Սերգեյ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ – Պոեզիան ինձ մոտ միշտ զուգորդվում է միստիկայի, իսկ բանաստեղծները` անձի երկվության հետ: Իրենց ինչ-որ մասով ապրում են մնացած մահկանացուների նման` աշխատում են, երեխաներ են դաստիարակում, դատողություններ են անում քաղաքականության ու ֆուտբոլի մասին, իսկ նրանց անձի մյուս մասը մետաֆիզիկական աշխարհում է, որտեղ աշխարհի այլ իմաստավորում է, որտեղ թագավորում են հանգերը, փոխաբերություններն ու համեմատությունները: Պատահական չէ, որ բանաստեղծների մասին հաճախ ասում են` «նրանք այս աշխարհից չեն»: Բանաստեղծի երկրպագման մասին է գրել Ս. Դովլաթովը, խոսելով Բրոդսկու նկատմամբ իր վերաբերմունքի մասին: Հարցին` ինչպես է ստեղծում իր անկրկնելի մեղեդիները, Առնո Բաբաջանյանը պատասխանել է. «Ես լսում եմ դրանք»: Եվ, իհարկե, Ա. Ախմատովայի դասական տողը. «Ինչ աղբից են ծնվում բանաստեղծությունները»: Ուրեմն` ինչպե՞ս է ծնվում բանաստեղծությունը:
Էդվարդ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆ – Հարցը շատ բազմաշերտ է, միանգամից պատասխանել` որոշակի դժվարություն կա, բայց ասեմ առաջին մասի վերաբերյալ` միստիկայի, մետաֆիզիկայի և ընդհանրապես մարդու երկփեղկվածության: Իմ այս ժողովածուում էլ «Ներսուդուրսը» վերնագրով բանաստեղծություն կա, դա հիմնականում գրողի ներսի և դրսի հարաբերություններ են, գրողը հարաբերվում է դրսի հետ և հարաբերվում է իր ներսի հետ: Հաճախ գրողն իր ներսում այլ աշխարհում է, ավելի լայն, ավելի գիտակից, և դրսում, իհարկե, ավելի պարզ հարաբերությունների մեջ է` հասարակական, մարդկային: Այս երկու աշխարհն էլ պոետն ինչ-որ տեղ բերում է, մոտեցնում է իր աշխարհին: Բանաստեղծությունը հենց այդ երկու աշխարհների համադրության, ներդաշնության ձգտումն է, որը բառի մեջ ամբողջանում է, ընդհանրապես բանաստեղծը ներքին ձգտում ունի ամբողջացնելու ինչ-որ բան, դա լինի իր ներսի աշխարհը, լինի ընդհանրապես հավերժական ժամանակը, անցած ու ներկա ժամանակները: Այդ ամբողջ թանձրույթը բառի է վերածում և դրա մեջ, իհարկե, ներառումներ կա ապրելու ժամանակի պատկերը: Երկփեղկվածություն կա անշուշտ, բայց պոետը, կարծում եմ, ձգտում է ներդաշնակության բերել, և բանաստեղծությունը հենց այդ տենչն է, տքնանքն է:
Ս. Մ – Բանաստեղծություններիդ «Է» ժողովածուն, որտեղ հավաքված են վերջին յոթ տարիների գործերդ, գերակշռում են շարքերը, ինչը բնորոշ է քեզ: Ու հենց այդ շարքերում է առանձնանում բանաստեղծություններիդ լարված դրամատուրգիան, որն ավելանում է տողից տող, ընթերցողին պահելով մշտական լարվածության մեջ` «Քշիշտոֆ Պենդերեցկի», «Առաքելություն», «Մարաթոնյան վազք»… Բանաստեղծության դրամատուրգիան պահելու համար հաճախ անսպասելի համեմատություններ, զուգահեռներ ես տանում պատմական իրադարձությունների, աշխարհագրական տեղանունների, գրական հեռավոր արձագանքների հետ: Հենց դրա՞նք են քեզ ներշնչում, ինչո՞վ դա կբացատրես:
Էդ. Մ. – Էն աշխարհը, որ աչք ենք բացել և առաջին հայացքը նետել ենք, իմ «Է» գրքի «Սարի թաղ» բանաստեղծությունների շարքում դա առանձնահատուկ արտահայտվում է, թե երեխայի հայացքն ինչն է բռնում այս տիեզերքի մեջ, ուր հայտնվել է ինքը, և հետո ինչպես է բացվում աշխարհի համար և աշխարհը բացվում է իր համար: Ինձ թվում է, պատմությունը, որը ես փոքրուց սիրել եմ կարդալ, շատ խորը ազդեցություն է թողել իմ էության վրա և ինձ միշտ թվացել է, թե այդ իրադարձությունները, հերոսները կենդանի ապրում են ու մի խանութում այդ բոլորը հավաքվել են, որ դրված են էքսպոնատի ձևով, բայց գործում են: Դրանք կենսականորեն քեզ հետ ապրում են, դա լինի հունական առասպելաբանությունը թե մեկ այլ աշխարհի դիպված, ինձ հետ շատ կենդանի ապրող եմ ընկալում: Երբ բազմաթիվ գրքերի հեղինակ եմ արդեն, հասկացել եմ, որ այդ ամենն ինձ մի տեղ մղել է գրելուն, ես ընտրել եմ` դրանցից ինչը գրվի, ինչը չգրվի, բայց դրանք շատ ուժեղ ներգործել են իմ գրելու վրա:
Ս. Մ.– «Սարի թաղը» չընկալեցի որպես հերթական շարք: Այդ աշխարհն է ձևավորել քեզ, այնտեղ ես ընկալել բարոյական ու հոգևոր արժեքները, որոնք ուղեկցել են քեզ կյանքում, պայմանականորեն ասած` «դա բանաստեղծի երկիրն է», ուր պիտի այցելես` նրան հասկանալու համար: Ճի՞շտ է այդ շարքի իմ ընկալումը:
Էդ. Մ. – Այս, իհարկե, Գյոթեի արտահայտությունը շատ ճշգրիտ ասում է, որ պիտի լինես պոետի ծննդավայրում` իմանալու, թե նա ինչ է գրում, ճանաչելու նրա ջիղը: Ինձ համար այդ ծննդավայրը Սարի թաղն է: Նախ ասեմ` Սարի թաղը համահայկական մի արվարձան էր իր տեսակի մեջ, այնտեղ էին հավաքվել հայրենադարձներ, Հայաստանի տարբեր եզերքներից եկած մարդիկ, և կարող էիր լսել հունարեն, արաբերեն, թուրքերեն, հայերեն տարբեր բարբառներ: Սկզբում ինձ թվում էր, թե Երևանի բոլոր թաղամասերն այդպես են, բայց երբ մեծացա, հասկացա, որ սա շատ յուրահատուկ անկյուն է` որտեղ ես ծնվել եմ, և այդ ամենը, կենցաղն ու մարդկանց հագուկապը, նրանց բանեցրած արհեստները, այդ լեզուներն ինձ հարազատ են դարձել: Բնությունը, որ ես ընկալել եմ` չոր քարեր ու դժվար աճող ծառեր, փոքր բլուրներ ու ճահճուտներ, աղաջրեր, տների արտառոց ձևերը, որ ձևավորել են իմ բնավորությունը, Սարի թաղն է: Հիմնականում արհեստավորներ էին, մարդկային պարզ, գեղեցիկ ու աշխատանքային հարաբերություններ էին, որտեղ հարևանությունն ավելի բարձր էր դասվում, քան որևէ բան, այդ փոխհարաբերությունները հրաշք էին, տոներն իրար հետ էին տոնում, թաղումները միասին էր, հարսանիքները` միասին, ոնց որ մի ընտանիք: Արվարձանի կյանք էր դա, որը, ցավոք սրտի, գնալով վերանում է, հին բնակիչները ցրվել են, նորերն են եկել, մթնոլորտն ուրիշ է, կոլորիտը փոխվել է, և դա ինձ համար ցավալի է:
Ս. Մ. – Փիլիսոփաներից մեկը լեզվական գործունեությունը համեմատել է օրենսդրականի հետ, որտեղ լեզուն նրա կոդն է` գաղտնագիրը: Քո լեզվական համապատկերն ընդգրկում է և՛ փողոցային, և՛ ազնվական բառը, թեթև տողերը հարևան են խտացած, անգամ չափազանցված պատկերավորությամբ, և որպես արդյունք` լեզուն սկսում է կրել ոչ միայն հաղորդակցային, այլև բովանդակային գործառույթ: Ի՞նչ է քեզ համար լեզուն` լեգոյի մասնիկնե՞ր, որոնցից ստեղծվում է տարատեսակ կառույցներ, թե՞ ինչ-որ արմատային բան, որտեղից և աճում է քո ստեղծագործությունը:
Էդ. Մ.– Էլի ես հիշատակեմ մանկությունը, երբ մեր տանը մայրս, կարելի է ասել, խոսում էր խառը բարբառով, և փողոցում լսում էի տարբեր լեզուներ, ոչ կանոնիկ, խոսակցական լեզուն, ինձ թվում էր, որ ամենուրեք այդպես է: Բայց երբ ընդունվեցի համալսարան, տեսա, որ շատերի լեզվամտածողությունը, հատկապես մայրաքաղաքում ծնված, խիստ կանոնիկ, դասագրքային լեզու է: Ես հասկացա, որ մեր տան, մեր փողոցի լեզվամտածողությունը մի քիչ այլ է, և դա ինձ շատ դուր եկավ, երբ ես կարդում էի մեր տարբեր դասական գրողների` նրանց լեզուն ինձ հարազատ էր, հատկապես մեր էպոսի լեզուն, որ իմ մոր լեզուն էր: Ես լեզուն ընկալում եմ իր բազմաշերտությամբ` հին` գրաբարյան լեզուն, արևմտահայերենը, նոր լեզուն, բարբառները, այսինքն` լեզուն ինձ համար և՛ արմատ է, և՛ հնչյուն է: Ես լեզուն ոչ թե ընտրում եմ, այլ լեզուն ինչպես է խոսում քո միջոցով, ինչպես է արտահայտվում: Իսկ պատկերային շարքը, որ նշեցիք, պարզապես Սարի թաղի տեղանքն` իր կոշտությամբ, վագրային ցատկով, ինքնին լեզվամտածողություն է թելադրում, նաև գրականությունը` և՛ հայ, և՛ համաշխարհային մեծերն ինչ-որ համակարգեր են ձևավորել իմ մեջ, ուղղորդել, փոխկանչերի մեջ ենք. այդպես լեզուն սկսում է արտահայտվել քո միջոցով: Բայց պետք է նկատենք նաև, որ այսօր լեզուն գնալով դառնում է գործառնական լեզու` թերթի, հեռուստատեսության, և, ցավոք սրտի, գրականության մեջ էլ է արտահայտվում: Լեզու, որը չի ձգում, որը ինչ-որ միջոց է դառել, իսկ լեզուն ինձ համար նախ և առաջ էություն է, ինքն ասվում է, արտահայտվում է, ինքը պահանջ ունի խորքով արտահայտվելու, գուցե լեզվի ինչ-որ զանգված է գոյացել և իր արտահայտման ձևն է ուզում գտնել: Իսկ համացանցային լեզուն և՛ գրականության, և՛ լեզվամտածողության վրա դաժան հարվածներ է տեղում: Կենդանի լեզվի հոսքերը մտնում են մեր մեջ, բայց այդ ամենը ինչով է արտահատվում, բռնի ինչ դիրքով է հայտնվում, ընդվզո՞ւմ է, թե՞ ոչ, պատկերն ապրո՞ւմ է, թե՞ չի ապրում: Ես, իհարկե, հակված եմ և՛ պարզ լեզվամտածողության, և՛ խորհրդանշային, այդ երկուսի միաձուլումը գուցե ինչ-որ չափով տալիս է պատկերներ:
Ս. Մ. – Հանրահայտ անգլիախոս բանաստեղծ Օդենը այսպես է բնորոշել պոեզիան. «Դա դժնախառն զգացմունքների պարզ արտահայտությունն է»: Իսկ քեզ համար ի՞նչ է պոեզիան:
Էդ. Մ. – Այդ բոլորը կարելի է իրար հետ գումարել և ասել, որ մարդու ներսի հսկայական ջունգլիները պարզ արտահայտվելու ցանկություն ունեն, նաև ինչ-որ չափով պղտոր արտահայտչաձևեր են հայտնվում, թող լինեն նախազգացողություններ, ինչ-որ չափով մոգական հմայիլներ, ես դրանք չեմ բացառում, սակայն ավելի շատ ընտրում եմ որոշակի պարզություն ընթերցողի և իմ միջև, որ գիրը ավելի հասկանալի լինի, բայց ոչ ամեն մարդու, քանի որ դժվար է բոլորին հասկանալի լինել: Ես ուզում եմ նրանց հետ խոսել, ովքեր ուզում են մոտենալ բանաստեղծությանը, բանաստեղծություն ճաշակել: Իսկ բանը և՛ քո մեջ է, և՛ դրսում է, որտեղ էլ որ որոնես, կգտնես, քո մեջ ամեն ինչ գտնված է, ուղղակի դու պիտի գտնես: Լորկայի տողը հիշեմ, որ ամեն ինչ բանաստեղծություն կարող է դառնալ: Ամեն ինչ բանաստեղծություն է ըստ էության, և իմ կարծիքով` տիեզերքն ընկալում ես որպես բանաստեղծություն, եթե պոետ ես:
Ս. Մ. – Անցած տարի Euroeast culture – ի book Platform կազմակերպությունը սոցհարցում էր արել մեր երկրում ընթերցանության խնդիրների հետ կապված: Այսպիսի թվեր էին ստացվել. արձակ գերադասում են կարդալ հարցվողների 86,2 տոկոսը, իսկ պոեզիա` 22,2 տոկոսը: Ձեզ համար ի՞նչ է «գուժում» այս թիվը:
Էդ. Մ. – Շատ պոետական գրքեր հրատարակվել են փոքր տպաքանակով, բայց նրանց ազդեցությունը եղել է հսկայական: Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմը մի քանի օրինակ է ամբողջ պատմության մեջ եղել, բայց նրա ազդեցությունն ինչքան մեծ էր, ես այսպես եմ դատում: Իհարկե, կուզեի, որ մեր ընթերցողն` ունենալով և՛ հայ, և՛ համաշխարհային գրականության փորձը, ձգտեին կարդալ բանաստեղծություն, քանի որ մեր այսօրվա բանաստեղծությունը շատ հետաքրքիր է և դասականներին լավ ճանաչելու համար ինչ-որ տեղ պետք է այսօրվա պոեզիան կարդալ նաև, որպեսզի մենք արդարացնենք դասականների երևույթը գրականության մեջ: Չի կարող լինել դասական գրող, որը հետագայում չազդի գրականության վրա, ինքը չշարունակվի ինչ-որ պոետների միջոցով, ես չեմ ճանաչում այդպիսի դասական գրող: Եվ մեր այսօրվա գրականությունն իր լավագույն օրինակներով, կարելի է ասել, այդ ոսկե միջին ավանդականի շարունակությունն է, պարտադիր չէ կրկնել ավանդական ձևերը կամ որևէ մեծի, այլ ոգեղեն շարունակությունն է, պոեզիայի կապն է, որը բանաստեղծության իներցիայի հսկայական ուժն է ստեղծում: Ես էլ եմ ցավում, որ բանաստեղծություն քիչ են կարդում, բայց դասագրքերում մեր ժամանակակից պոետների ստեղծագործություններ նույնպես կան, և դրանք լայն ընթերցողական շրջանակներ ունեն: Իսկ այն մտայնությունը, թե մենք այսօր չունենք լավ հեղինակներ, ուղղակի մտացածին է, որ գրականությանն անծանոթ մարդիկ են ասում: Այսօր, իհարկե, մենք ունենք և՛ ավագ, և՛ միջին, և՛ երիտասարդ սերնդի բանաստեղծներ, որոնք իսկապես բանաստեղծություններ են գրում, և փառք ու պատիվ նրանց:
Ս. Մ. – Անցյալ դարձավ Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք լինելը, նաև` գրատպության 500-ամյակին նվիրված միջոցառումները: Մենք նորից դեմ առ դեմ մնացինք մեր խնդիրների հետ: Կարծում եմ երկու լուրջ խնդիր ունենք՝ ինչպե՞ս վերականգնել հետաքրքրությունը գրքի և ընթերցանության նկատմամբ և ինչպե՞ս ներկայացնել մեր գրականությունը արտերկրում:
Էդ. Մ. – Իհարկե, բազմաթիվ խնդիրներ կան, ընթերցանության պակասն է, գրատները սակավաթիվ են, պահանջարկ չկա, ցավալի է, որ հենց մեր գրական շրջանակներում էլ քիչ ենք կարդում, մենք անորոշ ընթերցողից պահանջում ենք գիրք կարդալ, բայց մենք անգամ մեր ընկերների գրքերը չենք կարդում: Մեղքը նաև ինչ-որ չափով մեր մեջ փնտրենք և ԶԼՄ-ների անտարբերության մեջ, որ նոր տպագրված գրքերի, առհասարակ, գրական միջավայրի նկատմամբ չպատճառաբանված անտարբերություն են դրսևորում: Հեռուստադիտողը նաև ընթերցող է, գրական կյանքին անդրադառնալով` նրան կարելի է մղել ընթերցանության: Մոսկվայում ստեղծագործող որևէ հայ գրող եթե մի փոքրիկ մրցանակ է ստանում` նրա մասին լուրջ հաղորդում են պատրաստում, իսկ Հայաստանում եթե գրողն անգամ միջազգային մրցանակի արժանանա, որևէ մեկը չի փորձի երկու տողով անդրադառնալ: Սա, կարծում եմ, թերարժեքության բարդույթ է մեզանում: Քարոզչության առումով վաղուց մեզ անհրաժեշտ է մի մարմին, ինչպես ռուսական «Կուլտուրա» ալիքն է, որը մեր հոգևոր, մշակութային ասպարեզի քարոզչությունը կարողանա անել գոնե հայության շրջանակներում, որը դիտելու հնարավորություն կունենա նաև մեր սփյուռքահայությունը: Այդուհանդերձ, վերջին 7 տարում ՀԳՄ-ն Մշակույթի նախարարության հետ կարողացել է տարբեր լեզուներով թարգմանել և՛ ներկայացնել հայ ժամանակակից գրականությունը, սրանք միջոցներ են, որ և՛ էլեկտրոնային, և տպագիր տեսքով ներկայանում ենք աշխարհին: Բայց սա բավական չէ, ներկա ստեղծվող, ապրող գրականությունը շտապ տարածվելու խնդիր ունի: Միջհրատարակչական, միջամսագրային և այլ կապեր են պետք հաստատել տարբեր երկրների հետ: Մենք ասում ենք տարածել, բայց չենք ասում` ինչպես տարածել, մենք հայերենից այլ լեզուներով թարգմանելու խնդիր ունենք, չկան համապատասխան թարգմանիչներ, մենք պետք է բուհերում բարձրարժեք թարգմանիչներ պատրաստենք:
