կաթ ներս է ծորում, ինչպես կտրվող անձրևը՝ ջրհորդանում: Հետո ինչ, որ վերհուշդ թեթևություն չբերեց և կրկին տեսար մահվան կիսադեմը՝ իր ժպիտներ հոշոտող առնետային հայացքով: Իսկ դու բակ նայիր: Դրսում արդեն ոսկեշող աշուն է, որը չի մրսում քեզ պես՝ հուշերից մաշվելով:
Եվ հիշի՛ր, իրականում ո՛չ արևածագ կա, ո՛չ արևամուտ՝ պտտվողը մոլորակն է, որը չգիտես՝ ինչու, շարունակում է համառորեն պտտվել:
