Դավաճանների ու դավաճանության պատմությունը բոլոր ժողովուրդներն ունեն իրենց անցյալում, առասպելաբանության ու գրականության մեջ, ուրեմն բոլոր ժողովուրդներն էլ կյանքում բախվել են դավաճանությանը ու դավաճանների գոյությանը: Իսկ ինչպե՞ս են հաղթահարել: Այս հարթության մեջ ամեն ժողովուրդ դրսևորում է իր առանձնահատկությունը` գամել են անարգանքի սյունին դարերով ու պահպանել են դավաճանության հիշողությունը իբրև պատգամ սերունդների՞ն, արագ մոռացել են ու ջնջել հիշողությունից, որպեսզի այլևս որևէ մեկի մտքով երբեք չանցնի կրկնե՞լ, ընդունելով, որ չարը հավերժ է` դավաճանությանը հակադրել են անդավաճան հերոսներին ու նրանց դարձրել ազգային հերոսնե՞ր: Տարբերակներ համաշխարհային գրականությունը պահպանել է տասնյակներով, և բոլորն էլ հիմնականում պտտվում են այս երեքի շրջագծում` ինքնատիպության սեփական բազմազանությամբ: Հայերս գնացել ենք առաջին ճանապարհով` փորձելով քայլել նաև երրորդով: Երկրորդը մեզ խորթ է եղել միշտ: «Ինչո՞ւ» հարցի պատասխանը թող հոգեբանները տան: Բայց կա շատ ավելի խորքային հարց` իսկ մի՞շտ է պատմությունը համարժեք արձանագրել իրականությունը և մի՞շտ է համարժեք արձագանքել իրականությանը: Այս հարցի պատասխանն արդեն ոչ ոք չի կարող տալ, որքան էլ ակնհայտ է բազում հիմնավորումներով ի հայտ եկող «ոչ»-ը: Որովհետև ոչ ոք ու երբեք չի կարող ասել, թե ինչ է եղել իրականում, եթե ինքը ներկա չի եղել, ավելին` նույն իրադարձության մեկնությունների տարբերությունները երբեմն այնքան ներհակ են, որ իրադարձությունը երրորդ մարդու համար այդպես էլ մնում է հանելուկ: Հենց այդ պատճառով պատմական ճշմարտության ու պատմական միֆի միջակայքում են մնալու ճշմարտության բոլոր որոնումները, երբ փորձում ենք խորանալ պատմության մեջ: Այդ դեպքում` հայոց պատմության հինգերորդ դարի: Մասնավորապես` պետականության կորստից հետո պարսկական իշխող դարձող տիրապետության դեմ ծավալվող իրադարձությունների: Իսկ եթե հարցն ավելի կոնկրետացնենք` Վասակ Սյունու անձի և գործի բուն պատմության: Պատմություն, որ չի համախմբել անգամ պատմիչներին. եթե Եղիշեն ու Ղազար Փարպեցին միանշանակ դատավճիռ ունեն` դավաճան, Մովսես Խորենացին չի նշավակել մարզպանին ոչ մի խարանով, իսկ Կորյունը փառաբանել է «խելացի ու հանճարեղ ու կանխագետ իշխանին»: 1500 տարի այս հարցը լուծում չի ստացել և ակներևաբար երբեք չի ստանալու, որովհետև սովորաբար ամեն ժամանակ մշտական հարցերին պատասխանում է իր նպատակահարմարության տեսակետից և ճշմարտություն է անվանում այն, ինչ համընկնում է իր հռչակած արժեհամակարգին: Այնուամենայնիվ` մշտական է նաև որոնումը, որ միշտ էլ կարողանում է «այո» և «ոչ» ասել ոչ ըստ ընդունված տեսակետների, հնարավորություն տալով քայլ առաջ գնալ: Միշտ էլ գտնվում է մեկը, որ վերագնահատումի խնդիր է դնում, իսկ լուծելով խնդիրը` հավերժական է պահում ավանդույթի ու չափանիշի կենսական էներգիան:
Հրանտ Ադամյանի «Պատմական ճշմարտության և պատմական միֆի միջակայքում» գիրքը հանգամանալից ու հանդարտ պատում է` ժամանակի, իրավիճակի, պատմիչների, գործող անձանց ու նրանց հետագա գնահատողների մասին: Գիրքը չի գրվել ո՛չ մեղադրելու, ո՛չ արդարացնելու համար: Գրվել է ի պաշտպանություն մտածելու իրավունքի և մտածել սովորեցնելով: Որովհետև մեր պատմությունը մեզ ավանդել է վարդանապաշտ և վասակամերժ լինել, բայց` ըստ ավանդույթի: Նաև ըստ Աբելի ու Կայենի ժամանակներից ձևավորված պատկերացումների` բարու ու չարի մասին: Իսկ եթե չկա՞ չար ու բարի, լավ ու վատ, գեղեցիկ ու տգեղ, տաք ու պաղ, կան ընդամենը չարի ու բարու, լավի ու վատի, գեղեցիկի ու տգեղի, տաքի ու պաղի ընկալումներ, որ ոչ միշտ և ոչ բոլորի համար են համընկնում: Կան սկզբունքներ, որ պարտադրում են իրենց հետ հաշվի նստել:
Պատմիչների վկայությունները համադրելով նրանց գնահատականների դրդապատճառների հետ` հեղինակը առաջին սեպն է խրում ընդունված պատկերացումների մեջ. «Եղիշեն իր գիրքը գրել է Մամիկոնյան Դավիթ երեցի խնդրանքով, իսկ Փարպեցին` մարզպան Վահան Մամիկոնյանի հանձնարարությամբ: Բացի այն, որ այդ մեկենասների դիրքորոշումը ազատագրական շարժման հանդեպ տրամագծորեն հակադիր է եղել Վասակյանց, պատմիչները սուբյեկտիվորեն են ներկայացրել նոր աղետի առջև կանգնած երկրի տարբեր դասերի շահերին առնչվող խնդիրները: Վասակին, որպես պատմական անհատի, շարժման պարագլխի, իր ղեկավարած հասարակական հոսանքից, նրա շահերից ու գաղափարախոսությունից կտրելը, կանխակալորեն նրան արկածախնդիր ներկայացնելու ձգտումը պատմիչներին դրդել է նրա գործունեության հիմնական ազդակները համարել միայն ու միայն անձնական փառասիրությունը, չհիմնավորված եսապաշտությունը, ի ծնե չարամտությունը: Վասակը Քրիստոսի պատվիրաններից շեղված չարագործ է, որ խաբում ու մոլորեցնում է և՛ յուրայիններին, և՛ Վարդանանց, և՛ ՛պարսից արքունիքի մեծերին: Պատմիչների գրքերում այս փաստերն այնքան անժխտելի են, որքան նրանց կիրքն ու սուբյեկտիվիզմը: Այնուհետև` Եղիշեի ու Փարպեցու գրքերը գրվել են Վասակի` մարզպանությունից հեռացվելուց ու մահապատժից հետո, երբ կրկին կրոնական ազատություն ստացած հայերի ու պարսից արքունիքի միջև սկսվել էին կոմպրոմիսային հարաբերություններ և կողմերից յուրաքանչյուրն անցած-դարձածի բոլոր ծանր հետևանքների նախապատճառները վերագրում է հայոց մարզպանի անձնավորությանը` առաջնորդվելով գլխավոր մեղավորն ունենալով` սեփական մեղքերից ազատվելու մտայնությամբ, բացի այդ` ժամանակի իրական պատմությունը ենթարկվում է խստաբարո ու անզիջում կրոնափիլիսոփայության»:
Երկրորդ սեպը դառնում են պատմիչների վկայությունների միջև բազում հակասությունները, որոնք պատվիրված ատելության թելադրանքով անգամ չեն կարողացել միանշանակ պատկեր ստեղծել և ժամանակի քաղաքական, կրոնական ու անձնական շահախնդրությունների մեջ մնալով` վրիպել են շատ կարևոր մի կետում` նրանք միակողմանի են, մինչդեռ.«…դեպքերը և նկարագրությունները կրոնական մշուշից փոքր-ինչ բեռնաթափելիս` այլ Վասակ է ներկայանում, անգամ Եղիշեին Եղիշեով մեկնաբանելիս: Կրոնի դերը Վարդանանց պատերազմում արժանվույնս գնահատելով հանդերձ, պետք է հաշվի առնել, որ հոգևոր դասի տագնապները նույն չափով չէին կարող հուզել սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանին և մանավանդ մարզպան Վասակ Սյունուն, նրանց համար պետական-քաղաքական խնդիրները առաջնահերթ նպատակ էին, իսկ հոգևորականության, որպես ապստամբության շարժիչ ուժերից մեկի, մասնակցությունը` միջոց: Այդ է վկայում թեկուզ Տիզբոնում նրանց կեղծ ուրացությունը ընդունելու փաստը, որ նշանակում է, թե նրանք չէին կարող լինել այնպիսի ուղղափառ քրիստոնյաներ, որ իրենց կյանքը զոհեին` հանուն իրենց հավատը փորձության չենթարկելու: Այլ հարց է, որ հոգևոր դասի հետ դաշնակցելու խնդրում մարզպանը և սպարապետը տարբեր դիրքերում էին»:
Երրորդ սեպը դառնում է տրամաբանությունը, երբ օրինաչափ հարց է ծագում.«Ի՞նչը պետք է հայոց մարզպանին ստիպեր` պարսից կրոնի առաջնորդ մոգպետից էլ շահագրգիռ լինել քրիստոնեության վերացմանը, որի տարածման նախանձախնդիրներից էր ինքը: Պարսիկների ձեռքով Հայաստանի թագավոր դառնալու հեռանկա՞րը, ինչպես գրում են Եղիշեն ու Ղազար Փարպեցին իրենց գրքերում, բայց հետո մոռանալով` հիմնավորապես ապացուցում, որ այդ հնարավորությունը բացառված էր և պարսից դեմ վերջին երկու ապստամբությունների վերջնական նպատակը կիսանկախ վիճակի կայունացումն է եղել: Մի՞թե բազմափորձ Վասակը (նա մինչ այդ մարզպան էր եղել նաև Վրաստանում) պետք է այնքան կարճամիտ լիներ` չգիտակցելու, որ պարսից կառավարությունը մի, թեկուզև մազդեզականությունը «սրտանց ընդունած» անհատի ծառայությունների համար իր ոչնչացրած հայկական թագավորությունը չի վերականգնի, երբ իր գերիշխանությունը կատարյալ դարձնելու համար նույն օրերին կիսանկախ գոյության վերջին նախադրյալներն է վերացնում»:
Բնականաբար, հեղինակը նույն ուշադրությամբ ու մանրակրկիտությամբ անդրադարձել է Ավարայրի ճակատամարտին: Նույնքան կարևորված են հետագա դարերում խնդրին տրված մեկնությունները և այդ մեկնությունների կողմնակալ ու անկողմնակալ հիմնավորումները: Առանձին անդրադարձ է կատարված Դերենիկ Դեմիրճյանին` «Վասակ» դրամայի և «Վարդանանք» վեպի շրջագծում: Ընթերցողին թողնելով գրքի ընթերցանության, հեղինակային հիմնավորումների ու բացահայտումների մեջ անձամբ համոզվելու, սեփական նկատառումները համադրել-հակադրելու հաճույքը, մեջբերեմ հիմնական եզրակացությունը. «Ստացվում է, որ կա գեղարվեստի ճշմարտություն ու կյանքի ճշմարտություն, և եթե գրականության մեջ Վասակը ներկայացված է իբրև դավաճան, պատմական Վասակին պետք չէ դավաճանի պարտադիր պատմուճան հագցնել ու հայ ժողովրդի պատմությունը հերոսներ-դավաճաններ շրջագծում պահել»:
Հ.Գ.
Գիրքը, իհարկե, կարող էր ունենալ առաջաբան, որտեղ ընդունված կարգով կներկայացվեին ու կարժևորվեին հեղինակի տեսակետները, գրքի բովանդակությունը, ոճը, գեղարվեստական ու գեղագիտական արժեքը, համեմատությունը նախորդ գրքերի հետ, և այլն, և այլն: Բան. գիտ. թեկնածու Հրանտ Ադամյանի «Պատմական ճշմարտության և պատմական միֆի միջակայքում» գիրքը առաջաբան չունի, որովհետև այս դեպքում միջնորդ պետք չէ հեղինակի ու ընթերցողի միջև: Ամեն ինչ գրված է առավել քան պարզ ու առավել քան համոզիչ, ընթերցանությունն է այն բանալին, որ բացելու է ճշմարտության դուռը: Այս դեպքում` հեղինակի ճշմարտության, որը կարող է լինել մեզնից յուրաքանչյուրի ճշմարտությունը:
