ՏԱՌԱՊԱՆՔ ՏԵՍԱԾԻ ԽՈՍՄՈՒՆՔ (Վահագն Մուղնեցյանի «Զոհանվերի» ընկալման փորձ) / Ներսես ԱԹԱԲԵԿՅԱՆ

Վահագն Մուղնեցյան2012 թ. նոբելյան ճառում չին գրող Մո Յանը իրեն հակիրճ ներկայացնում է` «Ես ասացող եմ»: Այսպիսով` բնութագրում է նաև իր ստեղծագործության կերպը` ասացողական պատում կամ ասացմունք: Վահագն Մուղնեցյանն իր «Զոհանվերը» բնութագրում է որպես «խոսմունք», որ նույն ասացմունքն է: Իրավացի է Սերգեյ Սարինյանը` սահմանելով. «Ըստ մտահղացման, ըստ ժանրի և ըստ կատարողական արվեստի` Վահագն Մուղնեցյանի «պոեմը» դուրս է ժամանակակից հայ և համաշխարհային գրականության գեղարվեստական ձևույթներից», բայց և հավելում է` «Պատկերավորությամբ, բառապաշարով, աշխարհընկալմամբ այն ամբողջապես ձևված է միջնադարյան միստիցիզմի տեսիլային հայտնատեսությամբ»: Կարծում եմ` այսպիսի միանշանակությունը զգալապես նեղացնում է «Զոհանվերի» տեսադաշտն ու ընդգրկումը` ամփոփելով մեկ շերտում, այն դեպքում, երբ «Զոհանվերն» իսկապես «խոսմունք» է` ամեն ինչի և ամենքի մասին՝ երկրայինի ու երկնայինի, մարդկայինի և աստվածայինի, այսրի ու անդինի մասին:
Այդ առումով «Զոհանվերը» ոչ միայն չի տեղավորվում Նարեկի կամ «Սասնա ծռերի» չափումներում, այլև իր մեջ է առնում նաև նրանց դրսևումները և ոչ միայն նրանց: Եթե «Մատյանի» խոսքն ուղղված է դեպի վեր (Աստծուն), իսկ «Սասնա ծռերինը»` վար (ծագումնաբանության և ինքնության խորքը), ապա «Զոհանվերում» Խոսքը ոչ միայն ուղղահայաց, այլև հորիզոնական է` գրավելով արդեն նոր տարածություններ: Եվ գուցե տարածականության այսպիսի տեսանումից է հուշվել «պոեմի» քառամաս կառույցը, որը խաչից բացի խորհրդանշում է նաև աշխարհի ու տիեզերքի չորեքկողմը:
Այսպիսով, ասացմունքը (=խոսմունքը) դառնում է տիեզերական, բայց և պարփակվում մարդու մեջ: Այս զուգորդմամբ տեքստում միստիկան վերածվում է միստերիայի, իսկ էպիկականությունն` էպոսի: Սակայն` ժամանակակի՛ց էպոսի: Թերևս սա է ստեղծագործության բանալիներից մեկը. «Զոհանվերը» 21-րդ դարի մարդու հայացք ու խոսք է: Մարդու, ում հիշողության մեջ զետեղված է ամբողջ պատմականն ու նախապատմականը, մարդկայինն ու անմարդկայինը, դաժանությունն ու գթասրտությունը, մարդու, որ տեսել է իրպեսի վայրէջքը Լուսնի վրա և իր նմանի վայրէջքը Երկրին, մարդու, ում համար ֆիզիկան ու մետաֆիզիկան նույնն են, ոչ թե առօրեականություն ու հրաշք, այլ միևնույն Մեծի գոյաձևերը, որոնք կարող են ապրել կողք կողքի, ինչպես Մուղնեցյանի անսպասելի անցումները այսպահայինից հավերժականին կամ արձակից պոեզիային և՝ հակառակը: Իրականում ոչ մի անցում էլ չկա. ինքը ապրում է այդ բոլոր ժամանակ-տարածություններում և պատմում է նույն բնականությամբ, ինչպես ապրում է:
Ասացի, որ «Զոհանվերը» չորս բաժին ունի` «Որոնումներ», «Նշանագիր վերքեր», «Աղերսներ», «Հավերժախաչ կանչեր», որոնցից յուրաքանչյուրը սկսվում է հղում-ուղերձով և իր ուղղությունն ու նպատակակետ-խորհրդանիշն ունի` Աստված («Տե՛ր իմ, որ լիություն ես ողորմության, Թող ընծայակիր ձեռքդ համենա Գեթ մի հաճությամբ, Թող Խոսքդ գա ինձ պատեհ մեկնությամբ…»), Հող («Հողից համբառնող Գոլորշիներ են ամպերը ըմպում Ցնծուն հրճվանքով, բայց գոհանում են, Երբ հագենում են իմ մրմունջներով…»), Մարդ («Գնամ, որ հասնեմ, մարդոտվեմ ինձնով Եվ Ալևորի խոկուն նայվածքով Թիկունքս շտկեմ, Եվ մարդաբուրեմ նրա խոսմունքի Քաջախոհությամբ), Հոգի («Թռի՛ր, իմ հոգի,- Եվ բարձունքների տագնապը տուր ինձ, որ այստեղ հողի խորքերին պահ տամ… Թռի՛ր, իմ հոգի, և որքան կանչեմ` մի վերադառնա»):
«Պոեմի» բաժիններից յուրաքանչյուրը, իր որոշակի սահմանագծումով հանդերձ, ոչ միայն աղերսներ ունի մյուսների հետ, այլև փոխներթափանցված է հարցերի ու տագնապների ընդհանրությամբ, կատարելացման ուղերձ-աղերսներով ու գոյության խարիսխներով: Եվ այս ընդհանրականությունն է հեղինակին մղում խոսելու ամեն ինչի մասին` համամարդկային ու ազգային պատմությունից մինչև պատերազմներ ու ցեղասպանություն, մշակութաբանական գերխնդիրներից մինչև էկոլոգիական ու դեմոգրաֆիական տագնապներ, այլ խոսքով՝ մարդու անասնացումից մինչև մարդու աստվածացում: Եվ խոսել բանաստեղծության բոլոր տեսակներով («Զոհանվերում» կարելի է գտնել տրիոլետից ու դիստիքոսից մինչև չափածո ակնարկ ու քաղաքական ֆելիետոն…): Այս հեղեղը հենց ինքը կյանքն է, և գրողն այն ճանաչ չափ ու սահմանի մեջ չդնելով՝ միևնույն ժամանակ հուշում է չմոլորվելու բանաձևը, մինչև հատակն իջնելու, բայց և վերադառնալու գաղտնաբառերը, հայտնության և ինքնագյուտի հնարավորությունը` խոսքով…
Գաղտնաբացության ևս մի բանալին «Զոհանվերի» կերպարներն են` Լույսի Շողիկը, Ճարեկ թռչունը և Ալևորը: Տարբեր «ծագումնաբանություն» ու «գործառույթներ» ունեցող կերպարներն անցնում են ողջ ստեղծագործության միջով, և նրանց միավորում է հեղինակի ցնծությունը` գտնելիս, տագնապը` կորցնելիս, մշտապես նրանց դիմելու մղումն ու օգնություն ստանալու հույսը:
Շողիկը խորհրդանշում է Լույսը ու նաև՝ մանկություն-մաքուր-նախնականությունը՝ («Ինձ հաճախ լքեց բախտս կամակոր, Բայց ինձ չլքեց շողիկն արևի…»), Ճարեկը, որ կեռնեխի մի տեսակն է, ասելու շնորհն է մարմնավորում, առանց որի անհնար է նաև տեսանել՝ («Դեռ իմ ճարեկն ինձ չէր եկել այցի, Քարե մատուռում դեռ չէր արթնացելհուշը, որ պատմեր ուղիների չուն,Պատմեր` ովքեր են անդարձ հեռացել…»): Ի դեպ, «ճարեկ»-ը նաև «դարման» է նշանակում, և բալասանումի այս նշանակությամբ կերպարը հաճախ է հայտնվում բանաստեղծություններում՝ («Ասա, թռչնիկ ինձ կարեկից, Արդյոք Տե՞րն է քեզ ուղարկել,Կամ գուցե թե հառաչանքս Ալևորի դուռն է հասել…»):
Ալևորը մարդացումի օրենսդիրն է, Վերին խոսքի պատգամաբերն ու մեղաց դատավորը, իսկ հավաքական նշանակությամբ` Հայր, որի գոյությունը հիմնարար է մարդու և աշխարհի համար («Երբ տանը հայր չկա, Արևն էլ կշեղվի տան կտուրից»), և անցումները մի վիճակից մյուսին հայրական գթասիրտ-աններում հայացքի տակ են.
Երբ մենությունը չէի գիտակցում,- // Հոգուս տրտունջը անծանոթ էր ինձ,- // Նույնական էին մոտիկն ու հեռուն, // Աչքն Ալևորի խորշում էր ինձնից…
Ապա`
Գիտեմ, ծերուկն այն բեղմորուքով // Քո աստեղային դուռն է հասել, // Նա խոստացել էր շատ մոտիկից // Իմ մասին բարի խոսքեր ասել…
Եվ վերջապես`
Ես,- ախորժելի թմբիրի մեջ,- // Տեսա ճախրանքը Ալևորի,- // Ինչպես եկել էր` գնաց այնպես, // Որ գա և ինձ էլ թևավորի…
Վիճակների այս անցումը, որ մարդու մարդացման, ապա և աստվածացման ընթացքն է նշում, ի վերջո վերաբերում է ևս մի կերպարի` Ասացողի կերպարին, ում «խոսմունքը» իր և աշխարհի, հետևաբար` մեր և աշխարհի մասին է, և իր ինքնադատում-աղերսը Բարձրյալին նույնքան ու նույնպես մերն է, ինչը չենք զորում կամ չենք համարձակվում բարձրաձայնել.
Երբ ինձ տեսնես անգոհունակ՝ Դեմքդ շրջիր, // Երբ ինձ տեսնես անբանիբուն` Դեմքդ շրջիր, // Թե մոլորվեմ,- շավիղներն ինձ վտարանդեն,- // Երբ ինձ տեսնես անծլունակ` Դեմքդ շրջիր…
Վահագն Մուղնեցյանի «Զոհանվերը» անզույգ է ոչ միայն մարդազննության չափումներով ու աստվածերգության հնչողությամբ, այլև անխնա ինքնադատությամբ ու անթաքույց ճշտախոսությամբ, որին ունակ է միայն տառապանք տեսածի խոսմունքը:

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։