Երևան-Թեհրան օդային ճանապարհն ընդամենը 60 րոպե է: Մեկ ժամ: Օդանավի դռան մոտ կազմ-պատրաստ կանգնած՝ ողջ անձնակազմը ժպիտով բարևում է ներս մտնողներիս: Կիպ համազգեստով երեք օդաչուները ասում են` սալամ, իսկ գլխաշորով օդուղեկցորդուհիները` անգլերեն` գուդ իվնինգ: Ես ինքնաբուխ ձևով հայերեն եմ ողջունում, և իրանցի մեր հարևանների ժպիտը դրանից ուղղակի քաղցրանում է.
– Բա-րև՜, խանո՛ւմ, բա-րև՜:
Ճիշտն ասած, կանանցից գրեթե ոչ մեկս խանումի տեսք չունենք: Մի քանի տարեց պարսկուհիներ են ռուփուշ-գլխաշորով, իսկ մնացածներս ուղղակի ճամփորդ ենք` տաբատ-վերնաշապիկով, վերարկուներն ու թաշկինակները ձեռքներիս պահած, որ իջնելիս արագ հագնենք, մազներս ծածկենք: Կողքիս տեղավորվող ջահել զույգը նույնպես անհոգ հագուստով է: Կինը նույնիսկ կարճ կտրած մազերով է, լանջաբաց շապիկով: Ամուսինը խոր հոգատարություն է դրսևորում նրա հանդեպ. օգնում է, որ հարմար նստի, հետո էլ խնամքով հանձնում է մի սփռոցի չափ մեծ, սև շալը: Սրանով աղջիկը Թեհրանում հաստատ մինչև կոճերը կծածկվի, սակայն պարզից էլ պարզ է, որ մեր օրենքներն իրենց ավելի են դուր գալիս: Այս մտքի վրա ուրախանում և լուսամուտից դուրս եմ նայում. մի անգամ էլ նայեմ երկրիս: Բայց, տեր Աստված… վերջալույսի մեջ ողջ հասակով դեմս կանգնում է Մասիսը: Մթնող երկնքի մեջ` ինքը կապո՜ւյտ-կապո՜ւյտ, այնպես թավիշ կապույտ, որ սիրտս թունդ է լինում:
Երեսիս խաչ հանող ձեռքիս շարժումը աննկատ չի մնում հարևաններիս հայացքից: Նրանք էլ ինձ պես թեքվում, նայում են լեռանը, մի պահ քարանում:
– Վերի նայս, վերի՜ նայս,- ծափ է զարկում կինը:
Բայց ամուսինը, ոչ, համաձայն չէ.
– Նո՜ու, Ֆաթիմա, նոու: Իթ’ս բյութիֆուլ, իթ’ս ուանդերֆուլ…
Մենք երկուսով նրա կողմից ենք: Սիրուն բառն, իհարկե, քիչ է, փոքր է Մասիսի համար: Մասիսը գեղեցիկ է, հիասքանչ է, Մասիսը աստվածային է…
Օդանավի պոկվելու հետ ամուսինը, աչքերը խոնարհելով, ասում է` դե մի երազանք պահեք: Ֆաթիման, հայացքով Մասիսը փնտրելով, գլխով է անում, իսկ իմ մտքերը խառնվում են իրար. ո՞ր մի երազանքս պահեմ… Լեռանս նայեմ և ուզեմ, որ իմ 10 օրը լավ անցնի: Ասեմ` տեր Աստված, թող Կապուտիկյանի հիշատակը ոգևորի բոլորիս, ու հուշ-երեկոն թող գեղեցիկ լինի: Թող Արևելքի այս մի պատառիկ հայությունը լավ ապրի, ու թող Արևելքը մեզ ապավեն լինի: Թող աշխարհը հասկանա մեզ, ու մեր կապույտ լեռը թող մերը լինի, մեր սիրուն լեռը թող մերը լինի, մեր փրկության լեռը թող…
Շուտասելուկի պես այս քանի՜ բան ուզեցի: Մարդ պիտի մի բան ուզի, մի բան ցանկանա, չէ՞: Բայց ինչո՞ւ մի բան: Լեռս զույգ է: Իմ երազանքներն էլ թող զույգ լինեն: Զույգ երազանքն ի՜նչ է որ…
Դեռ կեսօրին` ամառվա շոգի մեջ, Մասիսն ասես հողին կպած չէր, բամբակ էր` թեթև՜, անկշի՜ռ: Հիմա ձույլ ոսկի է`ծանր, մեր սրտի կսկիծը մեջը…
Հռնդյունից փակում եմ ականջներս, որ հիշեմ.
Այսօր դու այնքան մաքո՜ւր ես, Մասի՛ս…
Գույներդ այնպես ջի՜նջ են, նրբերա՜նգ,
Ասես չես նյութված քար ու ավազից,
Այլ ջրաներկով գծված ես բարակ…
Կապուտիկյանի տողերն են: Անզսպելի մղումով մոտավոր թարգմանում եմ անգլերեն, և Ֆաթիման, գլուխը տմբտմբացնելով, ասում է.
– Իսկապե՜ս, առավոտները ձեր սարն ասես թափանցիկ նկար լինի, հետո գույնը փոխում է:
Որքան ճիշտ է նկատել: Հիմա` դեպի գիշեր թեքվելիս, Մասիսի վրա ասես գուաշ են քսել, գուաշ էլ չէ, իսկը կապույտ լեղակ: Այստեղ, մեծ երազանքիս կողքին ես սովորական, մարդկային մի ցանկություն էլ եմ պահում. վերադառնամ, գուաշով Մասիս եմ նկարելու, կապո՜ւյտ-կապույտ, կապտամանուշակագույն Մասիս:
Երբ կիսատ-պռատ անգլերենով սկսվում է ճամփորդական զրույցը, մի պահ մտքովս անցնում է` երևի հարսանեկան ճամփորդությա՞ն են եկել, բայց ոչ, յոթ տարվա ամուսիններ են, ամեն տարի մի երկիր են գնացել, այս անգամ էլ որոշել են… հարևանի տուն գալ: Հետաքրքրությունս հաղթում է` հատկապես ի՞նչը հավանեցին:
– Ձեր ազատությունը,- ասում է ամուսինը,- մաքուր եք օգտվում ազատությունից, ազատությունը չեք փչացնում:
Երկուսով դեմքիցս կարդում են, թե որքան ուրախ եմ նման գնահատական լսելու համար, և կինը շարունակում է.
– Սիրուն քաղաք ունեք, բարի քաղաք: Երևում է, որ հյուր սիրող եք: Իրար հանդեպ էլ շատ ջերմ եք: Երկու ծանոթ հայ տասը մետրից արդեն բարևում են, հետո փաթաթվում, ողջագուրվում: Ոչ մի երկրում այսպիսի մտերմություն չենք տեսել: Իսկ ջո՜ւրը, ծաղիկնե՜րը, արձաննե՜րը… Ամեն տեղ նկարվել ենք, արձաններով իմացել մեր ու ձեր պատմությունը… Տեսեք` Վարդան Մամիկոնյանի արձանն է:
Բազմանշանակ ժպտում ենք իրար, իսկ նա կարևոր բան հիշելով` ասում է.
– Հա՜, շատ լավ այգիներ ունեք, բայց սպորտով չեք զբաղվում: Ձեր այգիներում մարզասարքեր չտեսա: Մարզադահլի՞ճ եք գնում:
Ուրեմն, իրենց այգիներում մարզասարքե՜ր կան: Այ քեզ Արևելք… Ռուփուշ հագած կանայք, ուրեմն, մարզվում են: Ա՜յ քեզ հաջողություն: Պիտի ստուգել…
Բազկաթոռի մեջ ընկղմված` ինչ-որ անհանգստություն է սողոսկում սիրտս: Կապուտիկյանի ասածի պես` ընդամենը մի Արաքս գետ է բաժանում մեզ իրարից, մեր միջև մի բարակ գիծ է, բայց որքա՜ն բան կա տեսնելու, որքա՜ն բան կա իմանալու…
Ահա երկրորդ անգամ է` բանաստեղծուհու հետքերով թռչում եմ Սփյուռք, դեպի հայ գաղթօջախներ, և երկու անգամ էլ օտար աշխարհում հայությանը հանդիպելու սպասումը թե՛ ուրախացնում, թե՛ տագնապ է բերում հոգուս: 2001-ին, երբ Թավրիզից հրավիրեցին ուխտի` Ս. Թադեի վանքը տեսելու, մի հայացքով զգացի օտար հողում հայ մնալու, հայ պահպանվելու չարչարանքի գինը, և 2011-ին Ավստրիա-Գերմանիա գնալիս սիրտս արդեն լիքն էր տագնապով. Արևմուտքում մի՞թե ավելի հեշտ պիտի լիներ հայ մնալը: Կողքիս նստած տղամարդը ո՜նց էլ ձևակերպեց: Կյանքումս ավելի ազնիվ գնահատական չէի լսել. «Ազատությունը չեք փչացնում»: Անկողմնակալ աչքը ո՜նց էլ գտավ այս ճշմարտությունը: Ինքներս դրա մեջ` չենք պատկերացնում, թե որքան ջանք ենք թափում ազատության ճի՜շտ չափը պահելու համար: Դրսում լինելուց հետո ենք խորանում, թե ազգը որքան պիտի չարչարվի, որ իր ներքին ազատությունը ո՛չ ավելանա-հոռանա, ո՛չ էլ պակասի-ընկճի, որ տատ ու պապերից, հայր ու մայրերից եկող հեզ ու արժանապատիվ ինքնությունը պահպանի մաքուր ձևով…
Այս մասին բաց տեքստով մենք շատ բան իմացանք հենց Կապուտիկյանից, երբ 1962-ից նա ճամփա ելավ դեպի Սփյուռք` հայոց օազիսները գտնելու: Բայց նա գտավ ոչ միայն մեր գաղութները, այլև հոգու այն կշեռքը, որով հայությունը և՛ այս, և՛ այն ափին չափում-կշռում է հազարամյակներով ստուգած ճշմարտությունները: Նա մարդկային պարզ լեզվով մեզ բացատրեց, թե ով ենք, ինչը ինչպես ենք տեսնում: Առանց դիֆերամբներ երգելու ու ավելորդ զեղումների նա խոսեց մեր անձնազոհության, ջերմության, ազնվության ու արժանապատվության մասին: Եվ այդ ժամանակվանից չէ՞ր, որ հայը մի այլ աչքով սկսեց նայել ինքն իրեն, թույլ տվեց, որ իր գիտակցության մեջ ամրանա բարձր հավաքականության հպարտությունը:
Հետաքրքիրն այն է, որ մինչև կյանքի մայրամուտ էլ Կապուտիկյանը չհոգնեց սարդոստայն-ճամփաներից: Բույն հյուսող ծիծեռնակի պես նա շյուղ առ շյուղ, սալիկ առ սալիկ հավաքեց, անընդհատ լրացրեց Սփյուռքի խճանկարը և քարտեզի վրա գծեց մի այլ աշխարհագրություն` հայոց մեծ աշխարհագրությունը… Ու եթե ամենուր թարգմանվող «Քարավաններ»-ով ու «Խճանկար»-ով շատ օտարազգիներ ճանաչեցին հայության երկրորդ կեսին, ապա մենք` հազար ու մի ափի հայտնված հայերս, պարզապես սկսեցինք զգալ միմյանց: Հայրենաբնակներս մտովի գնացինք Սփյուռք, սփյուռքահայը երազի թևերով եկավ Հայաստան, ու գծվեցին այն կամուրջները, որոնց շողքի չափ կամարներ պետական հսկա մարմինները հաճախ չեն էլ կարողանում ստվերագծել: Ոգևորելու իր հզոր ձիրքով նա ուղղակի բռնեց մեր ձեռքից ու քայլեցրեց Հայրենիք-Սփյուռք կամուրջներով: Քանի՜ սերունդ քայլեցրեց, ի՜նչ հպարտությամբ:
Տեսնես աշխարհում էլի կգտնվի՞ այսպիսի մի բանաստեղծուհի…
Ֆաթիման, իմ ներանձնությունը զգալով, մեղմորեն դիպչում է թևիս, գլխով ցույց տալիս բարձած սայլակով մոտեցող օդուղեկցորդուհուն, հետո վերցնում, մեկնում է սուր բուրմունք արձակող ուտեստները:
– Կերեք,- ասում է հոգատարությամբ,- պարսկական բրինձը կանաչ խորեշտի հետ շատ համեղ է:
Խորեշտ ասվածը մեր խավարտն է: Թեև անսովոր համեմունքներով, բայց իսկապես համեղ է, այսպես ասած, լրացում` սպիտակ բրնձին: Ես էլ հայկական քաղցրավենիք եմ հանում պայուսակիցս, բայց չգիտես որ զգայարանով զգուշանում եմ երեխայի անուն տալուց: Ուղղակի ասում եմ` իմ տղան շատ է սիրում չրով այս կոնֆետներից: Ամուսինը հարցնում է` փո՞քր է: Դե, ո՛չ, ուղղակի քաղցրակեր է, ասում եմ:
– Երանի ձեզ,- տխրում է Ֆաթիման,- մեծ տղա ունեք:
– Դուք էլ կունենաք, սիրունս, Հայաստանի օդը բարեբեր է: Կտեսնես, առաջնեկդ տղա կծնվի:
Նա հավատալով, բայց խորը տխրությամբ նայում է ինձ, իսկ ես մտքումս ասում եմ` դու արդեն երազանքդ պահել ես, չէ՞, Ֆաթիմա: Մասիսին նայել ու երազանքդ պահել ես:
Ֆաթիման սեղմում է ձեռքս, դեմքին խաղում է մեղմ ժպիտը: Ամուսինը, աչքերը կիսախուփ, լռում է:
Այսպես հարազատի պես ջերմացած ու մտերմացած` գնում ենք վայրէջքի: Հաղորդավարը հայտնում է, որ 10 րոպե շուտ ենք հասնելու: Այսինքն, մեր երիտասարդ օդաչուները մի ժամը 10 րոպեով կարճել են: Ի՜նչ խիզախ տղաներ են:
Ահա և Թեհրանը: Լույսերի ծով Թեհրանը:
Գիշերային Թեհրանին վերևից նայելիս թվում է` այս քաղաքը ո՛չ սկիզբ ունի, ո՛չ վերջ: Վայրէջքի ժամանակ այնքան երկար ես թռչում քաղաքի վրայով, որ ակամայից կողմնորոշումդ կորցնում ես: Եվ սա դեռ քնած Թեհրանն է, 12 միլիոնանոց Թեհրանը: Առավոտյան առաձգական այս քաղաքը դեռ պիտի աճի ու հասնի 15 միլիոնի: Գյուղերից ու մոտիկ քաղաքներից 3 միլիոն մարդ պիտի գա աշխատանքի, Թեհրանի փողոցներն ու շուկաները պիտի եռան մեղվափեթակի նման, հետո 3 միլիոն մարդը նորից հետ պիտի գնա, և այսպես ամեն օր: Պատկերացնելո՞ւ բան է այսքան մարդու ներսուդուրսը…
– Իսկապե՞ս Թեհրանը ցերեկները մեծանում, գիշերները փոքրանում է,- հարցնում եմ հարևաններիս:
– Դե, ուրիշ քաղաքներում աշխատանք քիչ կա: Շուկայում կտեսնեք, թե գյուղերից որքան մարդ է լինում,- ասում է իրերը հավաքող ամուսինը:
– Մեր թաղ էլ են դրսից շատ գալիս: Որ գաք մեզ հյուր, ցույց կտամ,- խունջիկ գալով ավելացնում է սփռոցի չափ թանձր գլխաշորը գցող Ֆաթիման:
– Սպահան ու Շիրազ գնալուց հետո եթե հասցնեմ, անպայման կգամ: Համ էլ կտեսնեմ` ձեր այգում ոնց ես մարզանք անում:
Երկուսով աշխույժ ծիծաղում են: Իրենց թաղը այգուց հեռու է, համ էլ… ամուսինը մի քիչ խանդում է:
Այ, այդպես: Քիչ էր մնում` հավատայի, թե Եվրոպա եմ գնում: Էլ ի՜նչ Արևելք, որ ամուսինը «մի քիչ» չխանդի: Ի՜նչ Արևելք…
Եթէ թոյլատրուի, պիտի հարցնեմ ուղղագրական հարցում մը. ինչպէ՞ս կ’ըլլայ, որ «Գրական թերթ»-ը չի յարգեր խօսակցական գիծը, որ յարաբերաբար երկար է և փոխարէնը կը կիրարկէ կարճ միութեան գծիկը, որ խօսակցականին հազիւ կէս երկարութիւնը ունի: