Զավեն ԲԵԿՅԱՆ
ԻՐԵՆՔ ԵՎ ՄԵՆՔ
Ես խոսքի մարդ եմ (ինչպես կա, ասենք, «լուսի մարդ»): Ինչպես մեղվի փեթակում` հասարակության մեջ էլ անելիքները բաժանված են – ես էլ` խոսքի մարդ եմ մնացած զբաղմունք ունեցողների մեջ: Խոսքը մեր երկրին, մեր… պետությանը (մե՞րն է որ…) պե՞տք է այլևս: Առավոտյան թերթի կրպակից թերթ եմ գնում, հերթ է, բայց ինչի՞ հերթ` բջջային հեռախոսներ են լիցքավորում: Թերթ, ամսագիր գնող չկա: Խղճահարությամբ նայում եմ ցուցադրված գրական մամուլին` «Նարցիսի» վերջին համարն է ամիսներով դրված (Աստված տա` վերջինը չլինի), «Գարունը», «Անդինը»… գնորդ չկա: Ասել է թե` խոսք պետք չէ այս հասարակությանը: Խոսքն ասունի անկապտելի հատկանիշն է,- ու եթե այն կապտում ես (ոչ թե «կապույտանում», այլ «կապտում»)` այդ դեպքում ի՞նչ է մնում տակը…
Մի եսենինյան սև մարդ անընդհատ խռպոտ շշնջում է ականջիս տակ. «Բանաստեղծությո՞ւն ես էլի գրում, ա՛յ… Չե՞ս տեսնում` ոչ ոքի պետք չէ…»:
Բայց ո՞վ ասաց, թե խոսք չի՛ պտտվում այս հողի վրա: Պտտվո՛ւմ է: Գյոթեական Բրոկեն լեռն է դարձել այս պուճուր լեռնաշխարհը,- ու վհուկների անամոթ խառնախնջույքն է պտտահողմի պես մոլեգնում… Խոսք չկա՞, ասում ես… Բա խորհրդարանում ի՞նչ են անում – կուշտուկուռ նստած, ցինիկ բառապաշարով… Հիմա, կարծես թե, պետական գաղափարախոսությունն արդեն ցինիզմն է. առաջներում հեռուստաէկրանի հարցազրույցներից` հայտնի կրծքանշան ունեցողները փորձում էին «գիտական» սուտ ասել, իսկ հիմա լպիրշ նայում են հարց տվողի և հեռուստադիտողի աչքերին… ու գիտակցաբար-լպիրշ` բացահայտ սուտ ասում կամ հեգնում ամենեցուն:
Այս վերջին ընտրություններին իմ տան դուռն էլ էին ջարդում. ձայն էր պետք: Ասացի` չեմ կողմնորոշվել: Մի քանի օր հետո նորից եկան, թե` դեռ չե՞ս կողմնորոշվել: Ասացի` կողմնորոշվել եմ, ձեր կուսակցության համար իմ ձայնն արժի հինգ հազար դոլար, թե տալիս եք` տվեք…
Ասում եք` այս իշխանություն կոչվածը մշակութային քաղաքականություն չունի: Ո՞վ է ասում` չունի: Հակամշակութային քաղաքականությունը ևս մշակութային քաղաքականության տեսակ է: Հեռուստաալիքներն ո՞ւմն են – ԻՐԵՆՑՆ են, և ի՞նչ են ցուցադրում… Թե ինչ են ցուցադրում գովազդացույցով (վաղուց հեռուստացույցին գովազդացույց եմ ասում)` բոլորն էլ տեսնում են, բայց թե այդ ինչն ինչո՞ւ են ցուցադրում` այ, այդտեղ է թաղված շան գլուխը… Հիշենք Պ. Սևակի տողերը` մոտավորապես այսպես,- սուտը, որ շիկացած սանրի պես մեր ուղեղի գանգուրներն է հարթեցնում…
Ասում եք` իմ խոսքն այլևս արժեք չունի՞… Ճիշտ եք ասում, երևի, բայց ես վստահ չեմ, որ ա՛յ, թեկուզ իմ այս հոդվածի պատճառով (որը գուցե հազիվ մի հազար ընթերցող ունենա) ինչ-որ կարևոր քարտադարանում իմ անունը չի գրանցվի: Վաղը-մյուս օր վաստակավորի կոչում, մրցանակ, նման տարբեր հարցեր կան, բա չիմանա՞ն, որ այս այլախոհին չի՛ կարելի… Իսկ այս այլախոհին ի՞նչ է կարելի,- գցենք մեքենայի անիվների տա՞կ, թե՞ մի այլ կենցաղային վթար, թե՞ այնպես անենք, որ գործից հանեն, գնա սովից սատկի…
Այս երկու օրն էր` հայտարարվեց հեռուստացույցի էկրանից, որ այն ինքնապաշտպանության հիմնավորմամբ ազատ արձակված մարդասպանի հայրը ժամանակին հղի կին է գնդակահարել, կրակել է հենց որովայնին… – Բա էլ այս երկրում ես ո՞նց ապրեմ` թուրքի հետ համատեղ… Բա Գլխավորն ի՞նչ է մտածում…
Թե՞, որ դրա հաստ վիզը ոլորեն` շատ «անտեղի» բաներ կարող է «երգել», վտանգ կա ոլորելուց (օրինակ` թե մի գնած ձայնի համար ինչքա՞ն է ստացել գանձարանից…):
Հուսանք, որ խոսքը (ազատ հոգիների ազատ կամքն ու խոսքը) երկիր է փրկելու: Զի Բանիվ արարված աշխարհը միայն Բանիվ էլ կարող է փրկվել…
Անդրանիկ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
Ժամանակը` որպես երևույթ և կենսական կատեգորիա, հարաբերական է: Ընդամենը հարյուր տարի առաջ ապրած անվանի շատ գրողներ որոշակի նախնական շերտ կարող են լինել այսօրվա ընթերցողի պահանջների համար: Այսօր ժամանակն աննախադեպ սրընթաց է անցնում: Սակայն Բառի պարագայում ժամանակը դառնում է բացարձակ արժեք:
Բառը, պոկվելով գրողի մտքից, դառնում է արյուն, դառնում է մարմին, ստանում է ինքնուրույնություն և ապրում է կամ չի ապրում հավերժի հիշողության մեջ: Ահա այստեղ է, որ գրողի կենսագրությունն ընդարձակվում է կամ սեղմվում:
…Մեր խառնակ ժամանակը նետի արագությամբ սուրում է դեպի մոռացության թիրախ: Տիեզերական քաոսի մեջ այնքան կարճ է այս ճանապարհը, որ Բառը հաճախ ինքնասպան է լինում` դեռ չասված:
Գրողը պետք է իրատես լինի և ճշգրիտ գտնի ժամանակային այն շերտը, որն ի վերուստ կանխորոշված է իր համար: Նա պետք է վերցնի իր ժամանակը, կարողանա իրենով անել այն: Այլապես մի փոքր հապաղում, և ժամանակն այլևս քոնը չէ:
Ես չգիտեմ` այլ դեպքերում ինչպես, բայց գրողի պարագայում սա ողբերգություն է…
Գրողը ոչ թե պետք է քաշի իր ժամանակը, այլ լինի ժամանակի թամբին ու հնարավորինս` երկար…
Գևորգ ԳԻԼԱՆՑ
Գրողի և ժամանակի մասին, հիրավի, նոր բան ասելու համար պիտի կարողանալ այդ «նոր» ժամանակներն զգալ ամբողջ լայնքով ու խորությամբ: Նոր ժամանակների, նոր իրականության ու գրողի միջև կապի մասին ուրիշների ասածն այլ կերպ վերաշարադրելն ընդամենը սեփական սնափառության անկուշտ որդին կերակրել է նշանակում: Այդ էժան խայծը կուլ չտալու համար նախ պետք է հիշել (նվազագույնը՝ կարդացած լինել) վերջին հանճարիդ՝ Մաթևոսյանի խոհերը, ծանոթ լինել այդ կապակցությամբ արտահայտած տեսակետներին, ու եթե դրանից հետո էլ անպատասխան հարցեր կմնան, ապա փորձել գտնել դրանք՝ աչքի առաջ ունենալով նույն Մաթևոսյանի մշտարդի խոսքը, թե՝ գրողը հարցեր տալով չի մտնում գրականություն, այլ պատասխաններով:
Թվում է, թե ժամանակները փոխվել են և նոր ժամանակները ժամանակակիցների խոսքն են ուզում, բայց չի կարելի ամբողջական պատկերացում կազմել սեղանի մասին՝ գտնվելով սեղանի մակերեսին: Առավել վատ է, երբ դատողություններ ես անում այդ սեղանի ոտքի մասին… Սա ա՜յն դեպքում, երբ դու սեղանի մակերեսի համեմատ իսկի նեյտրոնի կամ պրոտոնի չափ էլ չկաս…
Ժամանակի մասին, որի համասեռության ու խտության մասին հաճախ անգամ աղոտ պատկերացում էլ չունենք, պիտի խոսեն նրանք, ովքեր արդեն դուրս են ժամանակից, յուրովի բացարձակ են, ովքեր իրենք արդեն իսկ ժամանակ են, ժամանակ են դառնում… Ոչ թե ժամանակին կից են՝ ժամանակակից…
Մանկուց ինձ սարսափեցրել է մի երազ, ուր գահավեժ սլացքի սուլոց էր ու անթափանց կապարե խավար… Տարիների հետ այն ձևափոխվել է, բայց երկու բան անփոփոխ են մնացել՝ գահավեժ սլացքն ու դրա ահը… Հիմա Ժամանակն ինձ պատկերանում է որպես Պատմության ժայռե հունով վար ու վեր սլացող եթերագետ, որն անհամասեռ է, տեղ-տեղ՝ ժայռից էլ պինդ, կարող է քանդել անգամ սեփական հունը՝ բացելով Տարտարոսի երախը, որը սև խոռոչի պես ազգեր ու ամբողջ քաղաքակրթություններ է կլլել: Բայց հիմնականում տաքուկ ու փափուկ այդ եթերանյութի մեջ մարդիկ ծնվում են, մեծանում, կռիվ-կռիվ են խաղում, սովորում, ամուսնանում, թոռուծոռ ունենում ու վերջում տարրալուծվում են այդ ամենակուլ եթերանյութին… Բավական է գլուխդ հանես ժամանակ կոչվող այդ եթերանյութից ու կտեսնես, որ նրա հունն ի վեր սլացքն էլ, գահավեժ անկումն էլ հավասարապես գլխակեր են: Չխեղդվելու հույսդ նրանք են, ովքեր ոչ միայն հանում են իրենց գլուխը, այլև դառնում են Պատմության ժայռե կրծքում խրած սեպ, որ մենք կարողանանք կառչել իրենցից՝ Նարեկացուց, Կոմիտասից, Սարյանից, Չարենցից, Թումանյանից, Մինասից, Մաթևոսյանից… Կարողանանք կառչել ու չկորչել: Իսկ այդ սեպը նրանք սարքում են իրենց միջի ամենաթանկ, ամենափափուկ ու ամենակոշտ նյութից՝ Սիրուց… Նրանք միշտ էլ կան, միշտ էլ մեզ ուղեկից են, ինչպես հիմա մեզ հետ են Մանսուրյանը, Լևոն Խեչոյանը, Արա Ղևոնդյանը… Նրանցից յուրաքանչյուրն իրեն Տրվածի չափով է սարքում իր սեպը, այլ հարց է, թե մենք ուզո՞ւմ ենք արդյոք կառչել, փրկվել…
Իսկ Սիրել գիտե՞ն արդյոք «ստերիլ» սրբությամբ ապրողները, նրանք, ովքեր ինքզինքը զատում են ծանոթից, հարևանից, բարեկամից, եղբորից ու սիրում այդ «ստրկամիտ, ռաբիզ, վախկոտ, դավաճան, ծախու» ցեղակիցների իրենց համար նախընտրելի մասին միայն՝ ավելի խոր ջրբաժաններ քաշելով… Խելք խրատող այդ անհատները գուցե և անկեղծ են ավելի ազատ ու առաջադեմ ժողովուրդ ունենալու իրենց ցանկության մեջ, բայց եթե քո յուրաքանչյուր չսիրելին դո՜ւ չես, ապա սիրել-չսիրելուց խոսելն առնվազն տեղին չէ:
Ավելի լավ է, օրինակ, խաղող աճեցնել, տանել հեռավոր գյուղում քո բարեկամի աճեցրած կարտոֆիլի հետ փոխել՝ ապրելով ու ապրեցնելով միմյանց, հուսալով, որ մի օր էլ մեր մեջ կծնվի նա, ով կհանդգնի Սիրել կամ գոնե ժայռի կրծքում խրած սեպերից կառչելու ցանկություն կունենա:
