ԳԹ – 2003թ. Ձեր հերթական գիրքը դրեցիք ընթերցողի սեղանին, որին հաջորդեց… առնվազն հաճելի զարմանքը, արձակ գրող (պատմվածք, պիես, վիպակ ու հրապարակախոսություն) Ալվարդ Պետրոսյանը, պարզվում է, բանաստեղծ է: Իսկ բանաստեղծությունները, ինչպես դիպուկ նկատել էր խմբագիր Վան Արյանը, «…քեզ պարուրում են Տագնապի, Ցավի, Սիրո ու Կարոտի ճիրաններում»: Առայժմ այն միակ բանաստեղծությունների ժողովածո՞ւն է…
Ա.Պ. – Հիմա շատ մոդայիկ է «ընկճախտ» բառը: 2003թ. ընկճախտի մեջ էի և ժամանակ չունեի արձակ գրելու: Բացի դրանից, տարիներ ի վեր ուզում էի որոշ ընկերներիս համոզել, որ պոեզիան և արձակը այդքան էլ տարանջատ ժանրեր չեն` մեկն առանց մյուսի հետաքրքիր և տաղանդավոր չեն: Երկուսն էլ պատմություն և բանաստեղծություն պիտի ունենան:
ԳԹ – Համենայն դեպս, «Բանաստեղծություններ»-ին հաջորդեցին «Խմբերգերի ժամանակը», իսկ վերջերս` «Ապրելու զրո ժամը», այսինքն` վերադարձ արձակին:
Ա.Պ. – 2008թ. լույս տեսավ «Խմբերգերի ժամանակը» ժողովածուն, որտեղ և՛ հին, և՛ նոր գործեր կային: Հները` 80-ական թթ. գրված գործեր էին, զուտ ինքնապաշտպանական գրաքննություն էր, ժամանակ էր անցել ու, բնականաբար, թշնամաբար ու մանրակրկիտ էի կարդում ու հանկարծ տեսա, որ ես (ինչպես բոլոր գրողները, երևի) պայծառատես եմ եղել: Երջանկահիշատակ արվեստաբան ընկերս` Սարո Սարուխանյանը, մի օր ասաց` որտեղից գիտեիր, որ մայր իշխան ձկանը կերան, որ պիտի ուտեին, ու… (և ուղղակի, և, իհարկե, անուղղակի իմաստներով) կերան: Այո, ձուկը խորհրդանշան է: Իհարկե, «Խմբերգերի ժամանակը» վիպակում նրան և ոչ միայն ձկանը ուտողներին հիմա կարելի է շատ հեշտ գաղտնազերծել, ինչպես Կատաևի նշանավոր վեպում` ըստ անվան սկզբնատառերի և ասել, ով` ով է: Տիպաբանական ճշգրտությամբ:
Այսինքն` ավելի քան երեսուն տարի առաջ գրված գործերը համարձակվեցի դնել նորերի կողքին, որովհետև սրանք այս ժամանակի մեջ էլ էին տեղավորվում: Այն ժամանակ այս գործերը ընթերցողների լայն շրջանակի ուշադրությունից դուրս մնացին, դե, երկիրն էր փոխվում, ազգային ազատագրական ալիքն իր մեջ էր առել նաև հայ ընթերցողին, կարդալու ժամանակն արդեն անցել էր: Սա պատեհ առիթ էր, գոնե, հուսամ, հիմա կկարդան: Մեր երազանքները չափազանց համեստ են: 500 օրինակով տպագրված մեր գրքերը եթե հասնում են ընթերցողին, մեծ լսարան չեն ապահովում: Այսօրվա «աստվածները» արվեստագետները չեն, հաստաքսակներն են: Նրանք են նաև ճաշակի օրենսդիրները և, ահավասիկ, մենք աստղախեղդ ապրում ենք մեր Երևանում: Ինձ շատ հետաքրքրում է` նաև այդ խղճուկ տպաքանակը գրախանութ հասնո՞ւմ է, թե՞ ոչ: Ինչ-որ տարօրինակ տեխնոլոգիա է գործում «գիրք-գրախանութ-ընթերցող» ճանապարհին:
ԳԹ – Իսկ Երևանում, էլ չեմ ասում` Հայաստանում քանի՞ գրախանութ կա:
Ա.Պ. – Անուններ չունեմ, ումից պատասխան ակնկալեմ:
ԳԹ – Ցավոք, հարցը մնաց անպատասխան… Իսկ Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաքն է դե ֆակտո ու… դե յուրե:
Ա.Պ. – Երբ Հռոմի կայսրերից մեկին` Կալիգուլային սպանում էին, երեսուն… որերորդ հարվածից հետո էլ ելնում-ասում է` ես դեռ ողջ եմ: Եթե անգամ այսօրվա գրական կյանքի պրոցեսը շռնդալից չէ, ապա մեր կուտակումները, ժամանակի մեջ ու ժամանակին դիմագրաված մշակութային, նաև` գրական հարստությունը մեզ թույլ տվեցին իրավամբ ստանձնել այդ պատվավոր անունը: Դա շատ կարևոր է, ուրեմն` ունենք արժանին, չունենայինք` չէին տալու: Մնացյալը նաև մեր խնդիրն է: Շատ ենք խեղճացել, մեզ բանի տեղ չեն դնում: Լրագրողների խոսքը ավելի թանկ արժե: Փառք ու պատիվ նրանց: Լավ են յուրացրել ժամանակի երթևեկության կանոնները` խեղճերին ոչ ոք բանի տեղ չի դնում: Մենք էլ մեզ մխիթարում ենք «Գիրս մնա հիշատակող» ներշնչանքով:
ԳԹ – Ստացվում է` առայժմ անցյալի հարուստ բեռո՞վ ենք այսօր աշխարհի հետ խոսում:
Ա.Պ. – Ոչ միայն: Ամեն ինչ հիմա էլ ունենք, գուցե Չարենց ու Նարեկացի չեն, ընդամենը հարկավոր է ճիշտ էքսպոզիցիա` նկարները ճիշտ կախել իրենց արժանի տեղերում: Խառնիճաղանջ կրթության, ճաշակի ոլորտում: Այն ընտանիքը, դպրոցը, որ պիտի տա վաղվա ընթերցողին, պիտի գոնե փորձի նրան սովորեցնել որոմը հասկից ջոկելը, չկա: Իսկ եթե խոսեմ հեռուստացույցի մասին… Սերիալները նայում ու զարմանում եմ` այդ ինչպե՞ս եղավ, որ երեք միլիոն հայերի մեջ այսքան գող, ավազակ, քցող, լիրբ, մարդասպան լինեն: Վրացիները իրենց ֆիլմերով վրացու նոր կերպար ստեղծեցին` ազնվական, ասպետական, արտիստիկ, նվազագույնը` Դոն Քիշոտյան: Այս ցավը մի քանի տասնամյակ է կպել է մեզ: Սովետի ժամանակ էլ խարդախ, փնթի, կանաչի ծախողի կերպարն էր հարիր Հային: Ժամանակին Լևոն Հախվերդյանը հրաշալի հոդված գրեց թատրոնում և կինոյում հայ հերոսի անգեղացման մասին: Նույնը կարելի է հիմա էլ կրկնել:
ԳԹ – Պատասխանը չգիտե՞ք:
Ա.Պ. – Ոչ:
ԳԹ – Բայց Հերոսի մասին այսօր ինչպե՞ս գրեն, ի՞նչ գաղափարախոսությամբ:
Ա.Պ. – Օրինակ` հպարտ, արժանապատիվ, հաղթանակած զինվորին սպասած կնոջ կերպար: Հազարավորներ են: Անձամբ ճանաչում եմ: Սովետի ժամանակ ստեղծված էին այդպիսի կերպարներ:
ԳԹ – Իսկ «Մի՛ վախեցիր» ֆիլմը ինչի՞ մասին էր:
Ա.Պ. – Չուզեցի նայել, որովհետև ավելի լավ է` չփչացնեին…
ԳԹ – Ինչո՞ւ փչացրին:
Ա.Պ. – Թերուս մարդկանց հեշտ ճանապարհով գնալու մարմաջ էր:
ԳԹ – Վերադառնանք գրականությանը:
Ա.Պ. – «Խմբերգերի ժամանակի» մեջ նոր գործերի հետ նաև «Ի շրջանս յուր» էսսեն է, հիմա երկրորդ մասի վրա եմ աշխատում: Շատ հարցեր եմ տվել, բայց ինձ ցեցի պես ուտող հարցերը չեն վերջանում:
ԳԹ – Հարցերն էլ շատ են, պատասխաններն էլ չեն զիջում, իսկ, այ, կարիճների մասով կարծես թե ամեն ինչ եք ասել:
Ա.Պ. – Կարիճային փուլերն իմ կյանքի դաժան փուլերն են: Ես փորձել եմ ինչ-որ հարցերի պատասխան տալ ու շատ եմ սիրում այդ գործը, մի տեսակ գրական խուլիգանություն կա մեջը: Խոսքը Չարենցյան խուլիգանության մասին է, ասելիքի անզսպելիության, չապահովագրվելու… Մի խոսքով, կարծում եմ, անսովոր գործ եմ ստեղծել:
ԳԹ – Գրական միջավայր, մթնոլորտ ասվածը Ձեզ համար ի՞նչ է:
Ա.Պ. – Էն կենսոլորտը, որտեղ քեզ պիտի հարմարավետ զգաս, բայց ոչ` քաղցր-մեղցր, ու կարողանաս ապացուցել, վավերացնել քո ներկայությունը այդ միջավայրում: Ես համոզված եմ, որ գրողը տասը ընթերցող ունի, և դա արդեն իմ միջավայրն է, ու դա չի նշանակում, թե այդ տասը քեզ ընդունում են որպես հրաշք: Դու հրաշք ես գոնե մի քանի օր, քեզ ստորացված չես զգում, առավել ևս, խաբկանքի մեջ չես լինի: Կարծում եմ, կորցրել ենք այդ միջավայրը և՛ ընդհանրապես, և՛ մասնավորապես: Գուցե ժամանակի թելադրանք է, բայց նաև արժեքային համակարգի անկում էր, երբ բոլորս, ինձնից սկսած, գրողական տարածքից դուրս եկանք ու սկսեցինք ինքնահաստատման նոր ոլորտ փնտրել: Գուցե ավելի պնդաճակատ պիտի գտնվեինք և օրվա իշխանությանը ասեինք, որ ինչքան ձևավորվող բանակն է կարևոր, նույնքան կարևոր է եղած հոգևոր բանակի պահպանումը: Ի դեպ` խոսքը վերաբերում է բոլոր օրերի, նաև այսօրվա իշխանությանը:
ԳԹ – Դե, «օրվա մեջ» կարելի է չմեղադրել իշխանությանը, որովհետև նա անում է այն, ինչ կարող է ու միայն դա՛ պիտի անի:
Ա.Պ. – Թեև, որքան էլ ցավալի է, այն օրերին ուրագի պոչը նույն ծառից էր և իրենք էլ պիտի կտրեին այն բունը, որի վրա նստած էին: Այդպես էլ արեցին:
ԳԹ – Վերջնական մեղքը էլի մերն է…
Ա.Պ. – Դժվար ապրող մարդկանցից եմ, «դրամատիկ սոպրանո եմ», և ամենապայծառ իրավիճակում անգամ դրամատիկ մի բան խցկվում է հայացքիս մեջ: Եվ ինչքան շատ է աղմուկն ու լույսը, այնքան թախիծը ավելի է շատանում: Բայց մի մանկություն կա մեջս, որը փայփայելով պահել եմ ու դա օգնում է սովորականի մեջ ֆանտաստիկ մի բան տեսնել: Հետո պիտի հասկանայի, որ Մարկեսը մոգական ռեալիզմով ոչինչ էլ չի հնարել: Դա հայացք է, որ կա նաև իմ մեջ, ու ես ոչինչ չեմ հնարում, պարզապես տեսնում եմ:
ԳԹ – Ձեր գրքերով ստեղծած Ձեր աշխարհը ինչպե՞ս կբնորոշեք:
Ա.Պ. – Նրբանկատ: Ես աշխարհաճանաչության և կենսափորձի ահագին պաշար ունեմ, նաև` Սփյուռքի իմացությունս գումարեք, ու երբեք վարդագույն ակնոց չեմ դնում ու սպիտակ ձեռնոցներով գրիչ չեմ վերցնում: Իմ մտածողությանը բնորոշ մի դեպք պատմեմ: Քսան տարեկան էի, ուզում էի թիթիզանալով իմ մաեստրո Կոստան Զարյանին ներկայացնել համակուրսեցուս, որին գիտեինք որպես մեր Էլիկը, Էլյան: Տարա մաեստրոյի մոտ, աղջիկը, տեսնելով այդ արքայատես մարդուն` ներկայացավ. «Էլեոնորա»: Մաեստրոն նայեց, ժպտաց ու ասաց. «Վենետիկին մեջ Էլեոնորա անունով աղիճի մը ..ունած եմ»: Աղջկա ձեռքը ափերի մեջ պահած` ասաց այն բառը: Ես գժվեցի… Մի քանի օր չգնացի մոտը, բայց, դե, վերջը, իհարկե, գնացի: Ասաց. «Ալվարդ, մարդիկ են բառերին կեղտոտ քուրձեր հագցնում: Բառերը մանկան պես մաքուր են»: Գնաց, Պոլսում 1912 թ. տպագրված բառարանը բերեց, բացեց, այդ բառի դիմաց գրված էր. «քեզ ունենալ»: Ես փորձել եմ պահպանել այդ պատգամը, եթե անգամ բանը հասնում է դիվանբաշուն:
ԳԹ – «Կեղծավորություն», «Անհողմություն», «Ի շրջանս յուր»… հրապարակախոս Ալվարդ Պետրոսյանը այս օրերի մասին ի՞նչ կգրեր և ինչպե՞ս կվերնագրեր:
Ա.Պ. – Նույնն ավելացնելով` ի շրջանս յուր: Տիրասիրությունը ստրկամտություն չէ, սերը` քծնանք, հավատարմությունը` ծառայամտություն, գաղափարականությունը` դատարկախոսություն և այլն, և այլն: Զզվում եմ աբիժնիկներից և աշխարհը միայն սև և սպիտակի բաժանողներից:
